جبر و اختیار: تفاوت میان نسخه‌ها

'''جبر و اختیار''' از مهمترین، قدیمی‌ترین و حساس‌ترین مباحث [[فلسفه]] و [[کلام]] اسلامی است. اهمیت و حساسیت این مسئله از بُعد [[دین|دینی]] و کلامی به این دلیل است که با مسائل اراده، استطاعت، قدرت، علم [[خداوند]] به افعال بندگان، مخصوصاً خلق افعال و [[قضا و قدر]] و طلب و اراده، پیوندی تنگاتنگ دارد.

بحث بر سر مجبور یا مختاربودن انسان از نخستین اختلافات در قرون نخستین اسلامی است.<ref>عبده، رسالة التوحید، ۲۰۰۵م، ص۱۷.</ref> در [[قرآن]] به عنوان کتاب آسمانی مسلمانان دسته‌ای از آیات ناظر به تقدیرگرایی و حاکمیت و خالقیت مطلق خداوند بر همه حوادث هستی است و دسته‌ای دیگر بیا‌ن‌گر آزادی کامل انسان در انتخاب است.<ref>ولفسن، فلسفه علم کلام، ۱۳۶۸ش، ص۶۴۷.</ref> این آیات زمینه‌ساز اختلاف مسلمانان و تقسیم آنان بین دو گروه معتقدان به تقدیر<ref>ولفسن، فلسفه علم کلام، ۱۳۶۸ش، ص۶۴۸.</ref> و معتقدان به آزادی اراده<ref>ولفسن، فلسفه علم کلام، ۱۳۶۸ش، ص۶۶۰.</ref> شد.

مسئله جبر و اختیار مسئله‌ای چندبعدی است که در دانش‌های گوناگونی همانند فلسفه، اخلاق، روان‌شناسی، کلام، فقه و حقوق مطالعه می‌شود و در هر یک اثر خاص خود را دارد.<ref>مطهری، پاورقی اصول فلسفه و روش رئالیسم، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۱۵۷؛  جعفری، جبر و اختیار، ۱۳۷۹ش، ص۱۳.</ref> به‌گفته مطهری، فیلسوف شیعه، تبیین فلسفی جبر و اختیار از پیچیده‌ترین مسائل است و کمتر فیلسوفی توانسته است آن را حل کند.<ref>مطهری، پاورقی اصول فلسفه و روش رئالیسم، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۱۷۹.</ref> [[محمدتقی جعفری]]، فیلسوف و الاهی‌دان شیعه، در گزارش نظر عالمان مسلمان ۱۷ نظریه درباره چگونگی رفتار انسان گزارش کرده‌ که برخی از این نظریات با هم هم‌پوشانی دارند.<ref>جعفری، جبر و اختیار، ۱۳۷۹ش، ص۲۲۰-۲۲۵.</ref>  

[[عدلیه|جریان عدلیه]] در دو شاخه مهم معتزله و [[امامیه]] گرایش به اختیارمندی انسان داشته‌اند.<ref>قدردان قراملکی، نگاه سوم به جبر و اختیار، ۱۳۸۴ش، ص۹۷.</ref> پیش از آن‌ها فرقه‌هایی چون جهمیه و نجّاریه انسان را در رفتارهای خود تسلیم اراده الهی می‌دانستند.<ref>شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۹۷.</ref> متکلمان مسلمان در کتاب‌های کلامی مختلف هنگام بحث از افعال الهی و شیوه خلق افعال، درباره رابطه فعل انسان با فعل خداوند بحث کرده‌اند.<ref>رک: قاضی: شرح الاصول الخمسه، ۱۴۲۲ق، ص۲۱۷؛ ایجی، شرح المواقف، بی‌تا، ج۸، ص۱۴۵؛ عبده، رسالة التوحید، ۲۰۰۵م، ص۴۷؛  حلی، کشف المراد، ۱۳۸۲ش، ص۶۸.</ref>  

سازگارسازی [[علم ذاتی خدا|علم پیشین خداوند]] با «اختیار انسان» از زمینه‌های گفت‌وگو درباره اختیارمندی انسان است؛ زیرا بر اساس باور توحیدی، خداوند پیش از خلقت، از آنچه واقع می‌شود و آنچه واقع نمی‌شود آگاه است و لازمه این باور آن است که حوادث و کائنات جبراً و قهراً باید به‌نحوی واقع شوند که با علم الهی مطابقت داشته باشند. در نتیجه اختیار انسان بی‌معنا خواهد شد.<ref>ر.ک. ملاصدرا، الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ۱۳۸۶ه، ج۶، ص۲۷۰–۲۷۱ و ص۲۸۱–۲۸۳؛ پلانتینجا و دیگران، کلام فلسفی (مجموعه مقالات)، ۱۳۸۴ش، ص ۲۵۵–۲۸۲.</ref>

