Automoderated users، confirmed، مدیران، templateeditor
۵٬۷۵۵
ویرایش
غیبت صغرا: تفاوت میان نسخه‌ها
جز
بدون خلاصۀ ویرایش
جز (←پیوند به بیرون) |
جزبدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{اعتقادات شیعه}} | {{اعتقادات شیعه}} | ||
'''غیبت صغرا''' به معنای غایب شدن کوتاه مدت است و بنابر آموزه‌های شیعی دورانی است که در آن [[امام مهدی (عج)]] زندگانی مخفی داشته و فقط از طریق [[نواب اربعه|نمایندگان چهارگانه]] خود با [[شیعیان]] مرتبط بوده است. این دوره از سال ۲۶۰ ه.ق (۸۷۴م) آغاز و در ۳۲۹ ه.ق (۹۴۱م) پایان می‌پذیرد(حدود ۶۹ سال). | '''غیبت صغرا''' به معنای غایب شدن کوتاه مدت است و بنابر آموزه‌های شیعی دورانی است که در آن [[امام مهدی(عج)]] زندگانی مخفی داشته و فقط از طریق [[نواب اربعه|نمایندگان چهارگانه]] خود با [[شیعیان]] مرتبط بوده است. این دوره از سال ۲۶۰ ه.ق (۸۷۴م) آغاز و در ۳۲۹ ه.ق (۹۴۱م) پایان می‌پذیرد(حدود ۶۹ سال). | ||
== آغاز غیبت صغرا == | == آغاز غیبت صغرا == | ||
علمای شیعه درباره زمان پایان غیبت صغرا اختلاف نظر ندارند، ولی در اینکه غیبت صغرا از چه زمانی آغاز شده، میان آنان اختلاف وجود دارد. برخی معتقدند این غیبت با تولد امام زمان شروع شده و برخی دیگر بر این عقیده‌اند که آغاز آن از روز شهادت امام حسن عسکری بوده است. | علمای شیعه درباره زمان پایان غیبت صغرا اختلاف نظر ندارند، ولی در اینکه غیبت صغرا از چه زمانی آغاز شده، میان آنان اختلاف وجود دارد. برخی معتقدند این غیبت با تولد امام زمان شروع شده و برخی دیگر بر این عقیده‌اند که آغاز آن از روز شهادت امام حسن عسکری بوده است. | ||
[[شیخ مفید]] (م۴۱۳ | [[شیخ مفید]] (م۴۱۳ ه.ق) در کتاب [[الارشاد]]، نظریه اول را پذیرفته و می‌گوید: | ||
:::غیبت کوتاه‌تر آن حضرت از زمان تولد ایشان شروع شده و تا زمانی که رابطه شیعیان با ایشان از طریق نمایندگان و واسطه‌ها نیز قطع میشود، ادامه می‌یابد. غیبت طولانی‌تر نیزاز زمان پایان غیبت اول تا روزی که حضرتش قیام خود را با شمشیر آغاز کند، به درازا خواهد کشید.<ref>الإرشاد، | :::غیبت کوتاه‌تر آن حضرت از زمان تولد ایشان شروع شده و تا زمانی که رابطه شیعیان با ایشان از طریق نمایندگان و واسطه‌ها نیز قطع میشود، ادامه می‌یابد. غیبت طولانی‌تر نیزاز زمان پایان غیبت اول تا روزی که حضرتش قیام خود را با شمشیر آغاز کند، به درازا خواهد کشید.<ref>الإرشاد، ج۲، ص۳۴۰.</ref> | ||
[[فضل بن حسن طبرسی|طبرسی]] (م۵۴۸ | [[فضل بن حسن طبرسی|طبرسی]] (م۵۴۸ ه.ق) نیز در کتاب [[اعلام الوری]] همین قول را پذیرفته و مدّت غیبت صغرا را هفتاد و چهار سال ذکر کرده است؛<ref>فضل بن حسن طبرسی، إعلام الوری بإعلام الهدی، ج۲، ص۲۵۹.</ref> | ||
برخی دیگر از [[فقیهان]] و [[حدیث|محدّثان]] بزرگ شیعه و همچنین بسیاری از تاریخ نگاران نیز، آغاز غیبت صغرا را از زمان تولّد حضرت مهدی(ع) محاسبه کرده‌اند. | برخی دیگر از [[فقیهان]] و [[حدیث|محدّثان]] بزرگ شیعه و همچنین بسیاری از تاریخ نگاران نیز، آغاز غیبت صغرا را از زمان تولّد حضرت مهدی(ع) محاسبه کرده‌اند. | ||
