ذکر: تفاوت میان نسخه‌ها

== مفهوم‌شناسی ==

=== اهمیت و جایگاه ===

== اقسام ذکر==

* '''ذکر لفظی''' که به ذکر زبانی، ذکر جلی و وِرد نیز معروف است، به یادکردن [[خدا]] با زبان گفته می‌شود.<ref>قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۵.</ref> این نوع ذکر را اولین مرتبه ذکر دانسته‌اند که انسان نام خدا و [[اسما و صفات|اوصاف]] او را بر زبانش جاری کند، که گاه بدون توجه به محتوا و معانی، آن اذکار را به کار می‌برد.<ref>مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۳۶۱.</ref>

* '''ذکر قلبی''' یا ذکر خفی این است که [[ذاکر]] ذکر را بر زبان نیاورده و فقط با قلب خود به یاد [[خدا]] باشد<ref>قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۵.</ref> و او را در نهان و آشکار، حاضر و ناظر بداند و از انجام اعمالی که مورد رضایت خدا نیست، پرهیز نماید.<ref>طیب، اطیب البیان، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۱۶۸؛ پژوهشکده تحقیقات اسلامی، معارف قرآن، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۱۰۰-۱۰۱.</ref> ذکر قلبی را بالاترین مرتبه [[ذکر]] دانسته‌اند که توجه به خدا ابتدا از آن می‌جوشد و بعد بر زبان جاری می‌شود؛ مثلا هنگام مطالعه و دقت در جهان آفرینش و مشاهده نظم کائنات به یاد عظمت خداوند بیفتد.<ref>مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۳۶۲.</ref>

== اسباب و زمینه‌ها ==

* '''ایمان:''' قرآن با خطاب قرار دادن اهل ایمان، آنان را به ذکر کثیر خداوند فرمان می‌دهد<ref>سوره احزاب، آیه ۴۱.</ref> و کسانی را که بعد از کسب ایمان به دلیل غفلت و سخت‌دلی از یاد خدا دور افتاده‌اند، مورد عتاب قرار داده، می‌خواهد که در مقابل ذکر خدا خاشع و خاضع گردند.<ref>سوره حدید، آیه۱۶.</ref>

* '''تقوا:''' بر اساس آیاتی از قرآن انسان‌های باتقوا زمانی که بر اثر غفلت دچار لغزش و [[گناه]] گردند، ملکه تقوا آنان را از [[گناه کبیره|گناهان کبیره]] و صغیره‌ و ظلمی که بر نفس خود روا می‌دارند، باز می‌دارد<ref>سوره آل عمران، آیه ۱۳۵.</ref> و با ذکر خدا اسباب [[توبه]] و بازگشت به مسیر درست زندگی را فراهم خواهد کرد<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۲۰.</ref> ذکر خدا در این زمان‌ها باعث غفلت زدایی از چشم و گوش آنها و ایجاد بصیرت می‌شود.<ref>سوره اعراف، آیه۲۰۱.</ref>

== آداب ==

== آثار ==

* '''آرامش و اطمینان دل:''' آیه ۲۸ [[سوره رعد]] «أَلا بِذِکرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب» ذکر خدا را مایه اطمینان و آرامش دل انسان‌ها دانسته است. اطمینان قلب در این آیه را تفسیر واژه «من اناب» در آیه قبل دانسته‌اند؛ یعنی انابه همان اطمینان و ایمان است.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۳۵۳؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۰، ص۲۰۹.</ref> [[علامه طباطبایی]] الف و لام بر سر کلمه «القلوب» را نشانه عمومیت می‌داند که تمام قلب‌های انسان‌ها را در برمی‌گیرد؛ یعنی هر قلبی به ذکر خدا آرامش می‌یابد مگر اینکه کار قلب به جایی برسد که در اثر از دست دادن بصیرت و رشد دیگر نتوان آن را قلب نامید، در نتیجه چنین قلبی از ذکر خدا گریزان و از نعمت طمأنینه یا آرامش محروم خواهد بود. نکته دیگر اینکه تقدم «بذکر الله» بر فعل  (تَطْمَئِنُّ) دلیل بر حصر است؛ یعنی قلوب انسان‌ها فقط به ذکر و یاد خداوند آرامش می‌گیرد نه چیز دیگری.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۳۵۵-۳۵۶.</ref>