 

بر اساس آموزه‌ [[توحید در خالقیت]]، قدرت خداوند مطلق و شامل همه چیز از جمله افعال انسان است. برداشت گروهی از مسلمانان از آیه‌هایی از قرآن، مثل [[آیه ۹۶ سوره صافات|وَاللَّهُ خَلَقَكُمْ وَمَا تَعْمَلُونَ]]»<ref>سوره صافات، آیه ۹۶.</ref> این بود که خداوند تنها خالق رفتارهای انسانی است. پذیرش اختیار به‌معنای استقلال انسان‌ها در رفتارشان، با آموزه قدرت مطلق و ارادهٔ فراگیر الهی ناسازگار به نظر می‌رسد.<ref>جعفری، جبر و اختیار، ۱۳۷۹ش، ص۲۲۷.</ref>   

باور به قضا و قدر و پذیرش تقدیرگرایی از سوی گروه‌هایی از مسلمانان زمینه‌ساز این باور است که همه اتفاقات از پیش تعیین تکلیف شده و بدون تقدیر الهی هیچ اتفاقی نخواهد افتاد و انسان نیز نمی‌تواند بیرون از گستره تقدیرات کاری انجام دهد.<ref>سبحانی، جبر و اختیار، ۱۳۸۱ش، ص۱۲۹.</ref> برداشت‌های مختلف از قضا و قدر زمینه‌ساز بروز دو گرایش جبر و اختیار در عالم اسلام شد؛ جبرگرایی و اختیارگرایی.<ref>مطهری، انسان و سرنوشت،‌ ۱۳۹۰، ص۳۷-۳۹.</ref>

 

در [[علم کلام]]، جبرگرایان با تأکید بر [[صفات الهی]] هر گونه فاعلیت را از انسان سلب نموده و تنها خدا را فاعل حقیقی کارهای منسوب به انسان می‌دانند.<ref>سبحانی، محاضرات فی الالهیات، ۱۴۲۸ق، ص۲۰۹.</ref> استدلال‌های متکی بر صفات خداوند بر سه عنصر [[توحید در خالقیت|آفرینندگی مطلق خداوند]]، اراده ازلی او و [[علم ذاتی خدا|علم پیشین الهی]] بنا شده‌ است.<ref>جعفری، جبر و اختیار، ۱۳۷۹ش، ۱۷.</ref> در تاریخ عقاید مسلمانان، جَهْمیّه، نَجّاریه، ضَراریّه و [[اشاعره]] را جبرگرا دانسته‌اند.<ref>شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۹۷.</ref>

 

جبرگرایی علمی همه پدیده‌های طبیعی و فیزیکی را معلولِ گریزناپذیر قوانین و علت‌های طبیعی می‌داند.<ref>جعفری، جبر و اختیار، ۱۳۷۹ش، ص۱۷.</ref> در این گرایش فکری اگر کسی به مجموعه علل و قوانین و سیر حوادث آگاهی داشته باشد، می‌تواند تمامی رفتارهای یک انسان را به صورت قطعی پیش‌بینی کند. این دیدگاه هر گونه اختیار و [[آزادی]] و امکان را نفی نموده و از ضرورت و جبر دفاع می‌کند.<ref>باربور، علم و دین، ۱۳۶۲، ص۳۴۰-۳۴۲؛ قدردان قراملکی، «اختیار، قانون علیت و دترمینیسم»، ص۵۵-۵۶.</ref>

فیلسوفان مسلمان اختیارگرا هستند و با جبرگرایی مخالف‌اند،<ref>صدرالمتالهین، الحکمة المتعالیة، ۱۹۸۱م، ج۳، ص۱۲.</ref> فیلسوفان صدور فعل از انسان را ارادی می‌دانند ولی از نظر ایشان خودِ اراده، ارادی نیست.<ref>مطهری، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ۱۳۸۹، ص۶۱۲-۶۲۶؛ ابن‌سینا، الهیات شفاء، ۱۴۰۴، ص۴۳۷-۴۳۹؛ صدرالمتالهین، الحکمة المتعالیة، ۱۹۸۱م، ج۲، ص۲۲۴.</ref> گروهی از فقیهان و فیلسوفان شیعه همچون [[ابوالقاسم خوئی]]، [[محمدحسین نائینی]]، [[محمدباقر صدر]]، و [[غلامرضا فیاضی]] معتقدند که نتیجه این دیدگاه پذیرش جبر است و باید توضیح دیگری درباره [[اصل علیت]] و فرآیند فعل اختیاری ارائه کرد تا اختیار انسان، به خوبی تبیین شود.<ref>نائینی، أجود التقریرات، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۹۱؛ فیاضی، «جبر فلسفی از نگاه قاعده ضرورت سابق».</ref>

