|
|
| خط ۱۴۱: |
خط ۱۴۱: |
|
| |
|
| ==کتاب‌شناسی== | | ==کتاب‌شناسی== |
|
| |
| ==احکام حجاب==
| |
| ===ابوابی که بحث حجاب در آنها آمده است===
| |
| موضوع حجاب در منابع فقهی در باب مستقلی مطرح نشده است، بلکه معمولا در دو مبحث مطرح می‌شود:
| |
| # در مبحث [[نماز]]، به مناسبت بحث از پوشش و لباس نمازگزار. تفاوت میان پوشش در حالت نماز (سَتْرِ صَلاتی) و پوشش در غیر نماز، آن است که قِسم نخست در هر حال [[واجب]] است، چه نمازگزار در معرض نگاه بیننده‌ای باشد چه نباشد. اما مقصود از قسم دوم، پوشیده بودن از نگاه دیگران است، هر چند مثلا با استقرار در مکانی تاریک تحقق یابد<ref>طباطبائی یزدی، ج۲، ص۳۱۶ـ۳۱۹؛ جوادی آملی، کتاب الصلاة، ۱۴۰۵ق، ص۱۶۵ـ۱۶۶؛ جزیری، ج۱، ص۱۸۸ـ۱۹۲.</ref>. به نظر مشهور در [[فقه]] [[امامیه|امامی]]، بین میزان و حد پوشش در نماز و ستر واجب در برابر [[نامحرم]]، تلازمی وجود ندارد<ref>کاظمی خراسانی، ج۱، ص۳۸۳؛ جوادی آملی، کتاب الصلاة، ۱۴۰۵ق، ص۱۰۶.</ref>.
| |
| # در مبحث [[نکاح]] که به مناسبت بحث از حکم نگاه کردن طرفین عقد به یکدیگر هنگام خواستگاری، از احکام نگاه کردن به طور عام و احکام پوشش سخن می‌رود. ضمن آنکه ستر و نگاه دو مسئله جداگانه‌اند و حکم آنها در پاره‌ای صورت‌ها با هم ملازمه دارد<ref>ر.ک: جوادی آملی، کتاب الصلاة، ۱۴۰۵ق، ص۲۳، ۴۵؛ مؤمن قمی، ص۳۳۴، پانویس ۲.</ref>.
| |
|
| |
| ===مصداق حجاب===
| |
| شاخص‌ترین مصداق حجاب، یا به نظر برخی، تنها مصداق آن، پوشش زن مسلمان به سن تکلیف رسیده، در مقابل مرد غیرمحرم بالغ و نیز کودک ممیز نابالغ است.
| |
|
| |
| بر پایه فقه، حد لازم حجاب برای زن غیرآزاد (کنیز) بسیار کمتر از زنان دیگر است. همچنین به استناد آیه ۶۰ [[سوره نور]] (القَواعِدُ مِنَ النِّساء) درباره حکم پوشش زنان سالخورده‌ای که زمینه [[ازدواج]] در آنها منتفی است، سهل‌گیری شده است<ref>ر.ک: ابن کثیر، ذیل نور: ۶۰؛ شمس الدین، کتاب ۱، ص۶۶؛ جوادی آملی، کتاب الصلاة، ۱۴۰۵ق، ص۱۳۰ـ۱۳۶؛ کلانتری، ص۸۱ـ۸۷.</ref>. بر پایه احادیث مرتبط با [[تفسیر]] این آیه<ref>از جمله ر.ک: کلینی، ج۵، ص۵۲۲؛ بیهقی، السنن الکبری، دار الفکر، ج۷، ص۹۳ـ۹۴.</ref>، فقها برداشتن جلباب و حتی شماری از آنان برداشتن روسری و آشکار کردن مواضعی را که عادتا بیرون است، برای این افراد جایز شمرده‌اند<ref>ر.ک: قرطبی، ذیل آیه؛ نجفی، ج۲۹، ص۸۵ـ۸۶.</ref>. در هر صورت، تأکید [[اسلام]] بر رعایت ستر از سوی زن، عمدتا ناشی از اختلاف جنسیتی زن و مرد است که نمی‌توان آن را نادیده گرفت<ref>ر.