پرش به محتوا

ملاقات با امام زمان: تفاوت میان نسخه‌ها

جز
جایگزینی متن - '{{یادداشت|' به '{{یاد|'
imported>Pourghorbani
جز (جایگزینی متن - '{{یادداشت|' به '{{یاد|')
برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه
خط ۱۹: خط ۱۹:
==در دوران غیبت کبری==
==در دوران غیبت کبری==
{{ببینید|غیبت امام زمان#ماهیت غیبت}}
{{ببینید|غیبت امام زمان#ماهیت غیبت}}
درباره ملاقات با [[امام زمان]] در روزگار [[غیبت کبری|غیبت کبریٰ]] دو دیدگاه وجود دارد. برخی ارتباط را ممکن دانسته‌اند و معتقدند اتفاق هم افتاده است. این دیدگاه از [[سید مرتضی]] (۳۵۵-۴۳۶ق) شروع شده و در بین متأخران شهرت یافته و افرادی چون [[شیخ طوسی]] (۳۸۵-۴۶۰ق)، [[کراجکی|کَراجُکی]] (قرن چهارم) و [[محدث نوری]] (۱۲۵۴-۱۳۲۰ق) آن را مطرح کرده‌اند. سید مرتضی{{یادداشت|سید مرتضی: «نحن نجوّز ان یصل الیه کثیر من اولیائه و القائلین بامامته فینتفعون به: ما جایز می‌دانیم که گروه زیادی از اولیا و معتقدانِ به امامت ایشان شرفیاب محضرشان شوند و بهره گیرند» (سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، ج۲، ص۲۹۷). او در تنزیه الانبیا، رساله غیبت شافی و المقنع این مسئله را ذکر کرده است. البته به نظر می‌رسد سید مرتضی و شیخ طوسی این نظر را به صورت احتمال مطرح کرده‌اند نه اینکه آن را قطعی بدانند (جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی (عج)، ۱۳۷۸ش، ص۷۷).}} ارتباط اولیای الهی با [[امام زمان(عج)]] را ممکن دانسته است.<ref>جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی (ع)، ۱۳۷۸ش، ص۷۳.</ref> گویا در آغاز، احتمال ارتباط مطرح بوده، ولی از زمان [[سید بن طاووس]] (م ۶۶۴) به بعد، با نقل داستان‌ها، قضیه یقینی شده است؛ گرچه برخی از داستان‌ها مربوط به قبل از این تاریخ می‌شود؛ مثلاً نخستین داستان مربوط به [[ابن قولویه|ابن‌قولِوَیْه]] (درگذشت: [[سال ۳۶۸ هجری قمری|۳۶۸ق]]) در سال ۳۳۹ق است.<ref>جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی (ع)، ۱۳۷۸ش، ص۷۳. رجوع کنید به: راوندی، الخرائج و الجرائح، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۴۷۵، ح۱۸.</ref> در برخی از [[حدیث|روایات]] برای دیدار با امام مهدی(عج) [[دعا|دعاها]] و اعمالی ذکر شده‌ است.<ref>برای مثال رجوع کنید به: سید بن طاووس، الطرائف، ۱۴۰۰ق، ص۱۸۴؛ اربلی، کشف الغمة، ۱۴۰۱ق، ج۳، ص۲۸۷ و ۳۲۲.</ref> بسیاری از علما آثاری در این باره تألیف کرده‌اند<ref>نام این کتاب‌ها - که شمارشان بیش از سی جلد است - همراه نشانی فصل مربوطه، در کتاب دیدار در عصر غیبت، صفحه ۲۷-۲۹ آمده است (محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ج۵، ص۱۸۰، پاورقی۲).</ref> و گزارش‌های فراوانی نیز وجود دارد که می‌گویند برخی افراد امام زمان(عج) را دیده‌اند.<ref>رک: محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ج۵، ص۲۰۳-۲۵۵.</ref>
