غزوه تبوک: تفاوت میان نسخه‌ها

در آثار برجای مانده از [[سیره]] نگاران نخستین، وقایع مهم این جنگ از جمله سبب وقوع آن، به صورت‌های مختلفی نقل شده است.<ref>[http://rch.ac.ir/article/Details/7387 دانشنامه جهان اسلام؛ مدخل تبوک]</ref> بنا بر روایتی مشهور، هدف [[پیامبر اکرم]] از این غزوه، مقابله با تحرکات و تدارک نظامی رومیان در نواحی [[شام]] بوده است؛<ref>نک: واقدی، ج۳، ص۹۸۹-۹۹۰؛ نیز: ابن سعد، ج۲، قسم ۱، ص۱۱۸-۱۱۹؛ بلاذری، ۱۹۵۹، ج۱، ص۳۶۸</ref> اما برخی معتقدند علت جنگ تبوک، خونخواهی [[جعفر بن ابی‌طالب]] بود که به دست سپاه روم در سرزمین [[موته]] شهید شد.<ref> یعقوبی، تاریخ‌ یعقوبی، نشردار صادر، ج۲، ص۶۷</ref>

گفته شده است نَبْطی‌ها(از اقوام قدیمی شمال سرزمین حجاز)که برای فروش آرد و روغن به [[مدینه]] می‌رفتند، اخباری راجع به شام را به مسلمانان می‌رساندند و به همین سبب مردم مدینه هر روز از اخبار آنجا آگاهی می‌یافتند.<ref>واقدی، مغازی، الناشر : الأعلمي، ج۱، ص۴۰۳.</ref> {{مدرک}} روزی یکی از ایشان خبری بدین مضمون آورد که هِرقِل، فرمانروای [[روم]]، سپاهی بزرگ فراهم آورده، اعراب قبایل لَخم و جُذام و غَسّان و عامله را با خود همراه کرده است، طلایه سپاه در ناحیه بَلْقاء در شمال [[منطقه تبوک|تبوک]] به سر می‌برند و فرمانروای روم به [[حمص]] آمده است.<ref>واقدی، المغازی، الناشر : الأعلمي، ج۳، ص۹۸۹-۹۹۰</ref><ref>نیز رجوع کنید به ابن سعد، الطبقات الکبری، الناشر :دار صادر - بيروت، ج۲، قسم۱، ص۱۱۸-۱۱۹؛ بلاذری، ۱۹۵۹، ج۱، ص۳۶۸</ref>

پس از آنکه حضرت رسول قصد خود را از نبرد با رومیان آشکار کرد، برخی از اصحاب و به‌ویژه منافقان [[مدینه]] از حضور در سپاه سر باز زدند یا کوشیدند در دل [[اسلام|مسلمانان]] از نتیجه نبرد با روم هراس بیفکنند.<ref>عروة بن زبیر، ص۲۲۰؛ واقدی، ج۳، ص۹۹۵-۹۹۶؛ ابن هشام، ج۴، ص۱۶۸-۱۶۹؛ طبری، ج۳، ص۱۰۱-۱۰۲، ۱۰۸</ref> جد بن قیس از جمله افرادی بود که به حال تمسخر گفت: «علاقمند به زنان هستم و می‌ترسم اگر به روم بیایم و زنان زیبا را ببینم، به فتنه دچار شوم.» آیه ۴۹ سوره توبه نازل شد که خداوند می‌فرماید: آگاه باش که اینان به فتنه در افتادند و همانا دوزخ به کافران احاطه دارد.<ref>علامه مجلسی، بحار الانوار،ج ۲۱،ص ۱۸۵</ref>

از این رو در این غزوه برخلاف غزوات دیگر، پیامبر هدف خود را به روشنی برای مردم بیان کرد تا برای نبرد آماده شوند. پیامبر نخست در [[ثَنیّة الوداع]] در نزدیکی مدینه اردو زد و سپس با سپاهی بالغ بر سی هزار تن به سوی شمال [[مدینه]] و مرزهای [[روم]] به راه افتاد.<ref>واقدی ج۳، ص۹۹۲، ۹۹۶، ۱۰۰۲؛ ابن سعد، ج۲، قسم۱، ص۱۹۹</ref>

