آیه: تفاوت میان نسخه‌ها

زَرکَشی آیه را به معنای نشانه<ref>زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ۱۹۷۲م، ج۱، ص۳۶۳.</ref> و راغب آن را به «‌شیء واضح و روشن‌» معنی کرده است.<ref>راغب اصفهانی، معجم مفردات، ۱۴۱۶ق، ص۳۴.</ref> در کتاب لسان العرب آیه به معنای [[معجزه]] و نشانه آمده است.<ref>ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۲۸۲.</ref>  

مقصود از هر آيه در قرآن کریم، قطعه‌اى از آن است كه در سوره‌اى واقع شده و شروع و پايانى دارد و از چند جمله يا كلمه يا حرف تشكيل شده و حدود آن از طريق [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پيامبر(ص)]] تعيين شده است.<ref>فراهیدی، کتاب العين، ۱۴۱۴ق، ص۶۳؛ سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۴۵؛ فیروزآبادی، بصائر ذوى التمييز، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۶۳.</ref> در قرآن كريم نيز آيه به اين معنا به كار رفته است.<ref>سوره بقره، آیه ۱۰۶؛ سوره آل عمرن، آیه ۷؛ سوره نحل، آیه ۱۰۱.</ref>  

به عبارت دیگر معنای «‌آیه‌» در اصطلاح (که آن هم نشأت گرفته از معنای «نشان» و «علامت» است) عبارت است از کلمات، عبارات و یا جملاتی از قرآن  که سوره از آن‌ها تشکیل می‌یابد  و هر کدام از این بخش‌ها یک علامت است که همانند علائم طبیعی به خدای سبحان و یا بخشی از معارف اعتقادی، احکام عملی، و یا اصول اخلاقی که منظور خداوند است دلالت می‌کند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۸، ص۱۵۹</ref> [[سید محمدحسین طباطبائی|محمد حسین طباطبایی]] مفسر بزرگ شیعی بر این باور است که چون تعداد آیات [[قرآن]] مستند به  روایت(نص) [[تواتر|متواتر]] و یا [[خبر واحد]] قابل اعتمادی نیست که بتواند معیار تشخیص دقیق تعداد آیات قرآن باشد؛ بر همین اساس الزامی برای عمل به هیچ یک از این اخبار نیست، در نتیجه اگر دلالت برخی از آنها روشن بود قابل اعتماد است در غیر این صورت محقق اندیشمند می‌تواند نظرش به هر چه رسید بدان عمل کند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۳، ص۲۳۲.</ref>  {{یاد|وبالجملة لما كانت الأعداد لا تنتهي إلى نص متواتر أو واحد يُعبأ به ويجوز الركون إليه ويتميز به كل آية عن أختها لا مُلزم للأخذ بشيءٍ منها فما كان منها بيّناً ظاهر الأمر فهو وإلّا فللباحث المُتدبِّر أن يختار ما أدّى إليه نظرُه.}}

واژه آیه به صورت مفرد در دو آیه(۴۱ [[سوره آل‌عمران]] و ۱۰ [[سوره مریم]]) و تثنیه (آیتَین)  در آیه۱۲ [[سوره اسراء|سوره اسرا]] و جمع (آیات) روی هم ۳۸۲ بار در قرآن به کار رفته است.<ref>عبدالباقی، المعجم المفهرس، صص ۱۰۳- ۱۰۸</ref> که معنی اصلی آن در اینجا نیز نشان و علامت است و گاهی نیز به معانی: علامت ([[سوره بقره|بقره]]:۲۴۸)، عبرت ([[سوره یونس|یونس]]:۹۲)، معجزه (بقره:۱۲)، امر عجیب و شگفت ([[سوره مؤمنون|مؤمنون]]:۵۰)، برهان و دلیل ([[سوره روم|روم]]:۲۲)، به کار رفته است.<ref>المعجم الوسیط، ج۱، ص۲۵؛ زرقانی، مناهل العرفان، دار احیاء تراث العربی، ج۱، ص۳۳۸؛ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ۱۹۷۲م، ج۱، ص۲۶۶.</ref>