درباره ملاقات با [[امام زمان]] در روزگار [[غیبت کبری|غیبت کبریٰ]] دو دیدگاه وجود دارد. برخی ارتباط را ممکن دانسته‌اند و معتقدند اتفاق هم افتاده است. این دیدگاه از [[سید مرتضی]] (۳۵۵-۴۳۶ق) شروع شده و در بین متأخران شهرت یافته و افرادی چون [[شیخ طوسی]] (۳۸۵-۴۶۰ق)، [[کراجکی|کَراجُکی]] (قرن چهارم) و [[محدث نوری]] (۱۲۵۴-۱۳۲۰ق) آن را مطرح کرده‌اند. سید مرتضی{{یاد|سید مرتضی: «نحن نجوّز ان یصل الیه کثیر من اولیائه و القائلین بامامته فینتفعون به: ما جایز می‌دانیم که گروه زیادی از اولیا و معتقدانِ به امامت ایشان شرفیاب محضرشان شوند و بهره گیرند» (سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، ج۲، ص۲۹۷). او در تنزیه الانبیا، رساله غیبت شافی و المقنع این مسئله را ذکر کرده است. البته به نظر می‌رسد سید مرتضی و شیخ طوسی این نظر را به صورت احتمال مطرح کرده‌اند نه اینکه آن را قطعی بدانند (جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی (عج)، ۱۳۷۸ش، ص۷۷).}} ارتباط اولیای الهی با [[امام زمان(عج)]] را ممکن دانسته است.<ref>جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی (ع)، ۱۳۷۸ش، ص۷۳.</ref> گویا در آغاز، احتمال ارتباط مطرح بوده، ولی از زمان [[سید بن طاووس]] (م ۶۶۴) به بعد، با نقل داستان‌ها، قضیه یقینی شده است؛ گرچه برخی از داستان‌ها مربوط به قبل از این تاریخ می‌شود؛ مثلاً نخستین داستان مربوط به [[ابن قولویه|ابن‌قولِوَیْه]] (درگذشت: [[سال ۳۶۸ هجری قمری|۳۶۸ق]]) در سال ۳۳۹ق است.<ref>جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی (ع)، ۱۳۷۸ش، ص۷۳. رجوع کنید به: راوندی، الخرائج و الجرائح، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۴۷۵، ح۱۸.</ref> در برخی از [[حدیث|روایات]] برای دیدار با امام مهدی(عج) [[دعا|دعاها]] و اعمالی ذکر شده‌ است.<ref>برای مثال رجوع کنید به: سید بن طاووس، الطرائف، ۱۴۰۰ق، ص۱۸۴؛ اربلی، کشف الغمة، ۱۴۰۱ق، ج۳، ص۲۸۷ و ۳۲۲.</ref> بسیاری از علما آثاری در این باره تألیف کرده‌اند<ref>نام این کتاب‌ها - که شمارشان بیش از سی جلد است - همراه نشانی فصل مربوطه، در کتاب دیدار در عصر غیبت، صفحه ۲۷-۲۹ آمده است (محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ج۵، ص۱۸۰، پاورقی۲).</ref> و گزارش‌های فراوانی نیز وجود دارد که می‌گویند برخی افراد امام زمان(عج) را دیده‌اند.<ref>رک: محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ج۵، ص۲۰۳-۲۵۵.</ref>


عده‌ای دیگر از علمای شیعه می‌گویند ارتباط با امام زمان(عج) در زمان غیبت کبری برای [[شیعیان]] وجود ندارد.<ref>ر.ک: محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی (عج)، ج۵، ص۱۷۹، «پژوهشی درباره رؤیت امام علیه السلام در روزگار غیبت کبری»؛ </ref>  یکی از مهم‌ترین دلایل مخالفان، آخرین [[توقیع]] امام زمان خطاب به [[علی بن محمد سمری|نائب چهارم]] است که در آن، مدعیان ملاقات را دروغگو و افترازننده خوانده است. کسانی که به‌روشنی این نظر را پذیرفته‌اند، [[محمد بن ابراهیم نعمانی]] (درگذشت ۳۶۰ق) در کتاب [[الغیبه نعمانی|الغیبه]]،<ref>نعمانی، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۱۶۰.</ref> [[محمد محسن فیض کاشانی|فیض کاشانی]] (۱۰۰۷-۱۰۹۱ق) در کتاب [[کتاب الوافی|وافی]]<ref>فیض کاشانی، وافی، اصفهان، ج۲، ص۴۱۴-۴۱۶.</ref>، [[جعفر کاشف‌الغطاء|کاشف الغطاء]] (۱۱۵۶-۱۲۲۷ق) در رساله «حق المبین»<ref>کاشف الغطاء، «حق المبین»، ص ۸۷.</ref> هستند.  
