اسباب نزول: تفاوت میان نسخه‌ها

'''اَسْبابِ نُزول''' یا '''شَأن نزول'''، اشخاص یا حوادث و موقعیت‌هایی که درباره آن‌ها [[آیه]] یا آیاتی از [[قرآن]] نازل شده است. اسباب نزول نقش مهمی در [[تفسیر]] آیات قرآن دارند و در کتاب‌های علوم قرآن و [[تفسیر|تفاسیر]] به آنها توجه می‌شود. عالمان [[مسلمان]]، کتاب‌های مستقلی درباره اسباب نزول نوشته‌اند. همه آیات قرآن شأن نزول ندارند. برخی از قرآن‌شناسان مجموع اسباب نزول را حدود ۴۶۰ مورد دانسته‌اند.{{سخ}}

مفسران شیعی و برخی از مفسران اهل سنت در بحث از اسباب نزول به ثبت مجموعه‌هایی از شأن نزول آیات در [[فضایل امام علی(ع)]] و [[اهل بیت(ع)]] توجه ویژه داشته‌اند.

اسباب، جمع سبب و به معنای هر چیزی است که برای رسیدن به هدف می‌توان از آن کمک گرفت.<ref>فراهیدی، العین، ج۲، ص۷۷۹-۷۸۰.</ref> منظور از اسباب نزول، پرسش‌ها، رفتارهای نیک و بد و همچنین حوادثی است که در زمان رسالت پیامبر(ص) اتفاق افتاد و در پی آنها برخی از آیات یا سوره‌های قرآن نازل شده است.<ref> ناصحیان، علوم قرآنی در مکتب اهل بیت علیهم السلام، ۱۳۸۹ش، ص۱۵۴-۱۵۵.</ref> گفته شده است اصطلاح اسباب نزول در نخستین آثار [[امامیه]] به صورت اسباب التنزیل<ref>نعمانی، تفسیر، ص۴، به نقل از معرفت و لسانی فشارکی، دایرة المعارف بزرگ اسلامی ذیل مدخل اسباب النزول، ج۸، ص۱۲۶.</ref> به کار رفته و بعدها به صورت اسباب نزول القرآن یا اسباب النزول مصطلح شده<ref>ریپین، اسباب النزول، ۱۹۸۵م، ص۱۵-۱۴.</ref> و عنوان رشته‌ای از [[علوم قرآنی]] قرار گرفته است.<ref>فخررازی، اسرار التنزیل، ۱۳۰۱ق، ج۱، ص۱۰۷. </ref>

بر اساس دیدگاه برخی از مفسران، اسباب نزول با شأن نزول متفاوت است. آنان شأن نزول را شامل همه حوادث و اشخاصی می‌دانند که قبل از [[نزول قرآن]] یا همزمان با نزول آن، آیه یا آیاتی از قرآن درباره آنها نازل شده و هچنین اشخاص یا حوادثی که پس از نزول قرآن، آیه یا آیاتی از قرآن بر آنها تطبیق شده است. اما سبب نزول را تنها پیش‌آمدهایی می‌دانند که در پی آن، آیه یا آیاتی نازل شده است.<ref> زرقانی، مناهل العرفان، ۱۴۰۹ق، ص۱۰۸-۱۰۹؛ ناصحیان، علوم قرآنی در مکتب اهل بیت علیهم‌السلام، ۱۳۸۹ش، ص۱۵۴-۱۵۵.</ref> البته در برخی از کتاب‌های تفسیری به‌جای سبب نزول تعبیر شأن نزول به کار می‌رود.<ref> ناصحیان، علوم قرآنی در مکتب اهل بیت علیهم السلام، ۱۳۸۹ش، ص۱۵۶.</ref> برخی احتمال داده‌اند که دلیل هم‌معنا دانستن آن دو، برخی از تفاسیر فارسی مانند کشف الاسرار میبدی و [[روض الجنان و روح الجنان|روض الجنان]] و نیز کاربرد «فنزلت...» در بسیاری از روایات اسباب نزول است.<ref>[http://www.maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/2/77.htm#f1 دائرة المعارف قرآن کریم جلد دوم؛ اسباب نزول، بازبینی: ۲۳ اسفند ۱۳۹۵.]</ref>

