خواجوی کرمانی: تفاوت میان نسخه‌ها

| نام کامل          =کمال‌الدین ابوالعطاء محمود بن علی بن محمود کرمانی

'''خواجوی کِرمانی''' (۶۸۹–۷۵۳ق) شاعر عارف‌مسلک قرن هشتم است که اشعاری در مدح [[چهارده معصوم|معصومان (ع)]] و به ویژه [[امام علی علیه‌السلام|امام علی (ع)]] دارد. او هم‌چنین دربارهٔ [[امام مهدی عجل الله تعالی فرجه|حضرت مهدی (عج)]] و [[ظهور امام زمان|ظهورش]] شعر سروده است و خود را ستایشگر [[اهل‌بیت(ع)]] نامیده است.

برخی از نویسندگان خواجو را به‌سبب اشعاری که در مدح امام علی (ع) و بقیه امامان دارد [[امامیه|شیعه دوازده‌امامی]]، و برخی [[تسنن دوازده‌امامی|سنی با گرایش دوازده‌امامی]] و برخی نیز او را [[مذهب شافعی|شافعی‌مذهب]] دانسته‌اند که به اهل‌بیت (ع) علاقه دارد.

== معرفی و جایگاه ==

کمال‌الدین ابوالعطاء محمود بن علی بن محمود کرمانی، متخلص به خواجو،<ref>سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۲۲.</ref> از عارفان<ref>صفا، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۱۸۲.</ref> و شاعران برجسته قرن هشتم دانسته شده است.<ref>حقیقت، فرهنگ شاعران زبان پارسی، ۱۳۶۸ش، ص۱۹۴؛ خواجوی کرمانی، دیوان کامل خواجوی کرمانی، مقدمه قانعی، ۱۳۷۴ش، ص۵.</ref> خواجو اشعار زیادی در منقبت بزرگان دینی،<ref>صفا، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۱۸۴.</ref> پیامبر اسلام (ص) و اهل‌بیت (ع)،<ref>مروجی، «خواجوی کرمانی»، ذیل مدخل؛ سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۲۳؛ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، مقدمه محقق، ۱۳۶۹ش، ص۴۴.</ref> [[خلفای راشدین]]، سلاطین، امیران، وزیران و مشایخ تصوف<ref>دادبه، «خواجوی کرمانی»، ص۱۵.</ref> سروده است.<ref>خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، مقدمه محقق، ۱۳۶۹ش، ص۴۴ و ۵۵؛ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، ۱۳۶۹ش، ص۱۲۸ و ۵۸۲.</ref> خواجو معاصر و هم‌نشین [[حافظ شیرازی]] بوده<ref>صفا، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۱۸۳؛ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، مقدمه محقق، ۱۳۶۹ش، ص۴۷.</ref> و بر حافظ تأثیر فراوانی گذاشته است.<ref>شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش، ص۵۹۹؛ خواجوی کرمانی، دیوان کامل خواجوی کرمانی، مقدمه انوری، ۱۳۷۴ش، ص۴.</ref>

خواجو را از شاعرانی دانسته‌اند که در آثارش مضمون‌های عرفانی و اندرزی و حِکَمی همراه با مضمون‌های عاشقانه وجود دارد.<ref>صفا، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۱۸۵.</ref> وی در مذمت زهدفروشان و صوفیان ریاکار نیز شعر بسیار سروده است.<ref>خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، مقدمه محقق، ۱۳۶۹ش، ص۴۴.</ref> در اشعار خواجو اشاره‌های دینی، اعم از قرآنی و حدیثی، ملاحظه می‌شود.<ref>امیری خراسانی، «سیمای امام علی (ع) در شعر خواجوی کرمانی»، ص۲۱۰.</ref> در بیشتر اشعارش، مشربِ [[تصوف]] و ذوق عرفانی دیده می‌شود.<ref>شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش. ص۵۹۹.</ref> گفته شده روح مذهب در اشعار او پیداست.<ref>خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، مقدمه محقق، ۱۳۶۹ش، ص۳۹.</ref>

خواجو در سال ۶۸۹ق در [[کرمان]] به دنیا آمد.<ref>سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۲۲؛ صفا، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۱۸۲.</ref> سفرهای طولانی و متعدد در زندگی او گزارش شده است.<ref>شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش، ص۵۹۹.</ref> او اواخر عمر به [[شیراز]] رفت<ref>شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش، ص۵۹۹.</ref> و همان‌جا در سال ۷۵۳ق (یا ۷۵۰ق) درگذشت و آرامگاهش نیز همان‌جا بیرون از دروازه الله‌اکبر شیراز است.<ref>سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۲۶.</ref>

