المختصر النافع فی فقه الامامیة (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

از تاریخ نگارش این کتاب اطلاع دقیقی وجود ندارد. از جمله نسخه‌های کتاب المختصر النافع، نسخه خطی تصحیح‌شده به‌خط محمدحسین بن محمد جویانی است که در [[ذی‌الحجة]] سال([[۷۸۷ق]]) نوشته شده است. این کتاب در سال ([[۱۳۷۶ق]])، با همکاری وزیر اوقاف [[مصر]]، احمد حسن باقوری و با تأیید شیخ الازهر، [[محمود شلتوت|شیخ محمود شلتوت]] چاپ شد و به‌عنوان کتاب درسی فقه مذهب جعفری در [[الازهر|جامعة الازهر]] تدریس می‌شود.

[[آقابزرگ تهرانی|آقا بزرگ تهرانی]] کتاب المختصر النافع را ارزشمندترین و ماندگارترین کتاب‌های فقهی محقق حلی می‌داند.<ref>آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۲۰، ص۲۱۳، ج۲۳، ص۲۹۲.</ref> این کتاب، که خلاصه‌ای از تمام ابواب فقه از [[عبادت|عبادات]]، [[عقود اسلامی|عقود]]، [[ایقاعات]] و احکام معروف بین [[مجتهد|فقهای امامیه]] را دربردارد، جزو معتبرترین متون فقهی شیعه از زمان تألیف تا به امروز دانسته شده و در طول تاریخ فقه، مورد توجه فقها قرار گرفته است.<ref>فرزانه، [https://www.pasokh.org/fa/Article/View/7321%20/ «المختصر النافع یا النافع فی مختصر الشرایع»]، سایت اندیشه قم.</ref> مؤلف، این مباحث را با الفاظ قابل فهم و عبارات متداول، به‌صورت استدلالی ارائه داده است و نظریات فقهی خود را در مورد این فروع فقهی بیان می‌کند. المختصر النافع تا مدت‌ها از متون درسی [[حوزه علمیه|حوزه‌های علمیه]] بوده و حتی یکی از متون درسی فقه [[مذهب جعفری]] در کنار سایر [[مذاهب چهارگانه اهل سنت]] در [[الازهر|دانشگاه الازهر مصر]] است.<ref>فرزانه، [https://www.pasokh.org/fa/Article/View/7321%20/ «المختصر النافع یا النافع فی مختصر الشرایع»]، سایت اندیشه قم.</ref>

به‌گفته [[احمد پاکتچی]]، محقق حلی با نوشتن کتاب‌های [[شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام (کتاب)|شرایع الاسلام]]، [[المعتبر فی شرح المختصر (کتاب)|المعتبر]] و [[المختصر النافع]]، فقه [[شیخ طوسی]] را نقد و تکمیل کرد.<ref>پاکتچی «حلّه: مکتب فقهی حله»، ص۳۱۳.</ref>

{{نوشتار اصلی|محقق حلی}}

جعفر بن حسن بن یحیی حلی ([[۶۷۶ق]]-[[۶۰۲ق]]) معروف به محقق حلی یا محقق اول، از فقهای بزرگ [[تشیع]] در قرن هفتم قمری دانسته شده است.<ref>امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۸۹.</ref> او علاوه بر کتاب مختصر النافع، آثار مهم دیگری در [[فقه]] و [[اصول فقه|اصول]] تألیف کرده، از جمله: [[معارج الاصول]] و [[شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام (کتاب)|شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام]] و همچنین فقهای نامداری چون [[علامه حلی]] (متوفای [[۷۲۶ق]])، [[حسن بن داوود حلی|ابن داوود حلی]]<ref>قمی، فوائد الرضویة، ۱۳۸۵ش، ص ۱۰۴.</ref> و [[عزالدین آبی|فاضل آبی]] از شاگردان او هستند.<ref>افندی، ریاض العلما، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۱۰۴؛ خوانساری، روضات الجنات، نشر اسماعیلیان، ج۲، ص۱۸۳.</ref>