معرفت آیات قرآنی، توقیفی بوده<ref>نظام الاعرج، تفسیر غرائب القرآن، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۶۶</ref> و شناخت آن، جز با علم الهی ممکن نیست، چرا که بعضی از حروف و کلمات مانند «‌المص‌»(آیه ۱ [[سوره اعراف]]) آیه است، ولی برخی دیگر مثل «‌المر‌»(بخشی از آیه ۱ [[سوره رعد]]) آیه نیست.<ref>زرقانی، مناهل العرفان، دار احیاء تراث العربی، ج۱، ص۳۳۹</ref>

(...امروز دين شما را برايتان كامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانيدم، و اسلام را براى شما [به عنوان‌] آيينى برگزيدم...) که در بازگشت پیامبر(ص) از [[حجة الوداع]] در [[غدیر خم]] نازل شد؛ زیرا [[سوره مائده]]، احکامی را دربردارد که پایان جنگ‌ها و نیز کمال و استقرار اسلام را می‌رساند؛ به ویژه که این آیه از پایان کار رسالت خبر می‌دهد؛ بنابراین مناسب است که واپسین آیه، از واپسین سوره (مائده) باشد.<ref>معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۴۶</ref>

با صرف نظر از [[حروف مقطعه|حروف مقطّعه]]، کوتاه‌ترین آیه از جهت تعداد کلمات، {{قرآن جدید|۵۵|۶۴}} <ref>ابن عاشور، التحریر و التنویر، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۷۷</ref> و از جهت تعداد حروف، {{قرآن جدید|۸۹|۱}} و {{قرآن جدید|۱۰۳|۱}} و مانند آن دو است.<ref>سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۳۵۷</ref>

در قرآن، آیات به دو دسته [[محکم و متشابه| محکمات و متشابهات]] تقسیم شده‌اند.<ref>آل عمران/۳، ۷</ref>[[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]] می‌گوید:<ref>طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۳، ص۳۲ـ۴۳</ref>

دانشمندان علوم قرآنی دسته بندی‌های متعددی برای آیات ذکر کرده‌اند<ref>الاتقان، ج۱، ص۱۰</ref> مانند: [[آیات الاحکام|آیات الاحکام]] ، [[ناسخ و منسوخ|آیات ناسخ و منسوخ]]، [[آیات عام و خاص]]، [[آیات مجمل و مبین|مُجمَل و مُبَیَّن]]، [[آیات مطلق و مُقیَّد|مطلق و مُقیَّد]]، [[آیات منطوق و مفهوم|منطوق و مفهوم]]. <ref>سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ۱۳۹۴ق، ج۳، صص۱۰۴-۳.

</ref>

در روایات [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] و [[اهل‌بیت(ع)|اهل بیت(ع)]] نیز برخی عنوان‌ها و نام‌های خاص به بعضی از آیات اطلاق شده است. مانند: کریم‌ترین آیه[با ارزش‌ترین آیه] ([[بسم الله الرحمن الرحیم]])؛ <ref>حویزی، نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۶.</ref> محکم‌ترین آیه، آیه ۹۰[[سوره نحل]]،{{یاد| «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَىٰ وَيَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ ۚ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ» در حقيقت، خدا به دادگرى و نيكوكارى و بخشش به خويشاوندان فرمان مى‌دهد و از كار زشت و ناپسند و ستم باز مى‌دارد. به شما اندرز مى‌دهد، باشد كه پند گيريد.}}جامع‌ترین آیه، آیات ۷و ۸ [[سوره زلزله]] {{یاد|فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ* وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ پس هر كه هموزن ذرّه‌اى نيكى كند [نتيجه‌] آن را خواهد ديد* و هر كه هموزن ذرّه‌اى بدى كند [نتيجه‌] آن را خواهد ديد.}}  حزن انگیزترین آیه، آیه ۱۲۳ [[سوره نساء]] «...مَنْ يَعْمَلْ سُوءًا يُجْزَ بِهِ...» هر كس بدى كند، در برابر آن كيفر مى‌بيند.<ref>سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ۱۳۹۴ق، ج۴، ص۱۴۸.</ref> امید بخش‌ترین آیه قرآن آیه ۱۱۴ [[سوره هود]] إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ <ref>طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۳۴۶.</ref> و نیز آیه ۴۸ [[سوره نساء]] إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَٰلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ  <ref>طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۱۰۱.</ref>

از [[امام علی(ع)]] نقل شده که امیدوار کننده‌ترین آیه قرآن، این آیه است:<ref>سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۳۵۳</ref>

