|
|
| خط ۱: |
خط ۱: |
| {{اعتقادات شیعه}}'''ولادت امام مهدی(عج)''' به عقیده [[امامیه|شیعیان دوازده‌امامی]]، در [[نیمه شعبان]] سال [[سال ۲۵۵ هجری قمری|۲۵۵ق]] یا [[سال ۲۵۶ هجری قمری|۲۵۶ق]] در [[سامرا]] رخ داده است. علمای امامیه روایاتِ تولد امام مهدی(عج) را [[تواتر|متواتر]] دانسته‌اند. از نظر تاریخی نیز نقل شفاهی متواتر میان [[شیعه|شیعیان]]، گزارش‌های متعدد از [[فهرست ملاقات‌کنندگان با امام زمان|ملاقات افراد با امام مهدی(عج)]]، [[عقیقه|عقیقه کردن]] امام عسکری(ع) برای ولادت فرزندش، [[توقیعات امام مهدی(ع)|توقیعات صادر شده از امام مهدی(عج)]]، معجزات امام مهدی(عج)، گزارش‌های مربوط به [[توسل|متوسل شدن]] افراد به [[امام مهدی عجل الله تعالی فرجه|امام مهدی(عج)]] و برخورد افراد [[بنی‌عباس|حکومت]] پس از شهادت امام عسکری(ع) را شواهدی برای اثبات ولادت امام مهدی(عج) می‌دانند. همچنین برخی علمای [[اهل سنت و جماعت|اهل سنت]] و [[تصوف|صوفیه]] نیز به تولد امام مهدی(عج) اذعان کرده‌اند.
| |
|
| |
|
| این باور توسط برخی انکار شده و دور از [[عقل]]، [[حدیث|مفاد روایات]] و گزارش‌های تاریخی دانسته شده است. [[عمر طولانی امام مهدی(عج)]]، [[امامت در کودکی]] و بی‌فایده بودن امام غائب از جمله استبعادهای عقلی در این رابطه است. همچنین گفته شده روایات ثابت کننده ولادت در منابع شیعی [[حدیث ضعیف|ضعیف]] هستند و روایاتی که در رابطه با نحوه ولادت و نام مادر امام مهدی(عج) نقل شده‌اند، اختلاف دارند. از نظر تاریخی نیز انکار مورخین و نسب‌شناسان، اختلاف شیعیان پس از شهادت امام عسکری(ع) در امر امامت، ادعای ارث [[جعفر پسر امام هادی(ع)|جعفر کذاب]]، تفتیش حکومت و وصیت امام عسکری(ع) به مادرش از شواهدی هستند که منکران ولادت به آن‌ها استناد کرده‌اند. این استدلال‌ها توسط علمای امامیه پاسخ داده شده‌اند.
| |
|
| |
| در اثبات یا رد تولد امام مهدی(ع) آثار مستقلی نگاشته شده است. که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به [[البرهان علی وجود صاحب الزمان (کتاب)|البرهان علی وجود صاحب الزمان]] اثر [[سید محسن امین]] در اثبات و [[متی یشرق نورک ایها المنتظر؟ (کتاب)|کتاب عجیب‌ترین دروغ تاریخ]] نوشته [[عثمان الخمیس]] در رد ولادت ایشان اشاره کرد.
| |
|
| |
| ==ولادت امام مهدی(عج) و اختلاف در آن==
| |
| علمای امامیه همچون [[محمد بن یعقوب کلینی|شیخ کلینی]] (درگذشت:[[سال ۳۲۹ هجری قمری|۳۲۹ق]])،<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۱۴.</ref> [[شیخ مفید]] (درگذشت:[[سال ۴۱۳ هجری قمری|۴۱۳ق]])،<ref>شیخ مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۳۳۹.</ref> [[شیخ طوسی]] (درگذشت:[[سال ۴۶۰ هجری قمری|۴۶۰ق]])،<ref>شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ص۸۴۲.</ref> [[فضل بن حسن طبرسی|طبرسی]] (درگذشت:[[سال ۵۴۸ هجری قمری|۵۴۸ق]])،<ref>طبرسی، اعلام الوری، ۱۳۹۰ق، ص۴۱۸.</ref> [[علی بن عیسی اربلی|اِرْبلی]] (درگذشت:[[سال ۶۹۲ هجری قمری|۶۹۲ق]])،<ref>اربلی، کشف الغمه، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۴۳۷.</ref> [[ابراهیم بن علی عاملی کفعمی|کفعمی]] (درگذشت:[[سال ۹۰۵ هجری قمری|۹۰۵ق]])،<ref>کفعمی، البلد الامین، ۱۴۱۸ق، ص۱۸۷.</ref> و [[محمدباقر مجلسی|مجلسی]] (درگذشت:[[سال ۱۱۱۰ هجری قمری|۱۱۱۰ق]])<ref>علامه مجلسی، بحار الأنوار، دار احیاء التراث العربی، ج۵۱، ص۲.</ref> بالاتفاق بر این باورند، که مهدی موعود فرزند امام حسن عسکری(ع) است.<ref>رضوانی، تولد حضرت مهدی، ۱۳۸۶ش، ص۶۰–۶۱.</ref> بر اساس گزارش منابع شیعی، [[حکیمه دختر امام جواد(ع)|حکیمه خاتون]] در شب نیمه‌شعبان به دستور امام حسن عسکری(ع) به منزل ایشان رفته و خبر تولد آخرین حجت الهی از جانب امام به وی ابلاغ می‌شود. نزدیکی‌های صبح بدون این که آثار حمل در [[نرجس|نرجس‌خاتون]] وجود داشته باشد، امام مهدی به دنیا می‌آید.<ref>شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ۱۳۵۹ش، ج۲، ص۴۲۴–۴۲۵.</ref> به گزارش [[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری]]، بررسی دقیق اسناد زمان و مکان ولادت امام مهدی(عج) نشان می‌دهد که ایشان در شب یا روز جمعه، نیمه‌شعبان [[سال ۲۵۵ هجری قمری|سال ۲۵۵ق]] مطابق با ۱۲ مرداد سال ۲۴۸ش و ۲۹ جولای سال ۸۶۹م، در [[سامرا|شهر سامرّا]] به دنیا آمده است.<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۲۱۸؛ همچنین ببینید: سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ۱۳۸۸ش، ص۴۷۳.</ref> با این که این نظر را مشهور دانسته‌اند،<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۲۱۸.</ref> [[شیخ طوسی]] نظر صحیح در سال ولادت ایشان را [[سال ۲۵۶ هجری قمری|۲۵۶ق]] ذکر کرده است.<ref>شیخ طوسی، الغیبة، ۱۴۲۵ق، ص۴۱۹.</ref> [[محمدتقی شوشتری]] ([[سال ۱۲۸۲ هجری شمسی|۱۲۸۲]]-[[سال ۱۳۷۴ هجری شمسی|۱۳۷۴ش]]) عالم رجالی شیعه نیز بعد از بررسی اقوال در این زمینه نظر شیخ طوسی را ترجیح می‌دهد.<ref>شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۰ق، ج۱۲ (رسالة فی تواریخ النبی والآل)، ص۲۴.</ref>