| خط ۱۶: | خط ۱۶: | ||
نویسنده کتاب [[تاریخ الغیبة الصغری]]، در کتاب خود تلاش کرده است با ذکر دلایلی، با ردّ قولی که مبدأ غیبت صغرا را تولّد امام زمان می‌داند، ثابت کند که ابتدای غیبت صغرا، از زمان وفات امام حسن عسکری بوده است. به طور خلاصه وی معتقد است: | نویسنده کتاب [[تاریخ الغیبة الصغری]]، در کتاب خود تلاش کرده است با ذکر دلایلی، با ردّ قولی که مبدأ غیبت صغرا را تولّد امام زمان می‌داند، ثابت کند که ابتدای غیبت صغرا، از زمان وفات امام حسن عسکری بوده است. به طور خلاصه وی معتقد است: | ||
تعیین [[نواب اربعه]] به عنوان واسطه میان امام زمان و شیعیان، پس از وفات امام حسن عسکری صورت می‌گیرد و از طرف دیگر، وجه تمایز اصلی زمان غیبت صغرا و غیبت کبرا، وجود همین نواب و واسطه‌های ارتباطی است که تنها در زمان غیبت صغرا، | تعیین [[نواب اربعه]] به عنوان واسطه میان امام زمان و شیعیان، پس از وفات امام حسن عسکری صورت می‌گیرد و از طرف دیگر، وجه تمایز اصلی زمان غیبت صغرا و غیبت کبرا، وجود همین نواب و واسطه‌های ارتباطی است که تنها در زمان غیبت صغرا، عهده‌دار ابلاغ پیام‌های حضرت بوده‌اند و پس از آن، ارتباط حضرت با مردم به کلی قطع میشود. از این رو، باید بگوییم که غیبت صغرا در اصل از زمان وفات امام حسن عسکری و تعیین اولین نایب خاص آغاز میشود.<ref>سید محمّد صدر، تاریخ الغیبة الصغری، ص۳۴۱ به بعد.</ref> | ||
== مهمترین علت غیبت صغرا == | == مهمترین علت غیبت صغرا == | ||
| خط ۲۳: | خط ۲۳: | ||
== ارتباط شیعیان با امام== | == ارتباط شیعیان با امام== | ||
===سازمان وکالت=== | ===سازمان وکالت=== | ||
{{اصلی|سازمان وکالت ائمه (ع)}} | {{اصلی|سازمان وکالت ائمه(ع)}} | ||
شرایط بحرانی که ائمه (س) در زمان عباسیان با آن روبه رو شدند، ایشان را واداشت تا ابزار جدیدی را برای ارتباطات با | شرایط بحرانی که ائمه(س) در زمان عباسیان با آن روبه رو شدند، ایشان را واداشت تا ابزار جدیدی را برای ارتباطات با شیعیان و اعضای جامعه خود جستجو کنند. مآخذ شیعه امامیه حاکی از آن است که حضرت صادق(ع) [[امام ششم]] شیعیان، نخستین امامی است که نظام زیرزمینی ارتباطات (التنظیم- السری) را در جامعه خود به کار گرفت<ref>جاسم حسین ص۱۳۵</ref> در زمان امام حسن عسکری(ع) نیز امام از طریق وکلای خود با شیعیان در ارتباط بود. | ||
=== نواب اربعه=== | === نواب اربعه=== | ||
{{اصلی|نواب اربعه}} | {{اصلی|نواب اربعه}} | ||
بنابر روایات، امام دوازدهم، در عصر غیبت صغرا پیروان خویش را از طریق چهار نماینده برگزیده خود رهبری می‌کرده که اینان را سفرا | بنابر روایات، امام دوازدهم، در عصر غیبت صغرا پیروان خویش را از طریق چهار نماینده برگزیده خود رهبری می‌کرده که اینان را سفرا میخواندند. نخستین آنها [[عثمان بن سعید عمری]]، دوم پسرش [[محمد بن عثمان|محمد]]، سوم [[حسین بن روح]] نوبختی و چهارم [[علی بن محمد سمری]] بوده است. | ||
