تعزیه‌خوانی (آیین): تفاوت میان نسخه‌ها
جز
بدون خلاصۀ ویرایش
(افزودن نیازمندی مدرک) |
جزبدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۳۳: | خط ۳۳: | ||
دربارۀ شکل‌گیری و پیشینه تعزیه‌خوانی دیدگاه‌های متفاوتی ابراز شده است. | دربارۀ شکل‌گیری و پیشینه تعزیه‌خوانی دیدگاه‌های متفاوتی ابراز شده است. | ||
برخی اولین اَشکال تعزیه و شبیه‌خوانی در نواحی شمال [[ایران]] را به زمان دیلمیان بازمی‌گردانند و می‌گویند این شکل نمایشی از طریق موزیکانچیان ( سربازان نوازنده موزیک) سپاه دیلمی، سربازان، بازرگانان و زائران [[عتبات عالیات]] به این دیار آمد و گسترش یافت.<ref>نصری اشرفی، «خدمت متقابل تعزیه و هنر بومی مازندران»، ص۳.</ref> اما پس از دیلمیان تعزیه‌خوانی از رونق افتاد و در زمان [[صفویان]] دوباره برقرار شد. گفته می‌شود نسخه‌هایی از تعزیه که در زمان [[عضدالدوله دیلمی]] نوشته شده بود، در [[کتابخانه مادرید]] نگهداری می‌شود.<ref>باستان، شبیه‌خوانی و تعزیه‌خوانی، ۱۳۴۶ش، ص۱۳-۱۴.</ref> | برخی اولین اَشکال تعزیه و شبیه‌خوانی در نواحی شمال [[ایران]] را به زمان دیلمیان بازمی‌گردانند و می‌گویند این شکل نمایشی از طریق موزیکانچیان (سربازان نوازنده موزیک) سپاه دیلمی، سربازان، بازرگانان و زائران [[عتبات عالیات]] به این دیار آمد و گسترش یافت.<ref>نصری اشرفی، «خدمت متقابل تعزیه و هنر بومی مازندران»، ص۳.</ref> اما پس از دیلمیان تعزیه‌خوانی از رونق افتاد و در زمان [[صفویان]] دوباره برقرار شد. گفته می‌شود نسخه‌هایی از تعزیه که در زمان [[عضدالدوله دیلمی]] نوشته شده بود، در [[کتابخانه مادرید]] نگهداری می‌شود.<ref>باستان، شبیه‌خوانی و تعزیه‌خوانی، ۱۳۴۶ش، ص۱۳-۱۴.</ref> | ||
===در زمان آل بویه و دیلیمان=== | ===در زمان آل بویه و دیلیمان=== | ||
| خط ۴۹: | خط ۴۹: | ||
سالامون انگلیسی و وان گوک هلندی در ۱۱۵۲ق/۱۷۳۹م در دورۀ [[شاه سلطان حسین]]، یا دورۀ سلطنت بسیار کوتاه [[طهماسب دوم]]، به نمایش واقعه کربلا بر روی ارابه‌هایی در حال حرکت اشاره کرده‌اند.{{مدرک}} | سالامون انگلیسی و وان گوک هلندی در ۱۱۵۲ق/۱۷۳۹م در دورۀ [[شاه سلطان حسین]]، یا دورۀ سلطنت بسیار کوتاه [[طهماسب دوم]]، به نمایش واقعه کربلا بر روی ارابه‌هایی در حال حرکت اشاره کرده‌اند.{{مدرک}} | ||
گزارش این دو سیاح در کتابی به زبان آلمانی با عنوان «تاریخ و جغرافیای امروز ایران و یا کشور شاهنشاهی ایران در عهد | گزارش این دو سیاح در کتابی به زبان آلمانی با عنوان «تاریخ و جغرافیای امروز ایران و یا کشور شاهنشاهی ایران در عهد معاصر»، کهن‌ترین سند شرح [[واقعه کربلا]] را به صورت نمایش بر روی ارابه تأیید می‌کند.<ref>ممنون، نخستین تعزیه‌ها در ایران، ص۲۳؛ ممنون، پیدایش و تکامل تعزیه، ص۱۱</ref> | ||
شبیه‌خوانی از اواخر دورۀ صفوی شکل نمایشی کنونی خود را گرفت و در دوره‌های بعد توسعه و تکامل یافت.{{مدرک}} | شبیه‌خوانی از اواخر دورۀ صفوی شکل نمایشی کنونی خود را گرفت و در دوره‌های بعد توسعه و تکامل یافت.{{مدرک}} | ||
===دوران زندیه=== | ===دوران زندیه=== | ||