| |
|
| |
| در مقابل به مشهور اهل‌سنت نسبت داده می‌شود که ادعای شیعیان در وجود خارجی مهدی موعود بدون دلیل است. آن‌ها سعی کرده‌اند با استدلال‌هایی چنین باوری را غیرقابل قبول نشان دهند.<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۹۰.</ref> روایاتی از [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] و [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا(ع)]] وجود دارد که خبر از وقوع شک و تردید در ولادت [[امام مهدی عجل الله تعالی فرجه|حضرت مهدی(عج)]] در آینده می‌دهند.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۳۷؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ۱۳۵۹ش، ج۲، ص۳۶۰.</ref>
| |
| {{جعبه نقل قول|تاریخ بایگانی||عنوان=[[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]]|نقل‌قول=
| |
| ولادت صاحب‌الامر بر این مردم نهان است تا هنگامی که خروج کند، بیعت هیچ‌کس بر گردنش نباشد و خدای تعالی امر وی را در یک شب به سامان رساند.<ref>شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ۱۳۵۹ش، ج۲، ص۴۸۰.</ref>|منبع=<small></small>|تراز=چپ|عرض=۲4۰px|حاشیه=۵px|اندازه خط=۱۲px|رنگ پس‌زمینه=#b6faa1 |گیومه نقل‌قول=|تراز منبع=راست}}
| |
|
| |
| حکمت مخفیانه بودن ولادت [[امام مهدی عجل الله تعالی فرجه|حضرت مهدی(عج)]] را حفظ جان وی دانسته‌اند.<ref>سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ۱۳۸۸ش، ص۴۶۹–۴۷۰.</ref> شیخ طوسی به نمونه‌ها و انگیزه‌های مختلفی اشاره می‌کند که می‌تواند موجب پنهان کردن تولد فرزند گردد. وی به این نکته تأکید می‌کند که معلوم نبودن فرزند به معنای بدون فرزند بودن نیست.<ref>شیخ طوسی، الغیبة، ۱۴۲۵ق، ص۷۷.</ref>
| |
|
| |
| ==اثبات ولادت امام مهدی(عج)==
| |
| [[سید مرتضی]] (درگذشت: [[سال ۴۳۶ هجری قمری|۴۳۶ق]]) معتقد است با پذیرش ضرورت وجود امام حیّ در هر عصری و ضرورت [[عصمت امامان|عصمت امام]] و این که این ویژگی‌ها در کسی از افراد حاضر موجود نیست، ثابت می‌شود که امام حیّ وجود داشته و در غیبت به سر می‌برد.<ref>سید مرتضی، المقنع فی الغیبة، ۱۴۱۹ق، ص۳۴–۳۵.</ref> همچنین به گفته [[شیخ طوسی]]، اگر هیچ روایتی هم به‌طور خاص نشانگر ولادت امام مهدی(عج) نبود، از این دلایل کلی که بیان‌گر تعداد یا اسامی امامان بودند یا در اموری چون غیبت وی سخن می‌گفتند، وجود خارجی و تولد وی قابل اثبات بود؛ زیرا سخن گفتن از عدد یا جزئیات حیات متوقف بر وجود خارجی است.<ref>طوسی، الغیبة، ۱۴۲۵ق، ص۲۲۹.</ref>
| |
|
| |
| ===دلایل روایی===
| |
| {{جعبه نقل قول|عنوان=[[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|حضرت محمد(ص)]]|اندازه قلم=|نقل‌قول=ائمه از نسل حسین هستند … و یکی از آن‌ها مهدی این امت است. (عمَار): گفتم پدر و مادرم به فدایت این مهدی کیست؟ فرمود ای عمَار همانا خداوند متعال عهد کرده که از نسل حسین نُه امام خارج می‌کند که نهمین فرزند او از امت غائب می‌شود … او غیبت طولانی خواهد داشت که در آن غیبت، عده‌ای از باور به او برخواهند گشت و برخی در آن ثابت قدم خواهند ماند. هنگام آخرالزمان خروج می‌کند و دنیا را پر از قسط و عدل می‌کند… او هم اسم من و شبیه‌ترین مردم به من است.<ref>خزاز رازی، کفایة الاثر فی النص علی الائمة الاثنی عشر، ۱۴۰۱ق، ص۱۲۱.</ref>|منبع=<small></small>|تراز=چپ|عرض=260px|حاشیه=۵px|رنگ پس‌زمینه=#a0fff2 |گیومه نقل‌قول=|تراز منبع=راست}}
| |
| احادیثی در مصادر حدیثی شیعه نقل شده که دلالت بر ولادت مهدی(عج) دارند<ref>رضوانی، وجود امام زمان(عج) از منظر قرآن و حدیث، ۱۳۸۶ش، ص۵۲.</ref> گفته شده است مجموع این روایات [[تواتر معنوی]] و یقین منطقی در مسئله تولد امام مهدی(عج) ایجاد می‌کنند.<ref>رضوانی، وجود امام زمان(عج) از منظر قرآن و حدیث، ۱۳۸۶ش، ص۷۲–۷۴.</ref> [[شیخ مفید]] (درگذشت: [[سال ۴۱۳ هجری قمری|۴۱۳ق]]) بر این باور است که روایات برای اثبات ولادت امام مهدی(عج) کافی است.<ref>شیخ مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۳۷۴.</ref> محدثان شیعه این روایات را در ابواب جداگانه‌ای در مجامع روایی جمع‌آوری کرده‌اند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۲۸–۳۲۹؛ ابن‌بابویه، الامامة و التبصرة من الحیرة، ۱۳۶۳ش، ص۱۰۱؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ۱۳۵۹ش، ج۲، ص۴۲۴–۴۳۴؛ شیخ طوسی، الغیبة، ۱۴۲۵ق، ص۲۲۹–۲۵۱.