ک: مطهری، ص۸۸، ۱۴۴ـ۱۴۵.</ref>.[[سید محمدحسین طباطبائی|سید محمد حسین طباطبایی]] مفسربزرگ قرآن در [[المیزان فی تفسیر القرآن (کتاب)|المیزان]] این آیه را استثناء از حکم عمومی حجاب در باره زنان سالخورده‌ای دانسته که امیدی به زناشویی ندارند؛ آنها می‌توانند مقداری از پوشش خودشان را بردارند(بر اساس روایات تنها جلباب و خمار است که همان روپوش سراسری است یا روسری بزرگی که سر (صورت) و سینه و پشت زن را پوشش می دهد. المیزان، ج۱۶، ص۳۳۹) وهمین افراد باید که زیبایی های خویش را که پوشاندنش واجب است نمایش ندهند. ودر نهایت قرآن توصیه کرده که رعایت عفت و خویشتن‌داری( برنداشتن همین مقدار ازحجاب و پوشش) برایشان بهتر است. <ref>طباطبایی، المیزان، منشورات اسماعيليان، ج۱۵، ص۱۶۴.</ref>
| |
|
| |
| ===وجوب حجاب===
| |
| وجوب حجاب بانوان در برابر مردان غیرمحرم، مورد توافق فقهای همه [[فرق اسلامی|مذاهب اسلامی]] است؛ <ref>ر.ک: طباطبائی یزدی، ج۵، ص۴۹۴ـ۴۹۵؛ جزیری، ج۱، ص۱۹۱ـ۱۹۲؛ زحیلی، ج۷، ص۳۳۶.</ref> اما حدود و اندازه آن مورد بحث و گفتگوی فقهاست. خاستگاه این اقوال، عمدتاً اختلاف نظر آنان درباره مواضع استثنا شده از حکم وجوب پوشش است.
| |
|
| |
| ===محدوده حجاب===
| |
|
| |
| ====دیدگاه اول====
| |
| بسیاری از فقهای [[امامیه|امامی]] و [[اهل سنّت]] پوشانیدن همه بدن، جز صورت و دست‌ها (اصطلاحاً کَفَّین)، را [[واجب]] می‌دانند.<ref>برای آرای فقهای امامی ر.ک: طوسی، ج۴، ص۱۶۰؛ بحرانی، ج۲۳، ص۵۵ـ۵۶؛ نراقی، ج۱۶، ص۴۶؛ برای آرای فقهای اهل سنّت ر.ک: ابن حزم، ج۱۰، ص۳۲؛ شمس الائمه سرخسی، ج۱۰، ص۱۵۲ـ ۱۵۴؛ ابن قدامه، ج۷، ص۴۶۰؛ ابوالبرکات، ج۱، ص۲۱۴؛ جزیری، ج۱، ص۱۹۲.</ref> مهم‌ترین دلیل آنان جمله «لایبْدینَ زینَتَهُنَّ الّا ماظَهَرَ مِنها» در آیه ۳۱ [[سوره نور]] است. در احادیث مصادیق گوناگونی برای زینت ظاهری، که در این آیه استثنا شده، ذکر شده است، از جمله لباس، حنای کف دست، [[سرمه کشیدن|سرمه]]، [[انگشتر]]، دستبند، صورت و دو دست.<ref>ر.ک: قرطبی؛ سیوطی، ذیل نور: ۳۱؛ حکیم، مستمسک العروة الوثقی، ۱۴۰۴ق، ج۲۰، ص۲۰۰ـ۲۰۲؛ نوری، ج۱۴، ص۲۷۵ـ۲۷۶.</ref>
| |
|
| |