منابع از اجرای تعزیه [[قاسم بن حسن|حضرت قاسم(ع)]] در زمان [[زندیه]] خبر می‌دهند، این مطلب گویای آن است که بی‌تردید تعزیه‌خوانی راهی نسبتاً دراز پیموده تا به شکل یک نمایش کاملاً نظام یافته در این دوره درآمده است. تعزیه‌خوانی «عروسی حضرت | منابع از اجرای تعزیه [[قاسم بن حسن|حضرت قاسم(ع)]] در زمان [[زندیه]] خبر می‌دهند، این مطلب گویای آن است که بی‌تردید تعزیه‌خوانی راهی نسبتاً دراز پیموده تا به شکل یک نمایش کاملاً نظام یافته در این دوره درآمده است. تعزیه‌خوانی «عروسی حضرت قاسم»، که با مکالمات و شعرخوانی بسیار ظریف همراه است و در میان مجالس تعزیه از مجالس فرعی و گوشه به شمار می‌آید، باید بنابر شواهد و قراین از مجموعه نمایش های متأخرتر از نمایش های اصلی، مانند تعزیه «شهادت حضرت [[امام حسین(ع)]]» ساخته شده باشد. از این رو تعزیه‌خوانی باید دورۀ تکوین و تحولی را در دورۀ صفوی و پس از آن پیموده باشد تا در دورۀ زندیان تعزیه «عروسی حضرت قاسم» را به نمایش گذارد.<ref>بلوکباشی، شمایل و شمایل‌نگاری در حوزۀ هنرهای عامه ایران، ص۳-۷؛ بلوکباشی، تعزیه‌خوانی، حدیث قدسی مصایب در نمایش آیینی، ص۲۴.</ref> | ||
فرانکلین -شرق‌شناس، که در [[دوره زندیه]] در [[ایران]] بود ــ در سفرنامه خود از برخی مجالس عزاداری در [[شیراز]] گزارش داده است. بنا بر این گزارش، در دهه اولِ [[محرّم]] دسته‌هایی از جوانان به مثابه سپاهیان امام و [[عمرسعد]] ــ که هر دسته با علائم مخصوصی شناخته می‌شدند ــ در کوچه‌ها و خیابان‌ها با هم می‌جنگیدند.{{مدرک}} | فرانکلین -شرق‌شناس، که در [[دوره زندیه]] در [[ایران]] بود ــ در سفرنامه خود از برخی مجالس عزاداری در [[شیراز]] گزارش داده است. بنا بر این گزارش، در دهه اولِ [[محرّم]] دسته‌هایی از جوانان به مثابه سپاهیان امام و [[عمرسعد]] ــ که هر دسته با علائم مخصوصی شناخته می‌شدند ــ در کوچه‌ها و خیابان‌ها با هم می‌جنگیدند.{{مدرک}} | ||
| خط ۶۶: | خط ۶۶: | ||
تعزیه در این دوران، مقبولیت بسیار یافت و تکیه‌ها چند برابر گشت. البته موارد ساختگی تعزیه زیادتر شد و تقریبا به شکل نمایشنامه‌ای تآتری درآمد <ref>(الگار، نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت، ۱۳۵۶ش، ص۱۹۱)</ref> و سبب مخالفت علماء شد. از جمله عالمان مخالف و منتقد شبیه‌خوانی این دوره، [[شیخ جعفر شوشتری]]، [[شیخ هادی نجم آبادی]]، [[ملا محمد تقی برغانی|ملا محمدتقی برغانی]] (شهید ثالث)، [[محمدباقر بیرجندی]] و [[شیخ جعفر نجفی]] (کاشف‌الغطاء) بودند. البته شهید ثالث پس از چندی به واسطه رؤیایی، دست از مخالفت کشید. [[امیرکبیر]] هم از کسانی است که با تعزیه‌خوانی مخالفت کرد اما چون با مخالفت مردم مواجه شد به اصلاح آن همت ورزید.<ref>نک: مظاهری، رسانه شیعه، ص۹۴-۱۰۰.</ref> | تعزیه در این دوران، مقبولیت بسیار یافت و تکیه‌ها چند برابر گشت. البته موارد ساختگی تعزیه زیادتر شد و تقریبا به شکل نمایشنامه‌ای تآتری درآمد <ref>(الگار، نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت، ۱۳۵۶ش، ص۱۹۱)</ref> و سبب مخالفت علماء شد. از جمله عالمان مخالف و منتقد شبیه‌خوانی این دوره، [[شیخ جعفر شوشتری]]، [[شیخ هادی نجم آبادی]]، [[ملا محمد تقی برغانی|ملا محمدتقی برغانی]] (شهید ثالث)، [[محمدباقر بیرجندی]] و [[شیخ جعفر نجفی]] (کاشف‌الغطاء) بودند. البته شهید ثالث پس از چندی به واسطه رؤیایی، دست از مخالفت کشید. [[امیرکبیر]] هم از کسانی است که با تعزیه‌خوانی مخالفت کرد اما چون با مخالفت مردم مواجه شد به اصلاح آن همت ورزید.<ref>نک: مظاهری، رسانه شیعه، ص۹۴-۱۰۰.</ref> | ||