</ref> به گفته علی‌اصغر رضوانی ۲۱۴ روایت به صورت مطابقی دلالت بر ولادت امام مهدی دارند.<ref>رضوانی، وجود امام زمان(عج) از منظر قرآن و حدیث، ۱۳۸۶ش، ص۲۴.</ref> [[سید محمدکاظم قزوینی]] (درگذشت: [[سال ۱۴۱۵ هجری قمری|۱۴۱۵ق]]) از تاریخ‌نویسان شیعه معتقد است اگر کسی به اخبار متواتر صادر شده از [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] و [[امامان شیعه|ائمه(ع)]] ایمان داشته باشد غیرممکن است که ولادت امام مهدی(ع) را انکار کند؛ زیرا روایات به صراحت بیان کرده‌اند که مهدی موعود(ع) نهمین فرزند از نسل امام حسین(ع) و فرزند امام عسکری(ع) است.<ref>قزوینی، الإمام المهدی من المهد الی الظهور، ۱۴۲۷ق، ص۱۰۹–۱۱۰.</ref>
| |
|
| |
| [[سید کمال حیدری]] از کلام‌پژوهان شیعه بر این باور است که اثبات ولادت امام مهدی(عج) و بسیاری از مبانی امامیه از روایات با مبنای [[سید ابوالقاسم خویی|آیت‌الله خویی]] در سند روایات ممکن نیست؛ بلکه باید نظر به جمع ظنون و قرائن باشد.<ref>طوسی، [https://www.naqdedini.org/140206-5/#_ftnref39 «سید کمال حیدری، متفکری در حصر»]، سایت نقد دینی.</ref>{{یاد|در تصحیح روایات دو روش وجود دارد: روش وثاقت سندی که مورد تأکید آیت‌الله خویی می‌باشد و روش وثاقت صدوری. در روش اول، ملاک صحت یا ضعف روایات، در درجه اوّل، سند آن است؛ یعنی اگر سند حدیث قوی بود، اخذ، و چنانچه سندش ضعیف بود، طرد می‌شود و هیچ قرینه ای نمی‌تواند ضعف سند را جبران کند. اما در روش صدوری یا همان جمع قرائن، مجموعه‌ای از قرائن و شواهد دست به دست هم می‌دهند تا در نهایت، وثاقت و صحّت روایت را تأیید کنند. چه‌بسا روایتی که سند آن ضعیف باشد، اما به‌دلیل وجود قرائن دیگر -که حاکی از صحّت صدور آن است- مورد قبول واقع شود. برخی از این قرائن عبارتند از: وثاقت راوی، متن حدیث، سند، کتابی که روایت در آن نقل شده است، زمان نصّ، عمل علمای عصر صدور به روایت و … .}} با این حال از نظر وی مجموع روایاتی که در این مورد در منابع حدیثی صادر شده است تولد امام مهدی(ع) را به صورت یقینی ثابت می‌کند.<ref>[https://alhaydari.com/fa/2018/05/6235/ «پاسخ به سؤال چگونگی اثبات ولادت امام زمان(عج)»]، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت الله العظمی سید کمال حیدری.</ref>
| |
|
| |
| ===شواهد تاریخی===
| |
| گزارش‌های تاریخی نیز وجود خارجی امام مهدی(عج) را ثابت می‌کنند. گفته شده قدمای شیعه همچون [[ابوسهل نوبختی]] (درگذشت: [[سال ۳۱۱ هجری قمری|۳۱۱ق]]) و [[شیخ صدوق]] برای اثبات وجود امام مهدی(عج) به نقل شفاهی [[تواتر|متواتر]] موجود میان شیعه استناد کرده‌اند. شیعیان تولد امام مهدی و نص امامت او را به صورت شفاهی نسل‌به‌نسل نقل کرده‌اند و این امر میان آن‌ها شهرت داشته است. همین تواتر و نقل عمومی دلیلی بر صاحب فرزند بودن امام عسکری(ع) و امامت و مهدویت این فرزند است.<ref>البدری، شبهات وردود، ۱۴۲۸ق، ص۴۹۶.</ref> [[سید محمدباقر صدر]] (درگذشت: [[سال ۱۴۰۰ هجری قمری|۱۴۰۰ق]]) در اثبات وجود امام مهدی(عج) دلیلی علمی با روش تراکم ظنون و حساب احتمالات ارائه کرده است. بر اساس این دلیل، وجود مهدی موعود قرن‌ها در میان امت اسلامی مخصوصاً در دوران غیبت صغری با اعتماد به افراد راستگویی مثل [[نواب اربعه]] رایج بوده است. براساس منطق حیات بشری از جهت علمی و حساب احتمالات محال است که دروغی به این شکل بتواند قرن‌ها اطمینان امّت را جلب نماید.<ref>صدر، بحث حول المهدی (علیه السلام)، ۱۴۱۷ق، ص۸۸–۹۲.</ref>
| |
|
| |
| گزارش‌های متعدد از [[فهرست ملاقات‌کنندگان با امام زمان|ملاقات افراد با امام مهدی]] در دوران غیبت و پیش از آن،<ref>نوری، نجم ثاقب، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۴۵۴–۸۴۹.</ref> عقیقه کردن امام عسکری(ع) برای ولادت فرزندش،<ref>شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ۱۳۵۹ش، ج۲، ص۴۳۱ و ص۴۳۲؛ شیخ طوسی، الغیبة، ۱۴۲۵ق، ص۲۴۶.</ref> [[توقیعات امام مهدی(ع)|توقیعات صادر شده از امام مهدی(عج)]]،<ref>رضوانی، وجود امام زمان(عج) از منظر قرآن و حدیث، ۱۳۸۶ش، ص۲۴؛ عباسی، اثبات ولادت امام زمان(ع) و نقد و بررسی شبهات پیرامون آن، ۱۳۹۲ش، ص۱۰۶.</ref> معجزات امام مهدی(ع) در دوران غیبت و پیش از آن<ref>عباسی، اثبات ولادت امام زمان(ع) و نقد و بررسی شبهات پیرامون آن، ۱۳۹۲ش، ص۱۱۰–۱۱۲.</ref> و گزارش‌های مربوط به متوسل شدن افراد به امام مهدی<ref>دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۳۹۵.