به کربلا شد کرب و بلا به جان بخرید\\گشود بال و از این تیره خاکدان بپرید.<ref>خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، ۱۳۶۹ش، ص۱۰۱ و ۱۳۳ و ۶۱۶.</ref>}}|رنگ پس‌زمینه=#d3f2f2|منبع=|عنوان=<small>شعری از خواجوی کرمانی در رثای امام حسین (ع)</small>}}

== اشعاری در مدح پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) ==

شاه مردان چون خلیل‌الله به صورت بت‌شکن\\شیر یزدان از رسول‌الله به معنی یادگار

مهر او از آسمان لافتی الا علی\\تیغ او از گوهر لا سیف الا ذوالفقار<ref>خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، ۱۳۶۹ش، ص۱۳۳.</ref>}}|رنگ پس‌زمینه=#d3f2f2|منبع=|عنوان=<small>شعری از خواجوی کرمانی در مدح امام علی (ع)</small>}}

خواجو اشعار فراوانی در ستایش از [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر (ص)]] در قالب‌های مختلف<ref>مجاهدی، سیری در قلمرو شعر نبوی، ۱۳۸۷ش، ص۲۹۲.</ref>و [[اهل‌بیت(ع)]] دارد.<ref>مروجی، «خواجوی کرمانی»، ذیل مدخل؛ سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۲۳؛ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، مقدمه محقق، ۱۳۶۹ش، ص۴۴.</ref> او خود را ستایشگر اهل‌بیت (ع) نامیده است.<ref>خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، ۱۳۶۹ش، ص۵۸۵.</ref> در دیوان وی مدح [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر (ص)]]،<ref>خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، ۱۳۶۹ش، ص۱ و ۱۲۶.</ref> [[امام علی علیه‌السلام|امام علی (ع)]]،<ref>خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، ۱۳۶۹ش، ص۱۰۱ و ۱۳۳ و ۵۸۴.</ref> [[امام مهدی عجل الله تعالی فرجه|حضرت مهدی (عج)]]،<ref>خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، ۱۳۶۹ش، ص۶۱۸.</ref> [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|حضرت زهرا (س)]]، [[حسنین|حسنین (ع)]]، [[امام سجاد علیه‌السلام|امام سجاد (ع)]] و تمام دوازده امام<ref>خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، ۱۳۶۹ش، ص۶۱۴ و ۵۷۱.</ref> دیده می‌شود.<ref>امیری خراسانی، «سیمای امام علی (ع) در شعر خواجوی کرمانی»، ص۲۲۲ تا ۲۲۶.</ref> در این بین، ذکر منقبت حضرت علی (ع) از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.<ref>امیری خراسانی، «سیمای امام علی (ع) در شعر خواجوی کرمانی»، ص۲۱۱.</ref> گفته‌اند عشق حقیقی شاعر نسبت به امام علی (ع) باعث شده تا مدایح بسیار زیبایی در وصف او بسراید.<ref>امیری خراسانی، «سیمای امام علی (ع) در شعر خواجوی کرمانی»، ص۲۱۲.</ref> او در پایان ترکیب‌بندی که در منقبت دوازده امام سروده، [[امام مهدی عجل الله تعالی فرجه|امام دوازدهم]] را زنده‌کننده اسلام خوانده و از انتظار ظهور او سخن گفته است.<ref>مروجی، «خواجوی کرمانی»، ذیل مدخل.</ref> وی به صراحت به حضرت مهدی (عج) اعتقاد نشان داده و منتظر [[ظهور امام زمان|ظهور]] وی بوده است.<ref>خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، مقدمه محقق، ۱۳۶۹ش. ص۴۴.</ref>

=== در منقبت امام حسین (ع) ===

خواجوی کرمانی در سه جای دیوانش کلمه [[کربلا]] را به کار برده و اشاراتی به [[امام حسین علیه‌السلام|امام حسین (ع)]] دارد.<ref>بلخاری، «[https://www.cgie.org.ir/fa/news/180247/خواجو-و-عرفان---دکتر-حسن-بلخاری خواجو و عرفان]»، سایت مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.</ref> وی در بندی از ترکیب‌بندی که در [[توحید]] و مناقب خلفا سروده از امام حسین (ع) بدین گونه یاد کرده است:<ref>مجاهدی، کاروان شعر عاشورا، ۱۳۸۶ش، ص۳۲.</ref>