پیامبر اکرم(ص) پیش از آغاز سفر، [[امام علی(ع)|علی علیه‌السلام]] را برای جانشینی خود در مدینه برجای نهاد.<ref>نک: مسعودی، ص۲۷۰-۲۷۱</ref> برخی که با عنوان منافقان از آنان یاد می‌شود قصد آشوب داشتند؛ ولی وجود علی(ع) را مانع اجرای نقشه‌های خود می‌دیدند، به همین دلیل شروع به جوسازی علیه وی نموده و شایع کردند که پیامبر از وجود علی در بین مجاهدان ناخشنود بوده و به همین دلیل او را با خود نبرده است. این جوسازی تا آنجا اثر گذاشت که امام برای خنثی کردن آن در جُرْفْ (جایی در نزدیکی مدینه)، نزد پیامبر رفت و پیامبر اکرم جمله‌ای را به آن حضرت فرمود که طبق آن نسبت علی بن ابی طالب به پیامبر مانند نسبت هارون به موسی است جز اینکه [[نبوت]] با حضرت محمد خاتمه یافته است.<ref>زهری، ص۱۱۱؛ ابن هشام، ج۴، ص۱۶۳؛ طبری، ج۳، ص۱۰۳-۱۰۴</ref>

این حدیث، که بعدها [[حدیث منزلت]] نام گرفت، به عنوان یکی از مهم‌ترین [[مناقب]] علی(ع)، در آثار روایی به طرق گوناگون روایت گردید<ref>مثلاً رجوع کنید به کوفی، ج۱، ص۴۹۹-۵۴۲؛ ابن بطریق، ص۱۲۶ به بعد</ref> و شیعیان آن را به عنوان یکی از ادله نص بر [[خلافت]] بلافصل آن حضرت مطرح ساختند. <ref>السيدالمرتضي، جمل العلم والعمل،  ج۱، ص۴۳. الطوسي، تجريد الاعتقاد، ج۱، ص۲۳۱  

سپاه اسلام پس از طی منازلی<ref>رجوع کنید به واقدی، مغازی، ج۳، ص۹۹۹</ref> به [[منطقه تبوک|تبوک]] رسید و حدود بیست شب در آنجا ماند.<ref> واقدی، مغازی، ج۳، ص۱۰۱۵؛ ابن سعد، ج۲، قسم۱، ص۱۱۹، ۱۲۱</ref>{{یاد|دژ بلند و استواری که در کنار چشمه آبی ساخته شده بود و در نوار مرزی کشور «سوریه» در میان راه «حجر» و «شام» قرار داشت «تبوک» می‌گفتند.<ref>سبحانی،  فروغ ابدیت، ۱۳۸۵ش، ص۸۵۸.</ref>}} بنا بر روایت واقدی، در همانجا آشکار شد که خبر لشکرکشی رومیان درست نبوده؛<ref>ج۳، ص۱۰۱۹</ref> ولی بنا بر برخی روایات دیگر، فرمانروای [[روم]] نمایندگانی نزد پیامبر فرستاد که مورد توجه و لطف آن حضرت قرار گرفتند.<ref>رجوع کنید به بلاذری، ۱۹۵۹، ج۱، ص۳۶۸؛ قس واقدی، مغازی، ج۳، ص۹۹۹</ref> در همین فرصت پیامبر با [[اکیدر بن عبدالملک کندی|اُکیدِر بن عبدالملک کندی]]، حاکم [[دومة الجندل|دومة الجَندَل]] و نیز با اهالی اَذرُح و جَرباء و اَیله به شرط پرداخت [[جزیه]] صلح کرد.<ref>واقدی، ج۳، ص۱۰۲۹-۱۰۳۲؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ناشر دار صادر، ج۱، قسم۲، ص۳۷؛ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۴۱۳ق، ص۵۹، ۶۸؛ طبری، ج۳، ص۱۰۸ ۱۰۹</ref>