محتوای کتاب مختصر النافع مانند کتاب شرایع الاسلام به چهار قسمت عبادات، عقود، ایقاعات و احکام تقسیم‌بندی شده است،<ref>فرزانه، [https://www.pasokh.org/fa/Article/View/7321%20/ «المختصر النافع یا النافع فی مختصر الشرایع»]، سایت اندیشه قم.</ref> با این تفاوت که این تقسیم‌بندی در شرایع الاسلام به صراحت بیان شده؛ ولی در مختصر النافع به این تقسیم‌بندی تصریح نشده است. از نظر [[مرتضی مطهری]] این تقسیم‌بندی یکی از بهترین تقسیم‌بندی‌های فقه شیعه است.<ref>مطهری، آشنایی با علوم اسلامی، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۸۹.</ref>

عناوین عبادات شامل کتاب‌های [[طهارت]]، [[نماز|صلاة]]، [[زکات]]، [[خمس]]، [[روزه|صوم]]، [[اعتکاف]]، [[حج]] و [[جهاد]] است. البته مباحث مربوط به [[عمره]] و [[امر به معروف و نهی از منکر]] که در شرایع الاسلام به‌صورت عناوین مستقلی مطرح شده‌اند، در مختصر النافع ضمن عناوین حج و جهاد آمده است.

عناوین معاملات شامل [[تجارت]]، [[رهن]]، [[حجر]]، [[ضمان]]، [[صلح]]، [[شرکت]]، [[مضاربه]]، [[مزارعه و مساقات]]، [[ودیعه]] و [[عاریه]]، [[اجاره]]، [[وکالت]]، ([[وقوف]] و [[صدقه|صدقات]] و [[هبات]])، [[سبق و رمایه]]، [[وصایا]] و [[نکاح]] است، ولی کتاب [[مفلس]] که در شرایع الاسلام بعد از کتاب رهن آمده، در مختصر النافع ذکر نشده است. همچنین کتاب هبات، ودیعه و عاریه که در شرایع الاسلام با عناوین جداگانه ذکر شده، در مختصر النافع تلفیق شده و تحت یک عنوان واحد بیان شده است.

عناوین ایقاعات شامل عناوین [[طلاق]]، [[خلع]] و [[مبارات]]، [[ظهار]]، [[ایلاء]]، [[لعان]]، [[عتق]]، ([[تدبیر]] و [[مکاتبه]] و [[استیلاد]])، [[اقرار]]، [[ایمان]]، [[نذر]] و [[عهود]] است. در کتاب مختصر النافع بر خلاف شرایع السلام، عنوان [[جعاله]] بحث نشده است.

قسمت پایانی کتاب عنوان احکام است که شامل عنوان‌های [[صید]] و [[ذبائح]]، [[اطعمه و اشربه]]، [[غصب]]، [[شفعه]]، [[احیاء موات]]، [[لقطه]]، [[مواریث]]، [[قضاوت|قضا]]، [[شهادات]]، [[قصاص]] و [[دیه انسان|دیات]] می‌شود. عنوان کتاب فرائض در شرایع الاسلام، تبدیل به کتاب مواریث در مختصر النافع شده و حدود و تعزیرات نیز در مباحث قبلی مطرح شده است.

{{اصلی|فهرست شرح‌های مختصر النافع}}

[[آقابزرگ تهرانی]] حدود ۳۶ شرح برای کتاب المختصر النافع برمی‌شمارد. محقق حلی نیز خود [[کتاب المعتبر فی شرح المختصر]] را در شرح این کتاب تألیف کرده است.<ref>آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ ق، ج۱۴، ص۵۷–۶۲.</ref>

معروف‌ترین شرح‌ها و حواشی المختصر النافع را موارد زیر می‌دانند:

از زمان تألیف کتاب، اطلاع دقیقی وجود ندارد؛ اما به گفته آقا بزرگ تهرانی با توجه به اینکه کتاب [[المعتبر فی شرح المختصر]] قبل از [[کشف الرموز]] نوشته شده و تاریخ تألیف کشف الرموز ([[۶۹۷ق]]) است، می‌توان نتیجه گرفت کتاب المختصر النافع قبل از سال ([[۶۷۱ق]]) نگارش شده است.<ref>آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج ۱۸، ص۳۵.</ref>

کتاب المختصر النافع توسط ناشران متعددی در سال‌های مختلف از جمله توسط [[مؤسسه مطبوعات دینی]] در سال ([[۱۴۱۸ق]]) و مؤسسه بعثت در سال([[۱۴۰۲ق]]) چاپ شده است.<ref>حلی، المختصر النافع، ۱۴۱۰ق، مقدمه و متن کتاب.</ref>

{{پانوشت}}

{{منابع}}

* آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، تهران، کتابخانه اسلامیه، ۱۴۰۸ق.