برخی از آیات و سوره‌های قرآن سبب نزول خاص دارند.<ref>حجتی، اسباب نزول، ۱۳۶۵ش، ص۲۰.</ref> این آیات و سوره‌ها پس از حادثه‌ای مهم یا پرسش‌های [[صحابه]] از پیامبر و یا اوضاع و شرایط مسلمانان نازل می‌شده است.<ref>حجتی، اسباب نزول، ۱۳۶۵ش، ص۲۰.</ref> تعداد اسباب نزول را حدود ۴۶۰ حادثه دانسته‌اند.<ref>حنفی، دراسة فی اسباب النزول، ص۱۳۶، به نقل از حاجی میرزایی، اسباب نزول، در دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۱، ص۱۹۲.</ref> اما بسیاری از آیات و سوره‌های قرآن شأن نزول ندارند و به هیچ حادثه و پرسشی که همزمان با نزول وحی روی داده باشند مربوط نیستند، البته نیاز انسان‌ها به رهنمودهای الهی انگیزه کلی برای نزول آنها بیان شده است.<ref>حجتی، اسباب نزول، ۱۳۶۵ش، ص۱۹.</ref> بیشتر آیات و سوره‌هایی که رویدادهای مربوط به امّت‌های گذشته در آنها مطرح شده {{یاد|البته بخشی از قصص و تاریخ زندگانی امت‌های گذشته احیاناً دارای سبب خاصی از لحاظ نزول است، از قبیل تاریخ زندگانی «[[ذو القرنین]]» که بخاطر سؤال مردم در [[قرآن کریم]] بازگو شده است.<ref> زرقانی، مناهل العرفان، ۱۴۰۹ق، ص۱۰۹؛ حجتی، اسباب نزول، ۱۳۶۵ش، ص۱۰۹.</ref>}} همچنین آیات و سوره‌هایی که شامل بسیاری از اخبار غیبی و ترسیم دورنمای [[عالم برزخ]]، و [[بهشت]] و [[دوزخ]]، و حالات روز [[قیامت]]، و گزارش احوال بهشتیان و دوزخیان در آنها آمده، سبب نزول خاص ندارند.<ref> زرقانی، مناهل العرفان، ۱۴۰۹ق، ص۱۰۹؛ حجتی، اسباب نزول، ۱۳۶۵ش، ص۱۹-۲۰.</ref>

دانشمندان [[اصول فقه|علم اصول]] برای روایاتِ اسباب نزول اعتبار چندانی قائل نیستند و اعتبار آنها را مانند اعتبار روایات تاریخی می‌دانند. از این‌رو، از نظر آنان غالباً ذکر روایات اسباب نزول بدون فایده‌ است.<ref>زرکشی، البرهان، دارالفکر، ج۱، ص۲۲؛ فخررازی، التفسیر الکبیر، ۱۳۰۲ق، ج۲۸، ص۱۱۹. </ref> اما مفسران و محدثان، بیشتر روایات اسباب نزول را معتبر دانسته و برای آنها فوایدی را ذکر کرده‌اند.<ref>زرکشی، البرهان، دارالفکر، ج۱، ص۲۲-۲۹.</ref> شناخت فلسفه نزول آیات، فهم درست قرآن،<ref>سیوطی، الاتقان، ج۱، ص۲۹-۳۰ به نقل از حاجی میرزایی، اسباب نزول، ص۱۹۲.</ref> رفع ابهام و شناخت کسانی که آیات درباره آنها نازل شده، از فواید دانستن اسباب نزول بیان شده است.<ref>زرقانی، مناهل العرفان، ۱۴۰۹ق، ص۱۱۰-۱۱۵.</ref> واحدی، شناخت اسباب نزول و مسایل مربوط به آن را برای تفسیر دقیق قرآن، ضروری می‌داند.<ref> واحدی، اسباب النزول، ۱۹۹۱م، ص۸.</ref>