وظیفه عمده سفرا، اجرای وظایف مشخصی بود که پیش از این توسط امامان انجام | وظیفه عمده سفرا، اجرای وظایف مشخصی بود که پیش از این توسط امامان انجام میگرفت، تا آنان را از فشار سیاسی عباسیان مصون دارند. پدران آن حضرت تا زمان مأمون از این فشارها در رنج بودند، بویژه چون اعتقاد عموم امامیه این بود که امام دوازدهم کسی است که حکومتها را (ستمکاران را با نیروی مسلحانه) سرنگون میسازد (القائم بالامر لازالة الدول)<ref>طوسی، الغیبه، ص۵۶ و ۱۰۹.</ref> | ||
از وظایف سفرا این بود که نام و محل زندگی امام را نه تنها از دشمنان، بلکه از شیعیان نیز مخفی دارند. در عین حال بر سفیر لازم | از وظایف سفرا این بود که نام و محل زندگی امام را نه تنها از دشمنان، بلکه از شیعیان نیز مخفی دارند. در عین حال بر سفیر لازم میآید که وجود مبارک امام را برای هواداران مورد اعتماد حضرتش باثبات رساند. این نکته را با ذکر خبری از کلینی میتوان تبیین کرد. | ||
روزی عبد اللّه بن جعفر حمیری از نخستین سفیر پرسید: آیا جانشین امام یازدهم را دیده است؟ عثمان بن سعید عمری سفیر امام تأیید کرد که آن حضرت را رؤیت کرده است، ولی افزود که مردم از اینکه از نام او جویا شوند منع | روزی عبد اللّه بن جعفر حمیری از نخستین سفیر پرسید: آیا جانشین امام یازدهم را دیده است؟ عثمان بن سعید عمری سفیر امام تأیید کرد که آن حضرت را رؤیت کرده است، ولی افزود که مردم از اینکه از نام او جویا شوند منع شدهاند، زیرا اگر حکومت نام او را کشف کند یقینا میکوشد تا آن حضرت را دستگیر کنند.<ref>شیخ کلینی، اصول کافی، ترجمه آیت الله کمرهای، قم اسوه، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۵۴۱</ref> | ||
بدین ترتیب نخستین سفیر، دربار خلیفه، معتمد را به این اندیشه واداشت که امام یازدهم بدون جانشین دنیا را ترک گفته است.<ref>کافی ج۱ص۵۰۵به نقل از جاسم حسین ص۱۴۰</ref> بنا به خبر کلینی بنظر | بدین ترتیب نخستین سفیر، دربار خلیفه، معتمد را به این اندیشه واداشت که امام یازدهم بدون جانشین دنیا را ترک گفته است.<ref>کافی ج۱ص۵۰۵به نقل از جاسم حسین ص۱۴۰</ref> بنا به خبر کلینی بنظر میرسد نتیجهای که عباسیان گرفتهاند، امامیه را از تحقیری که در سراسر دوران امامان قبل از آن رنج میبردند آزاد ساخته باشد.<ref>کلینی، ج۱، ص۳۲۹.</ref> | ||
فعالیتهای سفیران نیز این هدف را دنبال | فعالیتهای سفیران نیز این هدف را دنبال میکرد که جماعت امامیه را از انشعابات بیشتر با اثبات امامت پسر امام عسکری(ع) مصون دارد. به منظور وصول به این هدف اینان آن دسته از گفتارهای [[پیامبر(ص)]] و ائمه را که دلالت دارد مجموعه امامان به دوازده ختم میشود که او غیبت خواهد کرد را بکار میگرفتند.<ref>خبر کامل احادیثی که امامیه در طول غیبت صغری بکار میبردند در کلینی، ج۱، ص۳۵- ۵۲۵ آمده است </ref> | ||