گرایش به اختیار انسان یکی دیگر از پاسخ‌هایی است که به مسئله صدور رفتارهای انسانی داده شده است. اکثریت مسلمانان به‌ویژه عدلیه مسلمان، در دو شاخه [[شیعیان|شیعیان امامی]] و [[معتزله|سنیان اهل اعتزال]]، و [[اشاعره|متکلمان اشعری]] و  [[ماتریدیه|ماتُریدی]] اختیار انسان را پذیرفته‌اند. در تفسیر اختیار، سه دیدگاه تفویض معتزلی، کسب اشاعره و امر بین الامرین مطرح شده است:

متکلمان [[عدلیه]]، نظریه [[جبر]] را مخالف [[عدل الهی]] دانسته و با استناد به عدل و حکمت خداوند، بر مختار بودن انسان استدلال نموده‌اند.<ref>شهرستانی، ملل و نحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۶۱.</ref> [[ابن‌میثم بحرانی]]، ‌پس از اشاره به اینکه مختار بودن انسان امری بدیهی است و به اقامه برهان نیاز ندارد، یادآور شده است که هر عاقلی مدح بر احسان، و ذم بر عدوان را نیکو می‎ داند، و این مطلب نتیجه این است که نیکوکار و بدکار فاعلِ فعل خویش باشند.<ref>بحرانی، قواعد المرام، ۱۴۰۶ق، ص۱۰۸.</ref> [[خواجه نصیرالدین طوسی]] نیز گفته است درک بدیهی گواه بر این است که افعالِ ما مَستَند به ما هستند.<ref>نصیرالدین طوسی، کشف المراد، ۱۴۱۳ق، ص۳۰۸.</ref>

دیدگاه [[تفویض معتزلی]] معتقد است انسان خود پدیدآورنده فعل خویش است، و خداوند آن را در انسان نیافریده است.<ref>قاضی، شرح الاصول الخمسة، ۱۴۲۲ق، ص۲۲۶.</ref> و نمی‌توان خداوند را خالق افعال بشر دانست، زیرا در افعال بشر ظلم و ستم وجود دارد، و خداوند از ظلم و ستم منزه است.<ref>قاضی، شرح الاصول الخمسة، ۱۴۲۲ق، ص۲۳۱.</ref> منتقدان نظریه تفویض آن را نوعی ثنوی‌گرایی می‌دانند که با اصل [[توحید در خالقیت]] و [[توحید ربوبی|ربوبیت]] منافات دارد.<ref>ملاصدرا، اسفار، ۱۹۸۱م، ج۶، ص۳۷۰.</ref> چنانکه با عمومیت قدرت و مالکیت مطلقه الهی نیز منافات دارد.<ref>صدوق، التوحید، ۱۳۵۷ش، ص۳۵۹.</ref>

دیدگاه [[نظریه کسب|کسب]] که از سوی [[اشاعره]] پیشنهاد شده، بر این باور است که خداوند خالق فعل انسان، و انسان کاسب آن است.<ref>خیالی، شرح العقاید النسفیة، ۱۲۹۷ق، ص۱۱۵-۱۱۷.</ref> متکلمان اشعری در تفسیر «کسب» دچار اختلاف شده و تفسیرهای چندگانه‌ای از نظریه کسب به دست داده‌اند. این نظریه هم از طرف مخالفان اشاعره مورد نقد قرار گرفته و هم برخی از محققان اشاعره آن را برای حل مشکل [[جبر]] ناکافی دانسته‌‎اند.<ref>أمین، ضحی الاسلام، ج۳، ص۵۷.</ref> [[شیخ شلتوت|شلتوت]] از علمای بزرگ الازهر معتقد است این نظریه علاوه بر اینکه با اصطلاح لغوی و قرآنی آن هماهنگ نیست، از عهده توجیه مسئله [[تکلیف]] و اصل [[عدل الهی]] و مسئولیت انسان نیز برنمی‌‎آید.<ref>سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، مؤسسة النشر الإسلامي، ج۲، ص۱۹۸.</ref>