</ref> را از دیگر شواهد تاریخی تولد و وجود حضرت مهدی می‌دانند. همچنین نحوه برخورد کارگزاران حکومت عباسی با خانواده امام عسکری پس از شهادت حضرت را نشانگر این می‌دانند که حکومت شواهدی از ولادت امام مهدی(عج) داشته است.<ref>ایروانی، الإمام المهدی(ع) بین التواتر وحساب الإحتمال، ۱۴۲۰ق، ص۴۳؛ العمیدی، المهدی المنتظر فی الفکر الاسلامی، ۱۴۲۵ق، ص۱۱۸.</ref> بنا به نقل [[محمد بن یعقوب کلینی|کلینی]] پس از شهادت امام عسکری(ع) کارگزاران [[معتمد عباسی|خلیفه عباسی]] برای دست‌یابی به فرزند ایشان تمام خانواده، کنیزان و اهالی خانه ایشان را بازرسی کرده و زندانی و تحت کنترل قرار دادند.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۰۵.</ref>
| |
|
| |
| ===اذعان غیر امامیه به تولد امام مهدی(عج)===
| |
| سید ثامر هاشم العمیدی در [[المهدی المنتظر فی الفکر الاسلامی (کتاب)|کتاب المهدی المنتظر فی الفکر الاسلامی]] نام ۹ نفر از علمای اهل‌سنت را ذکر می‌کند که اعتقاد به تولد امام مهدی(عج) داشته‌اند.<ref>العمیدی، المهدی المنتظر فی الفکر الاسلامی، ۱۴۲۵ق، ص۱۳۶–۱۴۱.</ref> از این گروه می‌توان به [[محمد بن طلحه نصیبی شافعی]] (درگذشت: ۶۵۲ق) در [[مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول (کتاب)|کتاب مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول]]،<ref>نصیبی شافعی، مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، ۱۴۱۹ق، ص۳۱۱–۳۱۹.</ref> [[سبط بن جوزی]] (درگذشت: ۶۵۴ق) در [[تذکرة الخواص من الامة فی ذکر خصائص الائمة (کتاب)|کتاب تذکرة الخواص]]،<ref>ابن جوزی، تذکرة الخواص، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۵۰۶–۵۰۷.</ref>حافظ محمّد بن یوسف گنجی شافعی (درگذشت: ۶۵۸ق) در [[کفایة الطالب فی مناقب علی بن ابی‌طالب (کتاب)|کتاب کفایة الطالب]]<ref>گنجی شافعی، کفایة الطالب فی مناقب علی بن أبی طالب، ۱۴۰۴ق، ص۴۵۸.</ref> و [[ابراهیم بن محمد جوینی شافعی]] (درگذشت: ۷۳۰ق) در [[فرائد السمطین (کتاب)|کتاب فرائد السمطین]]<ref>حمویی جوینی، فرائد السمطین، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۱۳۴.</ref> اشاره کرد.
| |
|
| |
| همچنین محمود عرفان با جمع‌آوری نظریات ۳۵ نفر از عرفای مسلمان از جمله [[ابن‌عربی]] ([[سال ۵۶۰ هجری قمری|۵۶۰]]-[[سال ۶۳۸ هجری قمری|۶۳۸ق]]) و [[قونوی]] ([[سال ۶۰۷ هجری قمری|۶۰۷]]-[[سال ۶۷۱ هجری قمری|۶۷۱ق]]) بر آن است که این افراد به فرزند داشتن امام عسکری(ع) و مهدویت آن فرزند باور داشتند.<ref>محمود، ولادة الامام المهدی فی کتب الفریقین، ۱۳۹۰ش، ص۳۵۷–۴۰۲.</ref>
| |
|
| |
| ==استبعاد مخالفان ولادت==
| |
| مخالفان ولادت حضرت مهدی بر این باورند که دلایلی که برای اثبات وجود مهدی ارائه می‌شود قابلیت اثبات این مطلب را ندارند و شواهدی مبنی بر عدم وجود مهدی مورد ادعای شیعیان وجود دارد. به عقیده [[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری]]، منکران ولادت بیش از آن‌که برای اثبات ادعای خود استدلال کنند، دست به استبعاد زده و باور شیعیان در این مسئله را دور از ذهن نشان داده‌اند.<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۹۱.</ref> این استبعاد در سه حوزه عقل، روایات و تاریخ مطرح شده است. ː
| |
|
| |
| ===استبعاد عقلی===
| |
| این نوع استبعاد که عمدتاً از سوی [[ابن‌تیمیه حرانی]] مطرح شده است،{{مدرک}} باور به تولد مهدی و حیات او را در تفکر شیعی امری دور از عقل می‌داند.ː
| |
|
| |
| *عمر مهدی ادعایی شیعه از عمر عادی انسان بسیار بیشتر است.<ref>ابن‌تیمیه حرَانی، منهاج السنة النبویة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۹۱–۹۴.</ref> [[شیخ مفید]] با ذکر نمونه‌هایی از عمرهایی طولانی، چنین امری را ممکن و در حیطه قدرت خدا می‌داند.<ref>شیخ مفید، المسائل العشر فی الغیبة، ۱۴۲۶ق، ص۸۳–۹۴.</ref> به نوشته نصرت‌الله آیتی مهدویت‌پژوه امامی، روایات نفی عمر طولانی در امت حضرت محمد(ص) در منابع اهل‌سنت است و نمی‌توان از آن‌ها برای نقد باور شیعیان استفاده کرد.<ref>آیتی، دلیل روشن، ۱۳۹۳ش، ص۲۹۱.</ref>
| |
| *مهدی ادعایی شیعه، کودک و [[محجور]] بوده و نمی‌تواند [[امامت]] داشته باشد.<ref>ابن‌تیمیه حرَانی، منهاج السنة النبویة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۸۷-۸۹.</ref> به گفته شیخ مفید، وقتی با دلیل قطعی امامت فردی ثابت شد، [[عصمت]] و [[علم لدنی|علم الهی]] او نیز ثابت می‌شود و در این مسئله سن امام تاثیری ندارد. محدودیت‌هایی که شریعت در امور مختلف برای سن کودکی قرار داده است، مربوط به انسان‌های عادی است که با گذر عمر به رشد عقلی و علمی می‌رسند؛ نه امام معصوم که دارای علم لدنی و موید به الطاف حق است.<ref>شیخ مفید، الفصول المختارة، ۱۴۱۳ق، ص۱۴۹-۱۵۳.</ref>