درباره نظم وترتیب آیات میان قرآن پژوهان دو دیدگاه متفاوت وجود دارد: بیش‌تر محقّقان [[اهل سنت و جماعت|اهل سنت]] و [[شیعه]] برآنند که جایگاه آیات در سوره‌ها، با هدایت پیامبر(ص) به وسیله [[جبرئیل]] و دستور حضرت به اصحاب معین می‌شد؛ بنابراین، ترتیب موجود توقیفی است؛ یعنی تغییر آن جایز نیست.<ref>سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۳۲</ref>

در مقابل عدّه‌ای دیگر معتقدند که ممکن است آیات قرآن در زمان پیامبر مرتّب شده باشد؛ امّا پس از وی، ذوق، سلیقه و اجتهاد اصحاب در نظم و ترتیب موجود نقش داشته است. به نظر [[سید محمدحسین طباطبائی|علاّمه طباطبایی]]، روایات جمع اوّل قرآن (زمان [[ابوبکر بن ابی‌قحافه|ابوبکر]]) مؤید این است که اجتهاد اصحاب در ترتیب آیات دخالت داشته است؛ و اگر بپذیریم که همه آیات به دستور حضرت مرتب شده، بدان معنا نیست که آن چه را اصحاب منظّم و مرتّب کرده‌اند، همان ترتیب زمان رسول خدا(ص) است... و اجماعی که بر وحدت ترتیب فعلی با ترتیب زمان پیامبر ادّعا شده، [[اجماع منقول]] است و نمی‌توان بر آن تکیه کرد.<ref>طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۲، ص۱۲۷ـ۱۲۹</ref>

در شمار آیات قرآن اختلاف است. یکی از عوامل این اختلاف آن است که [[پیامبر(ص)]] هنگام تلاوت، در انتهای هر آیه وقف می‌کرد و روشن می‌شد که آن جا پایان آیه است؛ سپس برای تکمیل و ارتباط سخن، آن را به آیه بعد وصل می‌کرد و شنونده گاهی می‌پنداشت که در آن جا فاصله و وقفی نیست و دو آیه را یکی می‌شمرد؛ بنابراین، اختلاف روایات در موارد وصل و وقف، سبب اختلاف در شمار آیات شد<ref>سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۷۵؛ میرمحمدی زرندی، بحوث فى تاريخ القرآن، ۱۴۲۰ق. ص۹۹.</ref>  و در پی آن، مکتب‌های گوناگونی در این باره پدید آمد که عبارتند از:

عدد کوفی چون به [[امام علی علیه‌السلام|حضرت علی(ع)]] منسوب است، نزد دانشمندان [[علوم قرآن]] و [[تفسیر قرآن|تفسیر]] به واقعیت نزدیک‌تر و از اعتبار ویژه‌ای برخوردار است.<ref>معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۲، ص۸۲.</ref> عدد آیات در مصحف شریف براساس مکتب کوفی است.<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۳۶.</ref>

به نظر [[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]]، عددهایی که گفته‌اند، نصِّ [[تواتر|متواتر]] یا [[خبر واحد]] معتبری که بتوان بر آن تکیه کرد، ندارد؛ بنابراین، اعتقاد به هیچ کدام لازم نیست؛ بلکه می‌توان هر کدام را با تحقیق پذیرفت یا رد کرد.<ref>طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۳، ص۲۳۲</ref>

مناسبت میان دسته‌ای از آیات یک سوره یا به معنای [[وَحدتِ سیاق]] است که مورد توافق مفسران است، و یا مقصود مناسبت میان مجموع آیات یک سوره است که هدف یا اهداف متعدّدی را تعقیب می‌کند و پس از رسیدن به آن، سوره به پایان می‌رسد. کوتاهی و بلندی سوره‌ها نیز به این سبب برمی گردد.<ref>معرفت، التمهید، ۱۳۸۸ش، ج۵، ص۲۳۹</ref>