===امر بین‌الامرین امامیه===

آموزه [[امر بین‌الامرین]] از سوی [[ائمه اهل بیت|امامان شیعه]] مطرح شده و متکلمان [[امامیه]] و نیز حکمای اسلامی آن را تبیین و تشریح کرده‌اند.<ref>مجلسی، بحارالانوار،۱۴۰۳ق، ج۵، ص۱۲.</ref> بر اساس این نظریه، فعل انسانی چون جزو ممکنات است، هم در اختیار و تملک انسان است، هم مملوک و مقدور خداست، و این دو در طول یکدیگرند نه در عرض یکدیگر. به عبارت دیگر کار انسان در عین اینکه مستند به انسان است، مستند به اراده ذات بارى‌تعالى نیز هست؛ اما اراده و اختیار انسان در طول اراده الهى است نه عرض آن.<ref>مطهری، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج۳، ص۱۶۳-۱۷۴.</ref> فیلسوفان مسلمان بر اساس چند مبنای فلسفی مثل [[اصالت وجود]]، [[وحدت وجود]] و وابستگی ذاتی [[ممکن الوجود|ممکنات]]، امر بین‌الامرین را توضیح داده‌اند. این تفسیر  مورد قبول پیروان [[حکمت متعالیه]] [[ملاصدرا|صدرائی]]<ref>ملاصدرا، أسفار، ۱۹۸۱م، ج۶، ص۳۷۳-۳۷۸.</ref> از جمله [[امام خمینی]]<ref>خمینی، الطلب و الارادة، ۱۴۲۱ق، ص۷۲-۷۳.</ref> قرار گرفته است.

به جز مباحث مطرح در کتاب‌های اصلی علم کلام، درباره جبر و اختیار از نگاه مذهبی و اعتقادی کتاب‌های متعددی نگاشته شده است. «جبر و اختیار» به‌قلم [[محمدتقی جعفری]]،<ref>جعفری، جبر و اختیار، ۱۳۷۹ش.</ref> «جبر و اختیار» حاصل درس‌های جعفر سبحانی با نگارش [[علی ربانی گلپایگانی]]،<ref>سبحانی، جبر و اختیار، ۱۳۸۲ش.</ref> «جبر و اختیار» به قلم [[سید محمدصادق روحانی]]،<ref>روحانی، جبر و اختیار، ۱۳۸۹ش.</ref> و «نگاه سوم به جبر و اختیار» نوشته [[محمدحسن قدردان قراملکی]]<ref>قدردان قراملکی، نگاه سوم به جبر و اختیار، ۱۳۸۴ش.</ref> از نمونه‌های شناخته‌شده‌تر هستند.

* ایجی، عضدالدین عبدالرحمان بن احمد، شرح المواقف، قم، الشریف الرضی، بی‌تا.

* بحرانی، ابن‌میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۶ق.

* پترسون، مایکل، و دیگران، عقل و اعتقاد دینی، ترجمه احمد نراقی و ابراهیم سلطانی، تهران، نشر طرح نو، ۱۳۹۰ش.

* پلانتینجا، الوین، و دیگران، کلام فلسفی (مجموعه مقالات)، ترجمه احمد نراقی و ابراهیم سلطانی، تهران، نشر صراط، ۱۳۸۴ش.

* جوادی آملی، عبدالله، سیره پیامبر اکرم در قرآن (ج۹)، قم، مرکز نشر اسراء، ۱۳۸۵ش.

* خیالی، احمد بن موسی، شرح العقاید النسفیة، پیشاور، مکتبة علوم الاسلامیه، ۱۲۹۷ق.

* خمینی، سید روح‌الله، الطلب و الارادة، تهران، مؤسسة تنظیم و نشر آثار الامام الخمینی، ۱۴۲۱ق.

* روحانی، سید محمدصادق، جبر و اختیار، ترجمه حمیدرضا صادقی، قم، مهر امیرالمومنین، ۱۳۸۹ش.

* صدوق، التوحید، تحقیق سید هاشم حسینی طهرانی، قم، نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بی‌تا.

* سبحانی تبریزی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، قم، مؤسسة الامام الصادق علیه‌السلام، ۱۴۲۸ق.

* علامه طباطبائی، سید محمدحسین، نهایة الحکمة، قم، مرکز الطباعة والنشر: فرع دار التبلیغ الإسلامی، بی‌تا.

* فضل‌الله، سید محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک للطباعة و النشر، ۱۴۱۹ ق.

* مصباح یزدی، محمدتقی، در پرتو ولایت، به‌کوشش محمدمهدی نادری، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۸۳ش.

* مطهری، مرتضی، اصول فلسفه و روش رئالیسم، تهران، صدرا، بی‌تا.

* مطهری، مرتضی، انسان و سرنوشت، انتشارات صدرا، چاپ چهاردهم، تهران ۱۳۷۴ش.

* میرداماد، قبسات، به‌اهتمام محمدمهدی محقق، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۵۶ش.