جیمز موریه مامور نظامی سیاسی انگلیس در [[ایران]] در نخستین سفرنامه‌اش به نام «سفری در ایران... »، به اجرای ۳ مجلس تعزیه در حضور فتحعلی شاه: تعزیه‌های «شهادت [[طفلان زینب]] »، «بازار شام» و «شهادت امام» در روزهای ۸ و ۹ و ۱۰ محرم ۱۲۲۴ اشاره می‌کند و وصفی کوتاه از آنها می‌آورد.<ref>بلوکباشی، «تعزیه‌خوانی در دورۀ فتحعلی شاه»، ۳۴-۴۳.</ref> | جیمز موریه مامور نظامی سیاسی انگلیس در [[ایران]] در نخستین سفرنامه‌اش به نام «سفری در ایران...»، به اجرای ۳ مجلس تعزیه در حضور فتحعلی شاه: تعزیه‌های «شهادت [[طفلان زینب]]»، «بازار شام» و «شهادت امام» در روزهای ۸ و ۹ و ۱۰ محرم ۱۲۲۴ اشاره می‌کند و وصفی کوتاه از آنها می‌آورد.<ref>بلوکباشی، «تعزیه‌خوانی در دورۀ فتحعلی شاه»، ۳۴-۴۳.</ref> | ||
اما در طول حدود ۱۵۰ سال سلطنت [[خاندان قاجار]] در ایران، دورۀ [[ناصرالدین شاه]] (۱۲۶۴-۱۳۱۳ق)، دورۀ توسعه و شکوه و جلال تعزیه‌خوانی در ایران، به‌ویژه در تهران، بوده است. ناصرالدین شاه به مراسم تعزیه‌خوانی بسیار علاقه نشان می‌داد و در [[محرم]] هر سال اگر در [[تهران]] به سر می‌برد، برای دیدن شبیه‌خوانی به تکیه‌های حکومتی، و اگر در ییلاق و بیرون از شهر تهران بود، به تکیه‌ها و حسینیه‌های محلی می‌رفت. او کارگزاران و مسئولان برپایی مجالس تعزیه‌های درباری را در مجلل ساختن محیط تعزیه‌خوانی و جذاب کردن صحنه‌های وقایع ترغیب و تشویق می‌کرد.<ref>مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۲۸۸.</ref> | اما در طول حدود ۱۵۰ سال سلطنت [[خاندان قاجار]] در ایران، دورۀ [[ناصرالدین شاه]] (۱۲۶۴-۱۳۱۳ق)، دورۀ توسعه و شکوه و جلال تعزیه‌خوانی در ایران، به‌ویژه در تهران، بوده است. ناصرالدین شاه به مراسم تعزیه‌خوانی بسیار علاقه نشان می‌داد و در [[محرم]] هر سال اگر در [[تهران]] به سر می‌برد، برای دیدن شبیه‌خوانی به تکیه‌های حکومتی، و اگر در ییلاق و بیرون از شهر تهران بود، به تکیه‌ها و حسینیه‌های محلی می‌رفت. او کارگزاران و مسئولان برپایی مجالس تعزیه‌های درباری را در مجلل ساختن محیط تعزیه‌خوانی و جذاب کردن صحنه‌های وقایع ترغیب و تشویق می‌کرد.<ref>مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۲۸۸.</ref> | ||
| خط ۷۷: | خط ۷۷: | ||
در دوره رضاخان، به‌ویژه در دهه دوم سلطنتش، سوگواری‌های ماه محرّم محدود شد و ممنوعیت‌های متعددی به وجود آمد. <ref>غفاری، «درآمدی بر نمایش‌های ایرانی»، ص۱۸۱؛ واقعة کشف حجاب، ص۱۸۲.</ref> در همین راستا به تدریج برگزاری رسمی مجالس تعزیه در تهران و شهرها متوقف شد، اما اجرای آن در روستاها کمابیش ادامه یافت.{{مدرک}} | در دوره رضاخان، به‌ویژه در دهه دوم سلطنتش، سوگواری‌های ماه محرّم محدود شد و ممنوعیت‌های متعددی به وجود آمد. <ref>غفاری، «درآمدی بر نمایش‌های ایرانی»، ص۱۸۱؛ واقعة کشف حجاب، ص۱۸۲.</ref> در همین راستا به تدریج برگزاری رسمی مجالس تعزیه در تهران و شهرها متوقف شد، اما اجرای آن در روستاها کمابیش ادامه یافت.{{مدرک}} | ||
در دوره پهلوی دوم، چند مجلس تعزیه بر روی صحنه نمایش آمد.<ref> همایونی، تعزیه در ایران، ص۱۴۱.</ref> در [[۱۳۵۵ش]]، «مجمع بین المللی | در دوره پهلوی دوم، چند مجلس تعزیه بر روی صحنه نمایش آمد.<ref> همایونی، تعزیه در ایران، ص۱۴۱.</ref> در [[۱۳۵۵ش]]، «مجمع بین المللی تعزیه»، با شرکت و سخنرانی جمعی از صاحب‌نظران و تعزیه‌شناسان ایرانی وخارجی در [[شیراز]] برگزار شد و در آن مجمع تعزیه‌هایی نیز به اجرا در آمد. مجموعه سخنرانی‌های این مجمع را چلکوفسکی در نیویورک منتشر کرد.<ref>نیایش و نمایش در ایران، دیباچه چلکوفسکی، ص۴ـ ۵</ref> | ||
===پس از پهلوی=== | ===پس از پهلوی=== | ||