::قرآن کتابی فنّی و درسی نیست تا دارای فصول و نظام تألیفی خاصّی باشد؛ شناخت مناسبت آیات خوب است؛ امّا این مناسبت باید براساس ارتباط میان اجزایی باشد که اوّل و آخرش به هم ربط دارد؛ بنابراین نباید ربط‌های نادرستی را به کلام خدا نسبت داد.<ref>سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۲۳۴</ref> به گفته [[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]]، چه بسا ممکن است چند آیه به صورت جمله‌ای معترضه که بیان گر مطلب دیگری باشد، میان دو آیه هم سیاق فاصله شوند؛ بنابراین نیازی به تکلّف و زحمت برای یافتن ارتباط و تناسب آیات نیست و دلیلی بر لزوم این تناسب وجود ندارد، مگر در سوره هایی که یک جا نازل شده، یا آیاتی که ارتباطشان روشن است.<ref>طباطبایی، المیزان،۱۳۹۳ق، ج۴، ص۳۵۹</ref>

برای آیه معنای عامی نیز بیان شده و آن این که آیات الهی اموری هستند که به وجود آفریدگار، قدرت، حکمت، عظمت و سایر صفات علیای او گواهی می‌دهند. از این‌رو، در مورد همه آفریدگان به کار می‌رود. قرآن کریم در موارد زیادی پس از ذکر پدیده‌های جهان آفرینش می‌فرماید: (إِنَّ فی ذلک لآیات) ; «‌به راستی که در آن (پدیده‌های شگفت انگیز جهان) نشانه هایی [برای خدا و صفات او] است.<ref>جمعی از نویسندگان، قرآن شناسی، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۳۳</ref>

نکته قابل توجه این که در قرآن کلمه «‌[[معجزه]]‌» استعمال نشده است و به جای آن اصطلاح «‌آیه» و «‌بَیِّنه‌» به کار رفته است<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۱۶۱; مصباح یزدی، راه و راهنما شناسی، ۱۳۸۳ش، ص۸۲</ref>و اصطلاح «‌معجزه‌» را غالباً [[متکلم|متکلمان]] به کار برده‌اند.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۱۶۱; علامه حلی، ایضاح المراد، ۱۳۹۵ش، ص۳۸۱.</ref>

وجه تناسب بین معنای اصطلاحی و لغوی آیه این است که آیات قرآنی از یک سو معجزه است، چون کسی نمی‌تواند همانند آن را بیاورد و از جهتی علامت صدق آورنده آن، مایه عبرت برای اهل ذکر، حاوی برهان و دلیل بر محتوای خود که هدایت و علم برای انسان‌ها، و نیز بیان گر قدرت، علم، حکمت و سایر صفات الهی است.<ref>زرقانی، مناهل العرفان، دار احیاء تراث العربی، ج۱، ص۳۳۹</ref>

آیه بودن چیزی به اعتبارها و جهات گوناگون فرق کرده و قابل شدت و ضعف است؛ مثلاً بخشی از قرآن به اعتبار عجز بشر از آوردن مثل آن، آیه خداست. احکام و تکالیف الهی به اعتبار حصول [[تقوا]] و [[تقرب|تقرّب]] به سبب آنها، آیات خداوند هستند. موجودات عینی به اعتبار این که وجود و خصوصیات وجودیشان، به وجود و خصوصیات وجودی خداوند دلالت می‌کند، آیات خداوند می‌باشند. [[پیامبران|انبیا]] و [[اولیای الهی]] به جهت این که در قول و عمل، مردم را به خدا دعوت می‌کنند باز از آیات الهی هستند ; مثلا از [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] و [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا(ع)]] درباره آیه: (وَعلامات وبِالنَّجمِ هُمْ یهْتَدُون) سؤال شده که فرمود: مراد از «‌نجم‌» [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|رسول خدا (ص)]] و مراد از «‌علامات‌» [[امامان شیعه|ائمه(ع)]] می‌باشند.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۰۷؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۲۵۰</ref> امور خارق العاده و [[معجزه|معجزات]] انبیا نیز به خصوص «‌آیه» نامیده می‌شوند، زیرا هم دلالت روشن تری به قدرت و عظمت الهی دارند و هم نشانه صدقِ انبیاء در دعوی [[نبوت]] هستند.<ref>مصباح یزدی، قرآن شناسی، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۳</ref>