| |
| *امام غائب بی‌فائده است و حتی به دلیل این‌که برخی با تکذیب او عذاب می‌شوند، ضرر هم دارد.<ref>ابن‌تیمیه حرَانی، منهاج السنة النبویة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۸۹-۹۱.</ref> شیخ مفید در پاسخ به این اشکال بیان می‌کند که وجود امام غایب با نبود امام متفاوت است. امام غایب وجودش موجب اتمام حجت برای مردم است؛ همان‌گونه که در دعوت انبیاء اگر نماینده پیامبری دعوت می‌کرد بدون رویت پیامبر نیز حجت بر مردم تمام بود. امام غائب نیز گرچه مورد مشاهده مستقیم مردم نیست؛ ولی با علم به وجود امام و دعوت بیان وظیفه توسط نائبان امام حجت بر مردم تمام می‌شود. ضمن این که اصل وجود امام ضروری است و نبودش با [[قاعده لطف|لطف]] و حکمت خداوند ناسازگار است؛ اما غیبت امام ناشی از ظلم و جور مردم است و به جهت امتحان و آزمون و رشد مردم رخ داده است.<ref>شیخ مفید، المسائل العشر في الغيبة، ۱۴۲۶ق، ص۹۵-۹۸.</ref>
| |
|
| |
| ===استبعاد روایی===
| |
| این استبعاد صورت گرفته از منکران، وجود و تولد مهدی در تفکر شیعی را غیر قابل اثبات از روایات می‌دانند. [[عثمان الخمیس]]، [[محمود عداب الحمش|محمود الحمش]]، [[ناصر القفاری]] و [[احمد الکاتب]] از جمله کسانی هستند که مطالبی از این دست مطرح کرده‌اند.ː
| |
|
| |
| *غالب روایاتی که در مجامع روایی شیعی علی‌الخصوص [[الکافی (کتاب)|کتاب الکافی]] برای اثبات ولادت مطرح شده است [[حدیث ضعیف|ضعف سندی]] داشته و در [[حدیث صحیح|روایات صحیح]] نیز دلالت قطعی به مسئله ولادت وجود ندارد.<ref>الخمیس، متی یشرق نورک ایها المنتظر؟، ۱۴۲۵ق، ص۹۰؛ الحمش، المهدی المنتظر فی روایات اهل السنة و الشیعة الامامیة، ۱۴۲۲ق، ص۴۷۱–۴۹۶؛ قفاری، أصول مذهب الشیعة الإمامیة الإثنی عشریة، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۸۴۴؛ الکاتب، تطور الفکر السیاسی الشیعی من الشوری الی ولایة الفقیه، ۱۹۹۸م، ص۱۹۷–۲۰۸.</ref> بر اساس پاسخ علی‌اصغر رضوانی به این اشکال، اولا وجود روایات صحیح‌السند در این رابطه ضعف روایات دیگر را جبران می‌کند؛ دوم این که اصل مهدویت و امامت امام دوازدهم با دلایل قطعی ثابت‌شده و نیازی به بررسی یکایک اسناد نیست. نکته سوم این که مجموع احادیث دلالت‌کننده بر ولادت در حد [[تواتر]] است که در آن صورت ضعف سندی مورد توجه قرار نمی‌گیرد. چهارم دلیل مجهول بودن برخی راویان در این احادیث، شرایط خاص دوران بعد از امام حسن عسکری(ع) بوده است.<ref>رضوانی، تولد حضرت مهدی، ۱۳۸۶ش، ص۲۲–۲۳.</ref>
| |
| *در نحوه ولادت امام مهدی(عج) و شخصیت مادر او در گزارش‌های نقل شده اختلاف وجود دارد.<ref>ظهیر، الشیعة و التشیع فرق و تاریخ، ۱۴۱۵ق، ص۲۷۲–۲۷۳؛ الکاتب، تطور الفکر السیاسی الشیعی من الشوری الی ولایة الفقیه، ۱۹۹۸م، ص۲۱۰–۲۱۸؛ قفاری، أصول مذهب الشیعة الإمامیة الإثنی عشریة، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۸۴۳؛ الحمش، المهدی المنتظر فی روایات اهل السنة و الشیعة الامامیة، ۱۴۲۲ق، ص۴۵۳–۴۷۰.</ref> در پاسخ به این اشکال گفته شده است که اولا مطرح‌کنندگان توجه به همه نقل‌های روایت نداشته‌اند؛ ثانیاً حتی اگر روایات مرتبط با چگونگی و جزئیات ولادت دارای اشکال باشد، خللی در اصل وقوع تولد که با ادله قطعی ثابت شده نمی‌رساند.<ref>البدری، شبهات وردود، ۱۴۲۸ق، ص۴۹۹–۵۰۰؛ همچنین ببینید: آیتی، دلیل روشن، ۱۳۹۳ش، ص۱۴۴–۱۵۲.</ref>
| |
|
| |
| ====استبعاد تاریخی====
| |
| بر اساس این استبعاد که از جانب کسانی چون ابن‌تیمیه، [[احسان الهی ظهیر|ظهیر]]، الکاتب، الحمش، الخمیس و القفاری مطرح شده است، ولادت امام مهدی(عج) با گزارش‌های تاریخی موجود سازگار نیست ː
| |
|
| |
| *به گواه تاریخ‌دانان و متخصصان [[علم انساب]] امام حسن عسکری(ع) فرزند نداشته است.<ref>ابن‌تیمیه حرَانی، منهاج السنة النبویة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۸۷؛ ظهیر، الشیعة و التشیع فرق و تاریخ، ۱۴۱۵ق، ص۲۸۰.</ref> [[بشیرحسین نجفی|بشیر نجفی]] در پاسخ به این اشکال معتقد است عدم اطلاع برخی از فرزند امام عسکری(ع) دلیل بر نبودن آن نیست.<ref>نجفی، ولادة الإمام المهدی، ۱۴۲۷ق، ص۳۴–۳۷.</ref> همچنین در کتاب [[ولادة الامام المهدی فی کتب الفریقین (کتاب)|ولادة الامام المهدی فی کتب الفریقین]] به ۱۱ مورد<ref>محمود، ولادة الامام المهدی فی کتب الفریقین، ۱۳۹۰ش، ص۳۱۹–۳۲۴.</ref>و در کتاب تولد امام مهدی به ۱۲ نمونه<ref>رضوانی، تولد حضرت مهدی، ۱۳۸۶ش، ص۶۵–۶۶.</ref> از علمای نسب‌شناس که به ولادت فرزند امام عسکری(ع) اذعان کرده‌اند اشاره شده است.