* '''یادکردن خدا از انسان:''' به یاد خدا بودن و ذکر او را گفتن عاملی برای توجه خدا به بندگان دانسته‌ شده است.<ref>سوره بقره، آیه ۱۵۲.</ref> در [[روایات]] متعددی ذیل آیه ۱۵۲ [[سوره بقره]] «فَاذْکرُونی أَذْکرْکم» ذکر خدا به [[طاعت]] و بندگی را باعث یاد خدا از انسان با نعمت، رحمت، احسان و غفران دانسته‌اند<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۰، ص۱۶۲-۱۶۳.</ref>

* '''رستگاری:''' ذکر و یاد خداوند به دلیل نعمت‌هایی که به انسان بخشیده و شکر آن نعمت‌ها را از عوامل رستگاری انسان برشمرده‌اند.<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۴۳۵.</ref> [[علامه طباطبایی]] ذیل آیه ۱۰ [[سوره جمعه]] که فلاح و رستگاری انسان را منوط به ذکر خدا کرده است، نجات انسان از هرگونه بدبختی و شقاوت را به ذکر زبانی و قلبی خداوند که عامل ریشه‌کن کردن غفلت از دل انسان و باعث [[تقوا|تقوای الهی]] است، وابسته می‌داند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۲۷۴.</ref>

* '''علم و بصیرت:''' [[مفسران]] ذیل آیه ۲۰۱ [[سوره اعراف]] ذکر خدا را نجات بخش و عامل ایجاد بصیرت و تفکر در انسان هنگام وسوسه [[شیطان]] و نجات از غفلت می‌دانند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۸، ص۳۸۱؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۷، ص۶۶.</ref>

* '''شکوفایی عقل:''' بر اساس برخی روایات از [[امام علی(ع)]] روشنی دل و شکوفایی عقل و خرد با ذکر خدا برای انسان حاصل می‌گردد.<ref>تمیمی آمدی، تصنیف غرر الحکم، ۱۳۶۶ش، ص۱۸۹؛ لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، ۱۳۷۶ش، ص۶۰؛</ref>

== موانع ==

* '''خودپرستی:''' با توجه به آیه ۱۲ [[سوره اعراف]] «أَنَا خَیرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طین» یکی از مهم‌ترین موانع ذکر خدا را خودپرستی، [[تکبر]] و نِخوَت(خودبینی) معرفی کرده‌اند.<ref>[http://sadeghain.net/fa/Article/View/118/%D8%B0%DA%A9%D8%B1#_ftnref54: ذکر مجمع جهانی صادقین]</ref>

* '''ایجاد غفلت توسط خداوند بر قلوب کافران:''' گاه خداوند برای مجازات کسانی که با حق درافتاده‌اند، غفلت را بر قلب‌های آنان مسلط می‌کند تا یاد و ذکر خداوند را فراموش کنند و دچار عواقب رویگردانی از ذکر خدا گردند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۳، ص۳۰۳.</ref>

* '''اموال و اولاد:''' بر اساس آیه ۹ [[سوره منافقون]] اگرچه اموال و اولاد از مواهب الهی محسوب می‌گردد؛ ولی گاهی علاقه زیاد، سرگرمی و دل‌مشغولی به آنان باعث غفلت از یاد و ذکر خدا و [[نماز]] خواهد شد.<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۴۴۵؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۲۹۱.</ref>

* '''شیطان:''' بر اساس آیات متعددی از [[قرآن]] از جمله آیه ۹۱ [[سوره مائده]] شیطان به عنوان دشمن قسم خورده انسان با ابزارهای مختلفی از جمله ایجاد دشمنی و کینه میان آدمیان و رواج شراب و قمار، انسان را از یاد خدا بازمی‌دارد.