عده‌ای دیگر از علمای شیعه می‌گویند ارتباط با امام زمان(عج) در زمان غیبت کبری برای [[شیعیان]] وجود ندارد.<ref>ر.ک: محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی (عج)، ج۵، ص۱۷۹، «پژوهشی درباره رؤیت امام علیه السلام در روزگار غیبت کبری»؛ </ref>  یکی از مهم‌ترین دلایل مخالفان، آخرین [[توقیع]] امام زمان خطاب به [[علی بن محمد سمری|نائب چهارم]] است که در آن، مدعیان ملاقات را دروغگو و افترازننده خوانده است. کسانی که به‌روشنی این نظر را پذیرفته‌اند، [[محمد بن ابراهیم نعمانی]] (درگذشت ۳۶۰ق) در کتاب [[الغیبه نعمانی|الغیبه]]،<ref>نعمانی، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۱۶۰.</ref> [[محمد محسن فیض کاشانی|فیض کاشانی]] (۱۰۰۷-۱۰۹۱ق) در کتاب [[کتاب الوافی|وافی]]<ref>فیض کاشانی، وافی، اصفهان، ج۲، ص۴۱۴-۴۱۶.</ref>، [[جعفر کاشف‌الغطاء|کاشف الغطاء]] (۱۱۵۶-۱۲۲۷ق) در رساله «حق المبین»<ref>کاشف الغطاء، «حق المبین»، ص ۸۷.</ref> هستند.  
خط ۵۳: خط ۵۳:
[[محدث نوری]] در [[نجم الثاقب]] چهار اشکال به این توقیع وارد کرده است: ۱. این توقیع [[خبر واحد]] و غیر قابل اعتماد است. ۲. [[خبر مرسل|خبر مُرسَل]] و ضعیف است. ۳. شیخ طوسی که توقیع را نقل کرده، به آن عمل نکرده است. ۴. علما حکایات زیادی از ملاقات با امام زمان نقل کرده‌اند و از این توقیع روی گردانده‌اند.<ref>جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ۱۳۷۸ش، ص۵۱؛ نوری، نجم الثاقب، مشهد، ص۴۸۴.</ref> البته پاسخ‌هایی به این اشکال‌ها داده شده است و گفته‌اند این توقیع نه مرسل و نه ضعیف، بلکه خبر واحدی است که حجیت آن در علم [[اصول فقه]] ثابت شده است.<ref>رجوع کنید به: جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ۱۳۷۸ش، ص۵۱.</ref> علاوه بر این، گفته شده این توقیع امکان مشاهده را نفی نمی‌کند؛ بنابراین کسی که امام را ببیند و ادعای نداشته باشد، مشمول توقیع نمی‌شود. این مطلب را می‌توان از کلام [[سید مرتضی]] و [[شیخ طوسی]] برداشت کرد و [[علی بن عیسی اربلی|اربلی]] در [[کشف الغمه]] به آن تصریح کرده است.<ref>رجوع کنید به: جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ۱۳۷۸ش، ص۷۸-۷۹.</ref>
[[محدث نوری]] در [[نجم الثاقب]] چهار اشکال به این توقیع وارد کرده است: ۱. این توقیع [[خبر واحد]] و غیر قابل اعتماد است. ۲. [[خبر مرسل|خبر مُرسَل]] و ضعیف است. ۳. شیخ طوسی که توقیع را نقل کرده، به آن عمل نکرده است. ۴. علما حکایات زیادی از ملاقات با امام زمان نقل کرده‌اند و از این توقیع روی گردانده‌اند.<ref>جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ۱۳۷۸ش، ص۵۱؛ نوری، نجم الثاقب، مشهد، ص۴۸۴.</ref> البته پاسخ‌هایی به این اشکال‌ها داده شده است و گفته‌اند این توقیع نه مرسل و نه ضعیف، بلکه خبر واحدی است که حجیت آن در علم [[اصول فقه]] ثابت شده است.<ref>رجوع کنید به: جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ۱۳۷۸ش، ص۵۱.</ref> علاوه بر این، گفته شده این توقیع امکان مشاهده را نفی نمی‌کند؛ بنابراین کسی که امام را ببیند و ادعای نداشته باشد، مشمول توقیع نمی‌شود. این مطلب را می‌توان از کلام [[سید مرتضی]] و [[شیخ طوسی]] برداشت کرد و [[علی بن عیسی اربلی|اربلی]] در [[کشف الغمه]] به آن تصریح کرده است.<ref>رجوع کنید به: جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ۱۳۷۸ش، ص۷۸-۷۹.</ref>