== مذهب و سلوک عرفانی ==

با توجه به اشعاری که خواجوی کرمانی در ستایش [[اهل‌بیت(ع)]] و نام بردن [[امامان شیعه|دوازده امام]] در دیوان خود دارد وی را شیعه دانسته‌اند.<ref>بلخاری، «[https://www.cgie.org.ir/fa/news/180247/خواجو-و-عرفان---دکتر-حسن-بلخاری خواجو و عرفان]»، سایت مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.</ref> برخی گفته‌اند به این دلیل که خواجو به صراحت از [[امام مهدی عجل الله تعالی فرجه|حضرت مهدی (عج)]] نام برده و انتظار ظهور او را متذکر شده وی قطعاً شیعه اثناعشری بوده است.<ref>امیری خراسانی، «سیمای امام علی (ع) در شعر خواجوی کرمانی»، ص۲۱۰.</ref>

عده‌ای نیز گفته‌اند خواجو پیرو [[مذهب شافعی]] و سنّی تفضیلی بوده است؛<ref>مروجی، «خواجوی کرمانی»، ذیل مدخل.</ref> به این معنا که امام علی (ع) را بر [[ابوبکر بن ابی‌قحافه|ابوبکر]] و [[عمر بن خطاب|عمر]] ترجیح می‌نهاد.<ref>دادبه، «خواجوی کرمانی»، ص۱۵.</ref> او را از این جهت سنی دانسته‌اند که در روزگار خواجو، مذهب شافعی در کرمان و فارس رایج بود<ref>دادبه، «خواجوی کرمانی»، ص۱۵.</ref> و عالمان فارس در قرن هفتم و هشتم [[اهل سنت و جماعت|اهل تسنن]] بوده‌اند؛<ref>خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، مقدمه محقق، ۱۳۶۹ش، ص۴۳.</ref> و نیز اینکه خواجو مرید شیخ امین‌الدین کازرونی (امام طریقه مرشدی و کازرونیه) بوده که شافعی مذهب بوده است.<ref>خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، مقدمه محقق، ۱۳۶۹ش، ص۴۳.</ref>

او نسبت [[رافضی|رفض]] به خود را رد کرده<ref>خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، ۱۳۶۹ش، ص۶۱۴ و ۵۷۱.</ref> اما گفته شده او در مدح امامان شیعه، اشاراتی به باورهای شیعیان دارد و از القابی برای ائمه (ع) استفاده می‌کند که شیعه برای اهل‌بیت (ع) قائل است.<ref>دادبه، «خواجوی کرمانی»، ص۱۵.</ref> [[رسول جعفریان]] تاریخ‌پژوه شیعه، خواجو را یکی از نمونه‌های باور به [[تسنن دوازده‌امامی]] در آن دوران می‌داند.<ref>جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۸ش، ص۸۴۷.</ref>

=== عرفان خواجو ===

خواجو را سالک [[طریقت]] دانسته‌اند و پیر و مرشدش را شیخ امین‌الدین کازرونی (از عارفان و مشایخ قرن هشتم) گفته‌اند.<ref>سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۲۳؛ خواجوی کرمانی، دیوان کامل خواجوی کرمانی، مقدمه حسن انوری، ۱۳۷۴ش، ص۶.</ref> و حتی به‌سبب انتساب او به طریقه مُرشدیه، (پیروان ابواسحاق کازرونی، شیخ سلسله کازرونیه و از صوفیان اوایل قرن پنجم) به لقب «مُرشدی» نیز شناخته شده است.<ref>صفا، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۱۸۲.</ref> وی در کازرون شاگرد شیخ امین‌الدین کازرونی (از عارفان و مشایخ قرن هشتم) بود.<ref>سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۲۲.</ref> و مدتی نیز به علاءالدوله سمنانی (از مشایخ بزرگ تصوف در قرن هفتم و هشتم) پیوست و از مریدان وی شد.<ref>شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش، ص۵۹۹؛ خواجوی کرمانی، دیوان کامل خواجوی کرمانی، مقدمه قانعی، ۱۳۷۴ش، ص۶.</ref> گفته‌اند که خواجو در سلوک به مقامات عالی رسیده اما او را به معنای اصطلاحی، عارف و صوفی ندانسته‌اند، هرچند بینش عرفانی در اشعارش وجود دارد.<ref>سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۲۳؛ خواجوی کرمانی، دیوان کامل خواجوی کرمانی، مقدمه حسن انوری، ۱۳۷۴ش، ص۶.</ref>