| |
| *پس از شهادت امام عسکری(ع) در دوره‌ای که به عنوان [[عصر حیرت]] نامیده می‌شود، شیعیان متفرق شده و در امر امامت بعد از ایشان دچار اختلاف شدند. همین امر نشان‌دهنده ساختگی بودن مسئله تولد مهدی(عج) است.<ref>الکاتب، تطور الفکر السیاسی الشیعی من الشوری الی ولایة الفقیه، ۱۹۹۸م، ص۱۲۷–۱۲۸؛ قفاری، أصول مذهب الشیعة الإمامیة الإثنی عشریة، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۳۲–۳۳۴.</ref> [[سید سامی البدری]] مهدویت‌پژوه، با ذکر شواهدی از کتب تاریخی، بر این باور است که بعد از شهادت امام عسکری(ع) غالب شیعیان به امامت فرزند امام عسکری(ع) اعتقاد داشتند. و افرادی که در این امر دچار تردید بودند به مرور ابهاماتشان برطرف گردید.<ref>البدری، شبهات وردود، ۱۴۲۸ق، ص۴۰۳–۴۰۹؛ همچنین نگاه کنید به: رضوانی، تولد حضرت مهدی، ۱۳۸۶ش، ص۴۹ و آیتی، دلیل روشن، ۱۳۹۳ش، ص۵۵–۶۵.</ref> همچنین به گزارش شیخ مفید از میان فرقه‌هایی که بعد از امام حسن عسکری(ع) در میان شیعیان شکل گرفت تنها [[امامیه|شیعه اثناعشری]] باقی ماند.<ref>شیخ مفید، الفصول المختارة، ۱۴۱۳ق، ص۳۲۱.</ref>
| |
| *اگر امام عسکری فرزندی داشت، ارث ایشان بعد از ادعای جعفر کذاب و تفتیش حکومت در میان خانواده امام و نیافتن فرزند به وی نمی‌رسید<ref>ظهیر، الشیعة و التشیع فرق و تاریخ، ۱۴۱۵ق، ص۲۷۹.</ref> شیخ مفید در پاسخ به این اشکال با ذکر نمونه قرآنی [[بنی‌اسرائیل|فرزندان یعقوب نبی(ع)]] که منکر زنده بودن [[یوسف (پیامبر)|یوسف]] شدند و به مرگش شهادت دادند، بیان می‌کند که جعفر نیز با این که فرزند امام بود اما معصوم نبود و گواهی و انکار او نمی‌تواند دلیلی بر عدم وجود فرزند برای امام عسکری(ع) باشد.<ref>شیخ مفید، المسائل العشر فی الغیبة، ۱۴۲۶ق، ص۵۷–۵۸.</ref> همچنین گفته شده شواهدی وجود دارد که جعفر به دلیل گمراهی و انحراف این کار را کرد.<ref>رضوانی، تولد حضرت مهدی، ۱۳۸۶ش، ص۶۶–۶۷.</ref> ضمن این که پیدا نشدن فرزند امام عسکری(ع) توسط عاملان حکومت به معنای فرزند نداشتن ایشان نیست.<ref>نجفی، ولادة الإمام المهدی، ۱۴۲۷ق، ص۲۲–۲۴.</ref>
| |
| *اگر امام عسکری(ع) فرزندی داشت او را وصی خود قرار می‌داد و به مادرش وصیت نمی‌کرد.<ref>ظهیر، الشیعة و التشیع فرق و تاریخ، ۱۴۱۵ق، ص۲۸۰–۲۸۲.</ref> [[شیخ مفید]] در پاسخ با ذکر نمونه از وصیت امام صادق(ع) که به جهت مصلحت در وصیت ظاهری خود همسرش و حتی منصور دوانیقی را به عنوان وصی خود قرار داده بود، بیان می‌کند که وقتی بناست جان امام مهدی(عج) حفظ شود، طبیعی است که امام عسکری(ع) وی را مخفی کند و به صورت علنی او را وصی خویش قرار ندهد.<ref>شیخ مفید، المسائل العشر فی الغیبة، ۱۴۲۶ق، ص۶۳–۶۶.</ref>
| |
|
| |
| ==تک‌نگاری‌ها==
| |
| [[پرونده:ولادة-الإمام-المهدي-في-كتب-الفريقين.png|بندانگشتی|289x289پیکسل|کتاب «ولادة الامام المهدی فی کتب الفریقین» نوشته عرفان محمود]]
| |
| در رابطه با ولادت امام مهدی(عج) آثاری به رشته تحریر درآمده است که چند مورد از آن‌ها اشاره می‌شود:
| |
|
| |
| *[[البرهان علی وجود صاحب الزمان (کتاب)|البرهان علی وجود صاحب الزمان]] اثر [[سید محسن امین]] (درگذشت: [[سال ۱۳۷۱ هجری قمری|۱۳۷۱ق]]) فقیه و ادیب امامی. نویسنده در مقدمه، انگیزه تألیف کتاب را قصیده‌ای می‌داند که فردی نامعلوم در آن منکر وجود و تولد امام مهدی(ع) شده است. سید محسن امین خود را موظف می‌بیند که شعری بسراید و با استدلال‌های عقلی و نقلی وجود امام عصر(عج) را ثابت کند.<ref>امین، البرهان علی وجود صاحب الزمان(ع)، ۱۴۲۷ق، ص۹.</ref>
| |
|
| |
| *[[من هو المهدی (کتاب)|من هو المهدی(عج)]]، اثر [[ابوطالب تجلیل تبریزی]] ([[سال ۱۳۰۵ هجری شمسی|۱۳۰۵]]-[[سال ۱۳۸۷ هجری شمسی|۱۳۸۷ش]]) از فقهای شیعه، در اثبات تولد، حیات و ظهور حضرت مهدی(عج) است. این کتاب با هدف رد ادعای منکران تولد مهدی موعود نوشته شده است.<ref>تجلیل تبریزی، من هو المهدی، ۱۴۲۵ق، ص۵–۶.</ref>
| |
|
| |
| *[[ولادة الامام المهدی (کتاب)|کتاب ولادة الامام المهدی]] اثر [[بشیرحسین نجفی|بشیر حسین نجفی]] از مراجع تقلید شیعه: این کتاب ناظر بر شبهات و ردیه‌های [[ابن‌تیمیه حرانی|ابن‌تیمیه]] در [[منهاج السنة النبویه (کتاب)|کتاب منهاج السنه]] و [[احسان الهی ظهیر]] در [[الشیعة و التشیع (کتاب)|کتاب الشیعة و التشیع]] است.<ref>نجفی، ولادة الإمام المهدی، ۱۴۲۷ق، ص۳۴.</ref> و به برخی از اشکالات مربوط به ولادت حضرت پاسخ داده است.<ref>نجفی، ولادة الإمام المهدی، ۱۴۲۷ق، ص۱۵–۱۶.</ref>
| |
| *[[الامام المهدی (کتاب)|الإمام المهدی]] اثر [[سید علی حسینی میلانی|سید علی میلانی]] از متکلمان امامی. در پاسخ به ادعاهای ابن‌تیمیه در منهاج السنه نوشته شده است.<ref>حسینی میلانی، الامام المهدی، ۱۴۳۱ق، ص۷–۱۴.</ref>
| |
| *[[ولادة الامام المهدی فی کتب الفریقین (کتاب)|ولادة الامام المهدی فی کتب الفریقین]] اثر عرفان محمود از مهدی‌پژوهان شیعه است که به ذکر دلایل روایی، شواهد تاریخی و نمونه‌هایی از معتقدان ولادت حضرت مهدی(عج) پرداخته است.<ref>محمود، ولادة الامام المهدی فی کتب الفریقین، ۱۳۹۰ش، ص۵–۶.</ref>
| |
| *[[متی یشرق نورک ایها المنتظر؟ (کتاب)|عجیب‌ترین دروغ تاریخ]] اثر [[عثمان الخمیس]]، در انکار تولد امام مهدی(عج). [[مهدی خدامیان آرانی]]<ref>خدامیان آرانی، حقیقت دوازدهم، ۱۳۸۹ش، ص۷.</ref> و دیگران<ref>برای نمونه نگاه کنید: یوسفیان، عجیب‌ترین حقیقت تاریخ، ۱۳۹۱ش؛ مطیعی، مهدویت برترین حقیقت تاریخ، ۱۳۹۵ش؛ ملک‌دار، حقیقت تاریخ، ۱۳۹۷ش؛ گودرزی، مهدی (عج) مهم‌ترین حقیقت تاریخ، ۱۳۹۳ش.</ref> این کتاب را نقد کرده‌اند.