* '''دوستان گمراه:''' بر اساس صریح آیه ۲۹ [[سوره نجم]] خداوند پیامبرش را از همنشینی کسانی که انسان را از یاد خدا و قرآن باز می‌دارند، پرهیز می‌دهد.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۴۱.</ref>

== نتایج رویگردانی از ذکر ==

* '''تنگی و سختی زندگی:''' [[علامه طباطبایی]] ذیل آیه ۱۲۴ [[سوره طه]] که اشاره به تنگی و سختی زندگی کسانی دارد که از یاد و ذکر خدا غافل می‌شوند، معتقد است کسی که یاد خدا را فراموش کند و با او قطع رابطه نماید دیگر چیزی جز دنیا برای او باقی نخواهد ماند و آن را مطلوب یگانه خود قرار می‌دهد، در نتیجه همه کوشش خود را منحصر در به دست آوردن دنیا خواهد کرد؛ ولی این حد از معیشت او را قانع نکرده و برای بیشتر از آن [[حرص]] خواهد ورزید و دائم به داشته‌های دیگران چشم می‌دوزد و [[طمع]] او به جایی منتهی نمی‌شود؛ به همین دلیل چنین شخصی همیشه در فقر و تنگی به سر می‌برد و در دل علاقه‌مند چیزی است که ندارد.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۴، ص۲۲۵.</ref> نتیجه چنین وضعیتی را کوری در قیامت معرفی کرده‌اند؛ زیرا کسی که در این دنیا نسبت به حقایق نابینا است در [[آخرت]] عکس العمل وضعی رفتار خود را خواهد دید و راهی به سوی [[بهشت]] و سعادت اخروی پیدا نمی‌کند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۴، ص۲۲۶؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۳، ص۳۳۰.</ref>

* '''تسلط شیطان بر انسان:''' در تفسیر آیات ۳۶ و ۳۷ [[سوره زخرف]] گفته شده است زمانی که انسان از یاد خدا غافل شود، شیطان همدم و قرین این شخص گردیده بر او مسلط می‌شود و هیچ‌گاه از او جدا نخواهد شد و با تزیین کردن اعمال او، پرده بر چشم و گوش او انداخته هرجا که بخواهد او را می‌کشاند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۸، ص۱۰۱-۱۰۲؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۱، ص۶۴.</ref>

* '''گمراهی:''' [[طبرسی]] در [[تفسیر]] [[آیه]] ۲۲ [[سوره زمر]] الفت گرفتن با [[کفر]] و [[تعصب]] بر آن را موجب [[قساوت قلب]] دانسته است؛ عاملی که باعث عدم تاثیر ذکر خدا در دل گردیده و گمراهی از راه خدا را در پی خواهد داشت.<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۷۷۲.</ref>

* '''عذاب الهی:''' طبق آیات ۱۰۰ و ۱۰۱ [[سوره کهف]] رویگردانی از ذکر خداوند نتیجه‌ای جز [[جهنم]] در پی نخواهد داشت.

== محبوب‌ترین اذکار ==

== پانویس ==

== منابع ==

== پیوند به بیرون ==

* [https://www.cgie.org.ir/fa/article/220838 دایرة المعارف بزرگ اسلامی]

* [http://rch.ac.ir/article/Details?id=11253&&searchText ذکر در دانشنامه جهان اسلام]

* [http://sadeghain.net/fa/Article/View/118/%D8%B0%DA%A9%D8%B1#_ftnref1 ذکر مجمع جهانی صادقین]

* [http://intjz.net/maqalat/ak-asare%20zekr.htm#_ftnref15 جستاری در حقیقت ذکر و آثار و نتایج آن در زندگی]