پیامبر در [[رمضان]] سال نهم به مدینه بازگشت.<ref>واقدی، ج۳، ص۱۰۵۶؛ یعقوبی، ج۲، ص۶۸</ref> آن حضرت عذر و [[سوگند]] کسانی را که از رفتن به غزوه تبوک سر باز زده بودند، پذیرفت و برایشان [[استغفار]] کرد. حضرت امر فرمود که [[مسلمان|مسلمانان]] با سه تن، سخن نگویند و نشست و برخاست نکنند. آن سه تن [[توبه]] کردند و خداوند آیات ۱۱۷ تا ۱۱۹ [[سوره توبه]]{{یاد| وَعَلَى الثَّلَاثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُوا حَتَّىٰ إِذَا ضَاقَتْ عَلَيْهِمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَضَاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَظَنُّوا أَنْ لَا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَيْهِ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا ۚ إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ و [نيز] بر آن سه تن كه بر جاى مانده بودند، [و قبول توبه آنان به تعويق افتاد] تا آنجا كه زمين با همه فراخى‌اش بر آنان تنگ گرديد، و از خود به تنگ آمدند و دانستند كه پناهى از خدا جز به سوى او نيست. پس [خدا] به آنان [توفيق ]توبه داد، تا توبه كنند. بى ترديد خدا همان توبه‌پذير مهربان است.}} را نازل فرمود و آنان را بخشید.<ref>زهری، ص۱۰۸-۱۱۱؛ واقدی، مغازی، الناشر : الأعلمي، ج۳، ص۱۰۴۹ -۱۰۵۶؛ طبری، ج۳، ص۱۱۱؛ نیز رجوع کنید به ابن قدامه، ص۸۹-۹۳</ref>

در راه بازگشت به مدینه، عده‌ای قصد جان پیامبر را کردند. خدا رسولش را از این امر آگاه کرد و پیامبر [[حذیفة بن یمان|حذیفه]] و [[عمار بن یاسر|عمار]] را همراه خویش کرد. منافقان که صورت‌های خود را پوشانده بودند، قصد داشتند شتر پیامبر را رم دهند؛ اما حذیفه با آنان درگیر شد و منافقان فرار کردند.<ref>ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۵، ص۱۹</ref> رسول خدا نام منافقان را برای حذیفه و عمار فاش کرد. حذیفه از پیامبر(ص) خواست که کسی را بفرستد تا منافقین را بکشند. اما ایشان قبول نکردند و فرمودند:‌ دوست ندارم مردم بگویند وقتی با کمک اصحابش به پیروزی رسید (و قدرت پیدا کرد) یارانش را به قتل رساند.<ref>طبرسی، مجمع‌البیان، ۱۴۱۵ق، ج ۵، ص۷۱</ref>{{یاد| براساس برخی از گزارش ها تعداد این منافقان ۱۲ نفر است.طبرانی در معجم الکبیر  نام ۱۲ تن را چنين  آورده است: وديعة بن ثابت، اوس بن قيظي، جُلاس بن سُويد، سعد بن زراره، قيس بن قَهْد، قيس بن عمرو، سلامة بن حمام، حارث بن يزيد طائي، سويد، داعِسْ، جَدِّ بن عبدالله، و مُعْتَب بن قُشير. <ref>طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۵-۱۴۰۶ق،ج۳، ص۱۶۶.</ref>}}

* ابن بطریق، عمد عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، قم، ۱۴۰۷.

* ابن تیمیه، منهاج السن النبوی، چاپ محمد رشاد سالم، حجاز، ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.

* ابن سعد، الطبقات الکبری،الناشر :دار صادر - بيروت، بی تا.

* ابن قدامه، کتاب التوّابین، چاپ جورج مقدسی، دمشق، ۱۹۶۱.

*ابن کثیر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، ۱۳۹۸ق.

* ابن هشام، السیرة النبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری و عبدالحفیظ شلبی، قاهره، ۱۳۵۵/ ۱۹۳۶.

* طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، مکتبه ابن تیمیه، قاهره، ۱۴۰۵-۱۴۰۶ق.