== دیوان شعر ==

مجموعه شعرهای خواجو متجاوز از چهل هزار بیت است.<ref>صفا، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۱۸۳؛ شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش، ص۵۹۹.</ref> مثنوی‌های کمال‌نامه و روضة الانوار از آثار عرفانی اوست.<ref>سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۲۴ تا ۳۲۶؛ صفا، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۱۸۴.</ref> وی قصاید زیادی هم دارد که موضوع آن در [[توحید]]، مدح پیامبر (ص) و منقبت امام علی (ع)، وصف طبیعت، شکایت از روزگار، وعظ، فلسفه، و بیشتر از همه در مدح سلاطین و بزرگان عصر خویش است.<ref>خواجوی کرمانی، دیوان کامل خواجوی کرمانی، مقدمه انوری، ۱۳۷۴ش، ص۵؛ سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۲۳.</ref> اوج شاعری خواجو را در غزل دانسته‌اند. گفته شده اگرچه غزل‌هایش از آثار درجه اول نیست اما از بهترین غزل‌های زبان فارسی است.<ref>خواجوی کرمانی، دیوان کامل خواجوی کرمانی، مقدمه انوری، ۱۳۷۴ش، ص۶؛ براون، از سعدی تا جامی، ۱۳۳۹ش، ص۳۱۲.</ref> خواجو در تکامل غزل فارسی سهمی بزرگ دارد. در غزل بیش از همه از [[سعدی]] اثر پذیرفته است<ref>خواجوی کرمانی، دیوان کامل خواجوی کرمانی، مقدمه انوری، ۱۳۷۴ش، ص۳؛ سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۲۳.</ref> و به سبک عراقی شعر سروده است.<ref>خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، مقدمه محقق، ۱۳۶۹ش. ص۳۲.</ref> دیوان وی در سال ۱۳۳۶ش در تهران به همت احمد سهیلی خوانساری نخستین بار به چاپ رسید.<ref>شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش، ص۵۹۹؛ خواجوی کرمانی، دیوان کامل خواجوی کرمانی، مقدمه انوری، ۱۳۷۴ش، ص۵</ref>

== کنگره جهانی بزرگداشت خواجوی کرمانی ==

 

== پانویس ==

== منابع ==

* امیری خراسانی، احمد، «سیمای امام علی (ع) در شعر خواجوی کرمانی»، فرهنگ، شماره ۳۳ و ۳۶، ۱۳۷۹ش.

* بلخاری، حسن، «[https://www.cgie.org.ir/fa/news/180247/خواجو-و-عرفان---دکتر-حسن-بلخاری خواجو و عرفان]»، سایت مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، انتشار: ۱۷ مهر ۱۳۹۶ش، بازدید: ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.

* براون، ادوارد گرانویل، از سعدی تا جامی، ترجمه و حواشی علی اصغر حکمت، تهران، کتابخانه ابن سینا، ۱۳۳۹ش.

* جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا طلوع دولت صفوی)، تهران، نشر علم، ۱۳۸۸ش.

* حقیقت، عبدالرفیع، فرهنگ شاعران زبان پارسی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۸ش.

* خواجوی کرمانی، محمود بن علی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، مقدمه و تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران، پاژنگ، ۱۳۶۹ش.

* خواجوی کرمانی، محمود بن علی، دیوان کامل خواجوی کرمانی، مقدمه و کوشش سعید قانعی، و مقدمه حسن انوری، تهران، انتشارات بهزاد، ۱۳۷۴ش.

* دادبه، اصغر، «خواجوی کرمانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲۳، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۶ش.

* سبحانی، توفیق، تاریخ ادبیات ایران، تهران، زوار، ۱۳۹۵ش.

* شریفی، محمد، فرهنگ ادبیات فارسی، تهران، نشر نو، معین، ۱۳۸۷ش.

* صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات ایران، تهران، فردوس، ۱۳۶۷ش.

* کمالی سروستانی، کورش، «کنگره جهانی بزرگداشت خواجوی کرمانی»، کلک، شماره ۲۰، آبان ۱۳۷۰ش.

* مجاهدی، محمدعلی، سیری در قلمرو شعر نبوی، قم، مجمع جهانی اهل‌بیت، ۱۳۸۷ش.

* مجاهدی، محمدعلی، کاروان شعر عاشورا، قم، زمزم هدایت، ۱۳۸۶ش.

* مروجی، فرزاد، «خواجوی کرمانی»، دانشنامه جهان اسلام، ج۷، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش.

[[رده:شاعران اهل ایران]]

[[رده:شاعران قرن ۷ (قمری)]]

[[رده:مقاله‌های بدون اولویت]]