بسیاری از مفسران شیعی با دیدگاه اصولی{{یاد|در قاعده عدم تداخل اسباب، عموم لفظ را معتبر می‌دانستند نه خصوص سبب را.<ref>بجنوردی، القواعد الفقهیه، ۱۳۸۹ق، ج۳، ص۱۸۱-۲۱۷.</ref>}} با اسباب نزول برخورد کرده‌اند. از این رو ،در مواردی روایات رسیده از طرق اهل سنت بیش از چندین هزار روایت است؛ اما از طرق شیعه چند صد روایت بیشتر در دست نیست.<ref> طباطبایی، قرآن در اسلام، ۱۳۹۴ق، ص۱۷۳.</ref>

علم اسباب نزول، دانشی است که از اوضاع، شرایط، زمان و مکان نزول آیات و سوره‌های قرآنی و زمینه‌ها و داستان‌های مربوط به آن بحث می‌کند.<ref>حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۷۶.</ref> مسائل این علم را مجموعه روایات شأن نزول و اسباب نزول تشکیل می‌دهند. فایده این علم را فهم آسان‌تر و درست‌تر آیات قرآنی دانسته‌اند.

ابن ندیم نخستین مجموعه‌های تدوین یافته درباره اسباب نزول را از [[ابن عباس]] دانسته است.<ref>ابن ندیم، الفهرست، ص۴۰، به نقل از معرفت و لسانی فشارکی، دایرة المعارف بزرگ اسلامی ذیل مدخل اسباب النزول، ج۸، ص۱۲۸.</ref> گفته شده ابن مَدینی (۲۳۴ق)  

استاد محمد بن اسماعیل بخاری مولف [[صحیح البخاری (کتاب)|صحیح بخاری]]، نخستین دانشمندی است که درباره اسباب نزول کتاب نوشته<ref>ابن ندیم، الفهرست، ص۱۵۳، به نقل از معرفت و لسانی فشارکی، دایرة المعارف بزرگ اسلامی ذیل مدخل اسباب النزول، ج۸، ص۱۲۸؛ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۷۶.</ref> اما برخی به دلیل نام نبردن واحدی از کتاب وی و همچنین ندیدن سیوطی(جلال الدین) کتاب او را، در اصل وجود وی تردید کرده‌اند.<ref>ریپین، اسباب النزول، ۱۹۸۵م، ص۳.</ref> برخی از کتاب‌ها با موضوع اسباب نزول عبارت است از:

*القصص و الاسباب التی نزل من اجلها القرآن؛ ابومطرف اندلسی (۴۰۲ق)

===فضائل اهل بیت در کتاب‌های اسباب نزول===

مفسران شیعی و برخی از مفسران اهل سنت در بحث از اسباب نزول به ثبت و ضبط مجموعه‌هایی از شأن نزول آیات در فضایل اهل بیت (ع) توجه ویژه داشته‌اند. برخی از این آثار عبارتند از:

*منارالحق؛ احمد بن حسن بن علی فلکی طوسی

{{پانوشت}}

{{یادداشت‌ها}}

{{چپ‌چین}}

* GAL: GAL,S,Rippin, A., The E xegetical Genre Asbab al Nuzul, Bulletin of the School Of Oriental A frican A Studies, 1985, vol.XLVIII

{{پایان چپ‌چین}}

منبع مقاله؛‌[http://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/9104 دایرة المعارف بزرگ اسلامی، اسباب نزول، معرفت و لسانی فشارکی.] همراه با ویرایش، تلخیص و اضافات.