'''۲. ناشناس‌ بودن امام زمان''': در برخی از [[روایات]] آمده است حضرت در میان مردم است و آنان را می‌بیند و می‌شناسد؛ ولی مردم آن حضرت را نمی‌شناسند. {{یادداشت|برای نمونه: «امام صادق(ع) از امام علی(ع) نقل می‌کند: ولو خلت الارض ساعة واحدة من حجة الله لساخت بأهلها و لکن الحجة یعرف الناس و لایعرفونه کما کان یوسف یعرف الناس و هم له منکرون: و اگر زمین یک ساعت از حجت خالی باشد، ساکنان خود را فرو خواهد برد. [حضرت] حجت مردم را می‌شناسد، لکن مردم او را نمی‌شناسند؛ همان‌گونه که [حضرت] یوسف مردم را می‌شناخت و آنان او را نمی‌شناختند» (نعمانی، کتاب الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۱۴.) « امیرالمؤمنین علی(ع) می‌فرماید: «إِنَّ حُجَّتَهَا عَلَيْهَا قَائِمَةٌ مَاشِيَةٌ فِي طُرُقِهَا دَاخِلَةٌ فِي دُورِهَا وَ قُصُورِهَا جَوَّالَةٌ فِي شَرْقِ هَذِهِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا تَسْمَعُ الْكَلَامَ وَ تُسَلِّمَ عَلَى الْجَمَاعَةِ تَرَى وَ لَا تُرَى إِلَى الْوَقْتِ وَ الْوَعْدِ وَ نِدَاءِ الْمُنَادِي مِنَ السَّمَاءِ أَلَا ذَلِكَ يَوْمٌ فِيهِ سُرُورُ وُلْدِ عَلِيٍّ وَ شِيعَتِه‏:حجت حق بر زمین استوار است. در جاده‌ها حرکت می‌کند، در خانه‌ها و قصرها وارد می‌شود و در شرق و غرب زمین به گردش می‌پردازد، سخن مردم را می‌شنود و بر جماعت مردم سلام می‌کند. می‌بیند و دیده نمی‌شود، تا زمان ظهور و وعده الهی و ندای آسمانی. هان! آن روز، روز شادی فرزندان علی و شیعیان اوست» (نعمانی، کتاب الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۱۴۴). برای دیگر احادیث رجوع کنید به: جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ۱۳۷۸ش، ص۶۱-۶۲.}}
'''۲. ناشناس‌ بودن امام زمان''': در برخی از [[روایات]] آمده است حضرت در میان مردم است و آنان را می‌بیند و می‌شناسد؛ ولی مردم آن حضرت را نمی‌شناسند. {{یاد|برای نمونه: «امام صادق(ع) از امام علی(ع) نقل می‌کند: ولو خلت الارض ساعة واحدة من حجة الله لساخت بأهلها و لکن الحجة یعرف الناس و لایعرفونه کما کان یوسف یعرف الناس و هم له منکرون: و اگر زمین یک ساعت از حجت خالی باشد، ساکنان خود را فرو خواهد برد. [حضرت] حجت مردم را می‌شناسد، لکن مردم او را نمی‌شناسند؛ همان‌گونه که [حضرت] یوسف مردم را می‌شناخت و آنان او را نمی‌شناختند» (نعمانی، کتاب الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۱۴.) « امیرالمؤمنین علی(ع) می‌فرماید: «إِنَّ حُجَّتَهَا عَلَيْهَا قَائِمَةٌ مَاشِيَةٌ فِي طُرُقِهَا دَاخِلَةٌ فِي دُورِهَا