| |
| *[[الامام المهدی بین التواتر وحساب الإحتمال (کتاب)|کتاب الإمام المهدی(ع) بین التواتر وحساب الإحتمال]] اثر [[محمدباقر ایروانی]] از فقهای شیعه در اثبات ولادت امام عصر با توجه به مجموعه شواهد و ادله.<ref>پایگاه اطلاع‌رسانی سراسری اسلامی، امام مهدی در آینه قلم، ۱۳۸۸ش، ص۴۸۸.</ref>
| |
| *«ولادة الامام المهدی اضواء علی الادلة والشبهات» اثر سید ضیاء خبَاز قطیفی از دین‌پژوهان شیعه عربستانی در اثبات تولد امام مهدی(ع) و پاسخ به اشکالات آن.<ref>خباز قطیفی، ولادة الامام المهدی اضواء علی الادلة والشبهات، ۱۴۴۱ق، ص۵–۸.</ref>
| |
| *«تولد حضرت مهدی(عج)» اثر علی‌اصغر رضوانی ضمن تشریح چگونگی ولادت مهدی موعود، روایات معتبر مربوط به ولادت ایشان به تفکیک از پیامبر(ص) و یازده امام قبلی نقل شده است.<ref>رضوانی، تولد حضرت مهدی، ۱۳۸۶ش، ص۵–۸.</ref> وی در این کتاب به برخی اشکالات مطرح شده توسط [[احمد الکاتب]] در [[تطور الفکر السیاسی الشیعی (کتاب)|کتاب تطور الفکر السیاسی الشیعی]] پاسخ داده است.<ref>رضوانی، تولد حضرت مهدی، ۱۳۸۶ش، ص۲۰ و ص۲۲.</ref>
| |
| *«ولادة الامام المهدی بین الضرورة و التشکیک» توسط بخش تبلیغ اداره امور دینی [[حرم امام علی(ع)|آستان قدس علوی]] به چاپ رسیده است.<ref>اداره امور دینی آستان قدس علوی، ولادة الامام المهدی(عج) بین الضرورة والتشکیک، ۱۴۳۶ق، ص۳–۱۲.</ref>
| |
|
| |
| ==پانویس==
| |
| {{پانوشت}}
| |
|
| |
| ==یادداشت==
| |
| {{یادداشت‌ها}}
| |
|
| |
| ==منابع==
| |
| {{منابع}}
| |
| * آیتی، نصرت‌الله، دلیل روشن (پاسخ به شبهات قفاری دربارهٔ اندیشه مهدویت)، قم، آینده روشن، ۱۳۹۳ش.
| |
| * ابن جوزی، یوسف ابن قزاوغلی، تذکرة الخواص، قم، المجمع العالمی لاهل البیت علیهم السلام. مرکز الطباعة و النشر، ۱۴۲۶ق.
| |
| * ابن‌بابویه، علی بن حسین، الامامة و التبصرة من الحیرة، قم، مدرسه امام مهدی، ۱۳۶۳ش.
| |
| * ابن‌تیمیه حرَانی، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة القدریة، ریاض، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، ۱۴۰۶ق.
| |
| * اداره امور دینی آستان قدس علوی، [https://www.mahdi-lib.com/wp-content/uploads/2022/09/ولادة-الامام-المهدي-بين-الضرورة-والتشكيك.pdf ولادة الامام المهدی(عج) بین الضرورة والتشکیک]، نشر العتبة المقدسه العلویة، ۱۴۳۶ق
| |
| *العمیدی، سید ثامر هاشم، المهدی المنتظر فی الفکر الاسلامی، قم، مرکز الرساله، ۱۴۲۵ق.
| |
| * الکاتب، احمد، تطور الفکر السیاسی الشیعی من الشوری الی ولایة الفقیه، بیروت، دارالجدید، ۱۹۹۸م.
| |
| * امین، سید محسن، البرهان علی وجود صاحب الزمان (علیه السلام)، نجف، دلیلنا، ۱۴۲۷ق.
| |
| * ایروانی، محمدباقر، الإمام المهدی(ع) بین التواتر وحساب الإحتمال، قم، مرکز الأبحاث العقائدیة، ۱۴۲۰ق.
| |
| * البدری، سید سامی، شبهات وردود، الرد علی شبهات أحمد الکاتب حول إمامة أهل البیت ع و وجود المهدی المنتظر ع، قم، دار الفقه للطباعة و النشر، ۱۴۲۸ق.
| |
| * [https://alhaydari.com/fa/2018/05/6235/ «پاسخ به سؤال چگونگی اثبات ولادت امام زمان(عج)»]، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت الله العظمی سید کمال حیدری، تاریخ درج مطلب ۲۷ می ۲۰۱۸م، تاریخ بازدید ۲۷ آپریل ۲۰۲۴م.