| به نظر بسیاری از فقها و مفسران، لازمه جواز آشکار نمودن زینت‌هایی مانند سرمه و انگشتر، جواز نمایان بودن مواضع آنها، یعنی چهره و دست‌ها است.<ref>ر.ک: جصاص، ج۳، ص۳۱۵ـ۳۱۶؛ طبرسی؛ محمدحسین طباطبائی، ذیل آیه؛ مقدس اردبیلی، ص۵۴۵.</ref> روایاتی که بر استثنا شدن صورت و دست‌ها از پوشانیدن و نیز جواز نگاه کردن به آنها (و گاهی قَدَمین یعنی از مچ پا تا سر انگشتان) دلالت می‌کنند<ref>ر.ک: سیوطی، همانجا؛ حکیم، مستمسک العروة الوثقی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۵۲۲ـ ۵۲۳، ج۲۰، ص۲۰۱ـ۲۰۲، ۲۱۵ـ۲۱۶.</ref> نیز مؤید این دیدگاه است.<ref>ر.ک: شمس الائمه سرخسی؛ ابن قدامه، همانجاها؛ نجفی، ج۲۹، ص۷۵ـ۷۷؛ درباره حکم نگاه کردن به قدمین ر.ک: ابن قدامه، ج۷، ص۴۵۴؛ علی طباطبائی، ج۱۰، ص۶۸ـ۶۹.</ref>
| |
|
| |
| دلایل دیگر این گروه از فقها عبارت‌اند از:
| |
| # عبارت دیگر آیه (وَلْیضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ علی جُیوبِهِنَّ) که مُفاد آن، وجوب پوشانیدن گریبان و روی سینه است. خُمُر، جمعِ خِمار، به معنای مقنعه یا روسری زنان است.<ref>طبرسی، ذیل آیه؛ ابن منظور، ذیل «خمر» .</ref> طبق گزارش‌های مفسران و اشارات حدیثی، زنان پیش از نزول این آیه روسری را از پشت گوش‌ها رد می‌کردند و آن را به پشت خود می‌انداختند، به طوری که گوش‌ها و گردن و گریبان آنها نمایان بود. در این آیه به آنها دستور داده شده است که روسری‌هایشان را به گونه‌ای بپوشند که گریبان و مقابل سینه آنها را بپوشاند؛ یعنی، دو طرف آن را از راست و چپ به جلو آورند تا همه این قسمت‌ها پوشیده شود.<ref>ر.ک: طبری؛ طبرسی؛ قرطبی؛ محمدحسین طباطبائی، ذیل آیه.</ref> در واقع، زنان موی سر خود را می‌پوشانده‌اند اما اینک آیه در مقام بیان حد پوشش، از لزوم پوشاندن گردن و سینه سخن گفته ولی از پوشاندن چهره سخنی به میان نیاورده است.<ref>ر.ک: ابن حزم، ج۳، ص۲۱۶؛ حکیم، ج۵، ص۲۴۳، ج۱۴، ص۲۸.</ref>
| |
| # در بسیاری از احادیثِ [[امامان]] یا پرسش‌هایی که از آنان شده، حکم نگاه کردن به موی برخی زنان مطرح شده، <ref>ر.ک: حکیم، مستمسک العروة الوثقی، ۱۴۰۴ق، ج۲۰، ص۱۹۹، ۲۰۵ـ۲۰۶، ۲۲۳ـ۲۲۵، ۲۲۹.</ref> اما از حکم چهره که مورد ابتلا بوده و پرسش از آن تناسب بیشتری داشته است ـ جز در مورد قصد ازدواج، که خصوصیت دارد<ref>ر.ک: انصاری، ص۳۸ـ ۴۳؛ خویی، المبانی فی شرح العروة الوثقی: النکاح، ۱۴۲۶ق، ج۳۲، ص۲۱ـ ۲۲.</ref> ـ پرسش نشده و سخنی به میان نیامده است. این امر بیانگر آن است که استثنای چهره از لزوم ستر یا حرمت نظر به آن، قطعی تلقی می‌شده است.<ref>ر.ک: علی طباطبائی، ج۱۰، ص۶۹ـ ۷۰؛ نراقی، ج۱۶، ص۴۹.</ref>
| |