وَ قُصُورِهَا جَوَّالَةٌ فِي شَرْقِ هَذِهِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا تَسْمَعُ الْكَلَامَ وَ تُسَلِّمَ عَلَى الْجَمَاعَةِ تَرَى وَ لَا تُرَى إِلَى الْوَقْتِ وَ الْوَعْدِ وَ نِدَاءِ الْمُنَادِي مِنَ السَّمَاءِ أَلَا ذَلِكَ يَوْمٌ فِيهِ سُرُورُ وُلْدِ عَلِيٍّ وَ شِيعَتِه‏:حجت حق بر زمین استوار است. در جاده‌ها حرکت می‌کند، در خانه‌ها و قصرها وارد می‌شود و در شرق و غرب زمین به گردش می‌پردازد، سخن مردم را می‌شنود و بر جماعت مردم سلام می‌کند. می‌بیند و دیده نمی‌شود، تا زمان ظهور و وعده الهی و ندای آسمانی. هان! آن روز، روز شادی فرزندان علی و شیعیان اوست» (نعمانی، کتاب الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۱۴۴). برای دیگر احادیث رجوع کنید به: جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ۱۳۷۸ش، ص۶۱-۶۲.}}


در پاسخ به این استدلال گفته‌ شده است که این روایت‌ها، حکمی عام را بیان می‌کنند و استثنا خوردن آنها هیچ اشکالی ندارد. به بیان دیگر، عموم مردم در عصر [[غیبت امام زمان|غیبت]] نمی‌توانند امام را زیارت کنند؛ اما رؤیت اتفاقی یا دیدارهای که در آنها امام زمان خود به دیدن کسی بروند، ممکن است و مخالف این حکمِ عام نیست. افزون بر اینکه برخی از این روایات صریحاً می‌گویند مردم امام را می‌بینند، اما حضرت را نمی‌شناسند. پس مراد روایات همین نشناختن است، نه اینکه امکان مشاهده را به کلی نفی کند.<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی (ع)، ج۵، ص۱۸۹-۱۹۰.</ref>
در پاسخ به این استدلال گفته‌ شده است که این روایت‌ها، حکمی عام را بیان می‌کنند و استثنا خوردن آنها هیچ اشکالی ندارد. به بیان دیگر، عموم مردم در عصر [[غیبت امام زمان|غیبت]] نمی‌توانند امام را زیارت کنند؛ اما رؤیت اتفاقی یا دیدارهای که در آنها امام زمان خود به دیدن کسی بروند، ممکن است و مخالف این حکمِ عام نیست. افزون بر اینکه برخی از این روایات صریحاً می‌گویند مردم امام را می‌بینند، اما حضرت را نمی‌شناسند. پس مراد روایات همین نشناختن است، نه اینکه امکان مشاهده را به کلی نفی کند.<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی (ع)، ج۵، ص۱۸۹-۱۹۰.</ref>


'''۳. امتحان شیعیان در دوران غیبت''': روایات بسیاری داریم که می‌گویند غیبت امام زمان چنان طولانی می‌شود که گروهی از مردم وجود امام زمان را انکار می‌کنند.{{یادداشت|مثلاً از امیرالمؤمنین علی(ع) نقل شده است: «... وَ لَكِنْ بَعْدَ غَيْبَةٍ وَ حَيْرَةٍ فَلَا يَثْبُتُ فِيهَا عَلَى دِينِهِ إِلَّا الْمُخْلِصُونَ الْمُبَاشِرُونَ لِرَوْحِ الْيَقِين‏...: قیام او بعد از غیبت و دوران حیرتی است که کسی بر دین خود باقی نمی‌ماند، مگر افراد مخلص مباشر با روح یقین» (صدوق، کمال الدین، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۳۰۴) یا [[امام صادق(ع)]] می‌فرماید: «به [[خدا]] [[سوگند]] [[مهدی]] شما چنان غایب می‌شود که افراد جاهل می‌گویند خداوند نیازی به [[آل محمد]] ندارد» (مجلسی، بحار الانوار، ج۵۱، ص۱۴۵، به نقل از: جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ۱۳۷۸ش، ص۷۱). باب دوازدهم کتاب الغیبه نعمانی درباره همین موضوع (امتحان شیعیان در عصر غیبت) است و روایات بسیاری در این باب، گرد آمده است (جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ۱۳۷۸ش، ص۷۲).