| |
| * پایگاه اطلاع‌رسانی سراسری اسلامی با مشارکت بنیاد فرهنگی مهدی موعود و انتشارات مسجد مقدس جمکران، امام مهدی در آینه قلم، قم، مؤسسه اطلاع‌رسانی اسلامی مرجع، ۱۳۸۸ش.
| |
| * تجلیل تبریزی، ابوطالب، من هو المهدی، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۲۵ق.
| |
| * حسینی میلانی، سید علی، الامام المهدی، قم، مرکز الحقائق الإسلامیة، ۱۴۳۱ق.
| |
| * الحمش، عدَاب محمود، المهدی المنتظر فی روایات اهل السنة و الشیعة الامامیة، عَمّان اردن، دارالفتح للنشر و التوزیع، ۱۴۲۲ق.
| |
| * حمویی جوینی، ابراهیم بن محمد، فرائد السمطین فی فضائل المرتضی و البتول و السبطین و الائمة من ذریتهم علیهم السلام، تحقیق محمد باقر المحمودی، بیروت، موسسة المحمودی، ۱۴۰۰ق.
| |
| * خبَاز قطیفی، سیدضیاء، ولادة الامام المهدی اضواء علی الادلة والشبهات، بیروت، دارالباقیات الصالحات، ۱۴۴۱ق.
| |
| * خدامیان آرانی، مهدی، حقیقت دوازدهم، قم، وثوق، ۱۳۸۹ش.
| |
| * الخمیس، عثمان بن محمد، عجیب‌ترین دروغ تاریخ، ترجمه اسحاق بن عبدالله العوضی، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۲۹ق.
| |
| * الخمیس، عثمان بن محمد، متی یشرق نورک ایها المنتظر؟، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۲۵ق.
| |
| * [https://hajj.ir/fa/69966 «درخشش نام اهل بیت بر دیوار مسجدالنبی محمد المهدی (عج) زنده است»]، سایت حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تاریخ درج مطلب ۲۵ مرداد ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید ۹ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
| |
| * رضوانی، علی‌اصغر، تولد حضرت مهدی، قم، نشر مسجد جمکران، ۱۳۸۶ش.
| |
| * رضوانی، علی‌اصغر، وجود امام زمان(عج) از منظر قرآن و حدیث، قم، نشر مسجد جمکران، ۱۳۸۶ش.
| |
| * سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، تهران، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، ۱۳۸۸ش.
| |
| * سید مرتضی، علی بن حسین، المقنع فی الغیبة، بیروت، موسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۴۱۹ق.
| |
| * شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۰ق.
| |
| * شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۵۹ش.
| |
| * شیخ طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۲۵ق.
| |
| * شیخ طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد، بیروت، فقه الشیعة، ۱۴۱۱ق.
| |
| * شیخ مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، ۱۳۷۲ش.
| |
| * شیخ مفید، محمد بن محمد، الفصول المختارة، قم، دارالمفید، ۱۴۱۳ق.
| |
| * شیخ مفید، محمد بن محمد، المسائل العشر فی الغیبة، قم، دلیل‌ما، ۱۴۲۶ق.
| |
| * صدر، محمدباقر، بحث حول المهدی (علیه السلام)، بیروت، مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیة، ۱۴۱۷ق.
| |
| * طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۹۰ق.
| |
| * طوسی، سید خلیل الرحمان، [https://www.naqdedini.org/140206-5/#_ftnref39 «سید کمال حیدری، متفکری در حصر»]، سایت نقد دینی، تاریخ درج مطلب ۱۱ مهر ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید ۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
| |
| * ظهیر، احسان الهی، الشیعة و التشیع فرق و تاریخ، لاهور پاکستان، ادارة ترجمان السنّة، ۱۴۱۵ق.
| |
| * عباسی، مهدی، اثبات ولادت امام زمان(ع) و نقد و بررسی شبهات پیرامون آن، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد رشته مدرسی معارف اسلامی مبانی نظری، قم، دانشکده الهیات دانشگاه قم، ۱۳۹۲ش.
| |
| * علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
| |
| * قزوینی، سید محمدکاظم، الإمام المهدی (علیه السلام) من المهد الی الظهور، قم، دارالانصار، ۱۴۲۷ق.
| |
| * قفاری، ناصر، أصول مذهب الشیعة الإمامیة الإثنی عشریة، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۱۴ق.
| |
| * کفعمی، ابراهیم بن علی، البلد الأمین و الدرع الحصین، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۸ق.
| |
| * کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
| |
| * گنجی شافعی، محمد بن یوسف، کفایة الطالب فی مناقب علی بن أبی طالب، تهران، دار إحیاء تراث أهل البیت علیهم السلام، ۱۴۰۴ق.
| |
| * گودرزی، مجتبی، مهدی(عج): مهم‌ترین حقیقت تاریخ (نقدی بر کتاب عجیب‌ترین دروغ تاریخ)، تهران، مشعر، ۱۳۹۳ش.
| |
| * محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام مهدی عجل الله فرجه برپایه قرآن، حدیث و تاریخ، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث. سازمان چاپ و نشر، ۱۳۹۳ش.
| |
| * محمود، عرفان، ولادة الامام المهدی فی کتب الفریقین، قم، نشرالفقاهة، ۱۳۹۰ش.
| |
| * مطیعی، مرتضی، مهدویت: برترین حقیقت، تاریخ ردی بر کتاب «عجیب‌ترین دروغ تاریخ»، تهران، مشعر، ۱۳۹۵ش.
| |
| * ملک‌دار، محمود، حقیقت تاریخ: نقد و تحلیل عجیب‌ترین دروغ تاریخ، قم، ذکری، ۱۳۹۷ش.
| |
| * نصیبی شافعی، محمد بن طلحة، مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، بیروت، موسسة البلاغ، ۱۴۱۹ق.
| |
| * یوسفیان، مهدی، عجیب‌ترین حقیقت تاریخ: پاسخی بر کتاب «عجیب‌ترین دروغ تاریخ»، تهران، مؤسسه بنیاد فرهنگی مهدی موعود(عج)، ۱۳۹۱ش.
| |
| {{پایان}}
| |
|
| |
| {{امام زمان علیه السلام}}
| |
|
| |
| [[رده:اختلافات کلامی شیعه و سنی]]
| |
| [[رده:امام مهدی]]
| |
| [[رده:مقاله‌های با درجه اهمیت ب]]
| |
| [[رده:مهدویت]]
| |