| # پوشاندن صورت و دست‌ها که به حسب طبیعت بشر در همه حالات ظاهر هستند، موجب [[عسر و حرج]] و لطمه شدید به فعالیت عادی زندگی است.<ref>ابن قدامه، ج۱، ص۶۳۷؛ نجفی، ج۲۹، ص۷۷؛ نیز برای نقد این استدلال‌ها ر.ک: همان، ج۲۹، ص۷۸ـ۸۰.</ref> در عین حال، در منابع حدیثی و فقهی توضیح داده شده است که واجب نبودن پوشش صورت و دست‌ها به معنای جایز نبودن پوشاندن آنها نیست و اساساً پوشیده‌تر بودن زنان کاری نیکو و رعایت حریم میان زن و مرد غیرمحرم، تا حد امکان، مطلوب است، <ref>برای نمونه ر.ک: کلینی، ج۵، ص۵۳۵؛ هیثمی، ج۴، ص۲۵۵؛ حکیم، مستمسک العروة الوثقی، ۱۴۰۴ق، ج۲۰، ص۶۵ـ۶۷.</ref> ضمن آنکه این توصیه‌های اخلاقی، که غایت آنها مراقبت از سلامت زندگی اجتماعی و پیشگیری از زمینه‌های بروز بی‌بند و باری است، نباید با احکام فقهی الزامی خلط شوند.<ref>مطهری، ص۲۳۵ـ۲۳۹.</ref>
| |
|
| |
| ====دیدگاه دوم====
| |
| در برابر، برخی فقهای امامی و [[اهل سنّت]] پوشانیدن همه بدن، حتی چهره و دست٬ها، را برای زنان واجب دانسته‌اند.<ref>ر.ک: بحرانی، ج۷، ص۷؛ حکیم، ج۱۴، ص۲۸؛ الموسوعة الفقهیة، ج۴۱، ص۱۳۴.</ref> در مقام استدلال، از جمله به ادله عام وجوب ستر، یا حرمت نظر که با وجوب ستر ملازمه دارد، استناد شده است، با این توضیح که اطلاق آیه ۳۰ [[سوره نور]] که نگاه نکردن به زنان غیرمحرم را بر مردان لازم شمرده است، صورت و دست‌ها را نیز دربرمی‌گیرد.<ref>ر.ک: نجفی، ج۲۹، ص۷۷؛ خویی، المبانی فی شرح العروة الوثقی: النکاح، ۱۴۲۶ق، ج۳۲، ص۴۱ـ۴۲؛ قس مؤمن قمی، همانجا.</ref> همچنین به روایاتی که دلالت بر منع از نگاه کردن به زن غیرمحرم، به صورت مطلق، دارد و چند روایت دیگر که دلالت التزامی آنها وجوب پوشیده بودن تمام بدن زن است، نیز استدلال شده است.<ref>ر.ک: کلینی، همانجا؛ حکیم، مستمسک العروة الوثقی، ۱۴۰۴ق، ج۲۰، ص۱۹۰ـ۱۹۵؛ نجفی، ج۲۹، ص۷۷؛ نیز ر.ک: خویی، المبانی فی شرح العروة الوثقی: النکاح، ۱۴۲۶ق، ج۳۲، ص۴۹.</ref> در پاسخ به این استدلال گفته‌اند که روایات ذکر شده، به ویژه با توجه به سیاق آنها و واژه عورت که در آنها به کار رفته است، در مقام بیان حکمِ شرعی وجوبِ ستر نیست، بلکه توصیه‌هایی اخلاقی و ناظر بر ترجیح و مطلوبیت پوشیده بودن زنان است.<ref>ر.ک: شمس الدین، ص۱۸۶ـ۱۹۰؛ شبیری زنجانی، درس خارج فقه، مورخ ۱۶/۹/۱۳۷۷ش، ۱/۱۲/۱۳۷۷ش.</ref>
| |
|
| |
| دلایل دیگر مورد استناد برای شمول حجاب بانوان بر صورت و دست‌ها عبارت‌اند از:
| |
| # [[احادیث|احادیثی]]<ref>ر.ک: سیوطی، ذیل نور: ۳۱؛ نوری، ج۱۴، ص۲۷۵ـ۲۷۶.</ref> که مراد از «الّا ما ظهر» در آیه ۳۱ [[سوره نور]] را لباس دانسته‌اند.<ref>نجفی، ج۲۹، ص۷۸؛ مقدّم، أدلّة الحجاب، ۱۴۲۵ق، ص۲۸۳ـ۳۲۷: در این صفحات آرای قائلان به این نظر گردآوری شده است؛ برای این نظر که استثنای مذکور از مقوله استثنای منقطع است ر.ک: جوادی آملی، کتاب الصلاة، ۱۴۰۵ق، ص۴۱.</ref>