}} این روایات [[متواتر|متواترند]] و دلیل بر این‌اند که امکان ارتباط در عصر غیبت وجود ندارد؛ چون اگر ارتباط ممکن بود، نباید مردم به چنین ناامیدی دچار می‌شدند.<ref>جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ۱۳۷۸ش، ص۶۹.</ref>   
'''۳. امتحان شیعیان در دوران غیبت''': روایات بسیاری داریم که می‌گویند غیبت امام زمان چنان طولانی می‌شود که گروهی از مردم وجود امام زمان را انکار می‌کنند.{{یاد|مثلاً از امیرالمؤمنین علی(ع) نقل شده است: «... وَ لَكِنْ بَعْدَ غَيْبَةٍ وَ حَيْرَةٍ فَلَا يَثْبُتُ فِيهَا عَلَى دِينِهِ إِلَّا الْمُخْلِصُونَ الْمُبَاشِرُونَ لِرَوْحِ الْيَقِين‏...: قیام او بعد از غیبت و دوران حیرتی است که کسی بر دین خود باقی نمی‌ماند، مگر افراد مخلص مباشر با روح یقین» (صدوق، کمال الدین، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۳۰۴) یا [[امام صادق(ع)]] می‌فرماید: «به [[خدا]] [[سوگند]] [[مهدی]] شما چنان غایب می‌شود که افراد جاهل می‌گویند خداوند نیازی به [[آل محمد]] ندارد» (مجلسی، بحار الانوار، ج۵۱، ص۱۴۵، به نقل از: جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ۱۳۷۸ش، ص۷۱). باب دوازدهم کتاب الغیبه نعمانی درباره همین موضوع (امتحان شیعیان در عصر غیبت) است و روایات بسیاری در این باب، گرد آمده است (جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ۱۳۷۸ش، ص۷۲).}} این روایات [[متواتر|متواترند]] و دلیل بر این‌اند که امکان ارتباط در عصر غیبت وجود ندارد؛ چون اگر ارتباط ممکن بود، نباید مردم به چنین ناامیدی دچار می‌شدند.<ref>جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ۱۳۷۸ش، ص۶۹.</ref>   


در نقد این دلیل گفته شده است ارتباط آسان و مشاهده فراوان با فلسفه غیبت منافات دارد؛ اما دیدارهای گهگاه و انگشت‌شمار در طول یک قرن، نه تنها با غیبت منافاتی ندارد، بلکه امید را در دل مؤمنان زنده نگه می‌دارد.<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی (ع)، ج۵، ص۱۹۵.</ref>
در نقد این دلیل گفته شده است ارتباط آسان و مشاهده فراوان با فلسفه غیبت منافات دارد؛ اما دیدارهای گهگاه و انگشت‌شمار در طول یک قرن، نه تنها با غیبت منافاتی ندارد، بلکه امید را در دل مؤمنان زنده نگه می‌دارد.<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی (ع)، ج۵، ص۱۹۵.</ref>
Image-reviewer، abusefilter، autopatrolled، botadmin، دیوان‌سالاران، eliminator، import، مدیران رابط کاربری، ipblock-exempt، movedable، oversight، patroller، reviewer، rollbacker، مدیران، translationadmin
۹٬۴۳۸

ویرایش