آیات الهی را ابتدا می‌توان به دو بخش «‌تشریعی‌» و «‌تکوینی‌» تقسیم کرد [[آیات تشریعی]] عمدتاً، قرآن کریم و دیگر [[کتاب‌های آسمانی]] است.<ref>مصباح یزدی، قرآن شناسی، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۳</ref>{{یاد|آیه ۳۴ سوره احزاب نمونه‌ای از بکار رفتن آیات در قرآن در آیات تشریعی است «وَاذْكُرْنَ مَا يُتْلَىٰ فِي بُيُوتِكُنَّ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ وَالْحِكْمَةِ» }}البته برخی از آیات قرآنی بیانگر آیات تکوینی نیز هستند. {{یاد| آیه ۲۵۲ سوره بقره نمونه‌ای از آیات در قرآن کریم به معنای آیات تکوینی ونشانه‌های توحید و ربوبیت و قدرت خداست. تِلْكَ آيَاتُ اللَّهِ نَتْلُوهَا عَلَيْكَ بِالْحَقِّ ۚ  }} و برخی دربردارنده معارف اعتقادی، احکام عملی و یا اخلاقیات بوده که مایه تقرب به سوی خداست.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۸، ص۱۵۹</ref>

[[آیات تکوینی]] خداوند امور عینی و خارجی هستند که به وجود خارجی‌شان، بر وحدت خداوند در خلق و اتصاف او به صفات کمال و تنزّه از نقص و نیاز دلالت می‌کنند<ref> طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۸، ص۱۵۸</ref> که این دسته از آیات الهی باز به دو دسته تقسیم می‌شود: عادی و خارق العاده، آیات تکوینی عادی شامل همه پدیده‌های جهان می‌شود، ولی خارق العاده دربردارنده امور خارج از عادات و معجزات پیامبران است.<ref>مصباح یزدی، قرآن شناسی، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۴</ref>

#مطالعه در آیاتی که در بیرون وجود او قرار دارد و به آن، آیات آفاقی گفته می‌شود.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۸۰ش، ج۱۸، ص۳۲۸</ref>

درباره موارد و مصادیق آیات آفاقی و انفسی، دیدگاه‌های مختلفی مطرح شده است.<ref>طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۱۱، ص۴; طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۹، ص۲۹; طباطبایی، المیزان،۱۳۹۳ق، ج۱۷، ص۴۰۵</ref>؛

آیات انفسی نیز آیاتی است که در وجود خود انسان قرار دارد، اعم از پیچیدگی‌های اعضا و قوای انسان<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۸، ص۴۰۵</ref> و یا سیر در [[تجرد نفس]] و شگفتی‌های آن. [[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی]] مفسر شیعی در باره این دو گونه آیات می‌گوید: منظور از «آفاق» یعنی بیرون و منظور از «أنفس» یعنی درون، و بدون سیر در درون راهی برای رسیدن به آیات انفسی وجود ندارد زیرا مفاهیم و الفاظ همه در حوزه آیات افاقی هستند. وی براین باور است که تنها کسی که خودش را در مشهد و محضر «الله» حاضر می‌یابد، از آیات أنفسی  بهره دارد. هر چه بیرون از گوهر ذات ماست، جزء آیات آفاقی است؛  به همین جهت ما برای در و دیوار آیات آفاقی هستیم در و دیوار هم برای ما آیات آفاقی هستند.<ref>[https://javadi.esra.ir/fa/w/تفسیر-سوره-فصلت-جلسه-24-1394/02/16-?p_l_back_url=%2Fsearch%3Fq%3D%25D8%25A2%25DB%258C%25D8%25A7%25D8%25AA% تفسیر سوره فصلت جلسه ۲۴]

توجه و تمسک به آیات آفاقی و انفسی در [[فلسفه]] و [[عرفان]] نیز مورد بحث واقع شده است.<ref>صدرالدین شیرازی، الأسفار الأربعه، ۱۳۶۸ش، ج۷، ص۱۴؛ صدرالدین شیرازی، اسرار الآیات، ۱۴۲۸ق، ص۱۶.</ref>فیلسوفان مسلمان مانند [[ملاصدرا]] و [[ملا هادی سبزواری]]  به تحلیل ارتباط میان آفاق و انفس پرداخته و مشترکات آن دو را تبیین کرده‌اند. [[ملا هادی سبزواری|حکیم سبزواری]] به پیروی از  صدرالمتألهین برای هریک از آفاق و انفس دو عرش و  دو کرسی معنوی و صوری برشمرده است. <ref>برای نمونه رجوع کنید به:  ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱۹۸۱م، ج۷، ص۱۵ و نیز  پاورقی ص۱۵.