| |
| # [[سیره متشرعه]] -که با احراز شرایطی، به عنوان دلیل فقهی پذیرفته می‌شود<ref>ر.ک: مظفر، ج۲، ص۱۵۵ـ۱۵۷.</ref> - پوشیده بودن صورت زنان بوده است.<ref>نجفی، ج۲۹، ص۷۷؛ برای نقد آن ر.ک: شهیدثانی، ج۷، ص۴۷ـ۴۸؛ علی طباطبائی، ج۱۰، ص۷۱؛ برای تفصیل و نقد استدلال‌ها ر.ک: حکیم، ج۱۴، ص۲۸ـ۲۹؛ قرضاوی، ص۴۱ـ۵۵.</ref> به نظر برخی فقها، بین استثنا دانستن صورت و دست‌ها از حکم وجوب ستر با جواز نگاه کردن به آنها ملازمه‌ای وجود ندارد.<ref>برای تفصیل مطلب درباره حکم نگاه کردن ر.ک: نجفی، ج۲۹، ص۷۵ـ۸۱؛ خویی، المبانی فی شرح العروة الوثقی: النکاح، ۱۴۲۶ق، ج۳۲، ص۴۰ـ۵۱.</ref>
| |
|
| |
| ===انعطاف در وجوب حجاب===
| |
| توجه به احکام گوناگون مربوط به پوشش و حجاب زنان در منابع فقهی نشان می‌دهد که این دستورِ الزامی دارای مراتب گوناگونی است و از جمله به دنبال محیطی که زن در آن قرار می‌گیرد، نوعی انعطاف دربردارد. مثلا فقها به استناد آیه ۶۰ سوره نور، پوشش لازم برای زنان سالخورده را که زمینه ازدواج ندارند سهل‌تر از حجاب متعارف دانسته‌اند. همچنین، به استناد آیه ۳۱ نور، پوشش زن در برابر مردانی که به نقص جنسی و عقلی دچارند<ref>التّابِعینَ غَیرِ اُولی الاِرْبَةِ مِنَ الرِّجال، برای توضیح این تعبیر در احادیث ر.ک: ابن قدامه، ج۷، ص۴۶۲ـ۴۶۳؛ محمدباقر مجلسی، ج۱۰۱، ص۳۳ـ۳۵.</ref> بسیار کمتر از حجاب ضروری در برابر مردان عادی است.<ref>ر.ک: ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ۱۴۱۲ق، ذیل آیه؛ خویی، المبانی فی شرح العروة الوثقی: النکاح، ۱۴۲۶ق، ج۳۲، ص۷۵ـ۷۸.</ref>
| |
|
| |
| از سوی دیگر، برخی فقها( [[شیخ طوسی]] در یکی از فتواهایش) به استناد عبارت «او نِسائِهِنَّ» در همین آیه، <ref>که مراد از آن را زنانِ مسلمانِ غیربرده می‌دانند.</ref> آشکارساختن زینت بانوان مسلمان را در برابر زنان غیرهمکیش جایز ندانسته‌اند تا از توصیف احتمالی ویژگی‌های زنان مسلمان برای مردان پیشگیری شود.<ref>ر.ک: ابن قدامه، المغنی، ج۷، ص۴۶۴؛ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۹، ص۷۱ـ۷۲.</ref>
| |
|
| |
| همچنین مقدار واجب پوشش زنان در برابر مردان محرم (غیر از همسر) و نیز زنان، بسیار کم است و به نظر مشهور فقهی، شامل سر و گردن و سینه نمی‌شود.<ref>جزیری، همانجا؛ خویی، المبانی فی شرح العروة الوثقی: النکاح، ۱۴۲۶ق، ج۳۲، ص۵۱ـ۵۵.</ref>
| |
|
| |
|
| ==فلسفه حجاب== | | ==فلسفه حجاب== |