===دیدارهای مستقیم=== | ===دیدارهای مستقیم=== | ||
| خط ۴۴: | خط ۴۴: | ||
در برخی منابع حدیثی و تاریخی شیعه نام افراد و چگونگی ملاقات آنان با امام زمان در زمان غیبت صغری گزارش شده است. در میان این منابع میتوان به [[الکافی]] [[کلینی]]، [[الغیبه شیخ طوسی|الغیبه]] [[شیخ طوسی]]، [[الارشاد]] [[شیخ مفید]]، [[کمال الدین]] [[شیخ صدوق]]، [[الخرائج و الجرائح]] [[قطب الدین راوندی|راوندی]] اشاره کرد. نام برخی از این دیدارکنندگان چنین است: [[ابراهیم بن عبده نیشابوری]] و خادم او،<ref>شیخ مفید، الارشاد، مؤسسة آل البیت، ج۲، ص۳۵۲؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۲۹</ref> ابو الادیان خادم امام حسن عسکری(ع)،<ref>شیخ صدوق، کمال الدین، مؤسسة النشر الاسلامی، ص۴۵۷؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۳۰</ref> [[ابو سعید غانم هندی]]،<ref>کلینی، کافی، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۵۱۵؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۳۳</ref> [[ابو عبدالله بن صالح]]،<ref>شیخ مفید، الارشاد، مؤسسة آل البیت، ج۲، ص۳۵۲؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۳۷</ref> ابو محمد [[حسن بن وجناء نصیبی]]،<ref>شیخ صدوق، کمال الدین، مؤسسة النشر الاسلامی، ص۴۴۳؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۳۸</ref> [[ابو نعیم انصاری زیدی]]،<ref>شیخ صدوق، کمال الدین، مؤسسة النشر الاسلامی، ص۴۷۰؛ طوسی، الغیبه، مؤسسة المعارف الاسلامیه، ص۲۵۹؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۴۰</ref> ابو علی [[محمد بن احمد بن حماد]] مروزی محمودی،<ref>شیخ صدوق، کمال الدین، مؤسسة النشر الاسلامی، ص۴۷۰؛ طوسی، الغیبه، مؤسسة المعارف الاسلامیه، ص۲۵۹؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۴۰</ref> [[ابو هیثم دیناری]].<ref>کمال الدین، مؤسسة النشر الاسلامی، ص۴۷۰؛ الغیبه، طوسی، مؤسسة المعارف الاسلامیه، ص۲۵۹؛ دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۴۱</ref><ref>بیشتر این دیدارها و نام افراد در این اثر آمده است: محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(ع)، ج۵، ص۲۹-۹۸.</ref> | در برخی منابع حدیثی و تاریخی شیعه نام افراد و چگونگی ملاقات آنان با امام زمان در زمان غیبت صغری گزارش شده است. در میان این منابع میتوان به [[الکافی]] [[کلینی]]، [[الغیبه شیخ طوسی|الغیبه]] [[شیخ طوسی]]، [[الارشاد]] [[شیخ مفید]]، [[کمال الدین]] [[شیخ صدوق]]، [[الخرائج و الجرائح]] [[قطب الدین راوندی|راوندی]] اشاره کرد. نام برخی از این دیدارکنندگان چنین است: [[ابراهیم بن عبده نیشابوری]] و خادم او،<ref>شیخ مفید، الارشاد، مؤسسة آل البیت، ج۲، ص۳۵۲؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۲۹</ref> ابو الادیان خادم امام حسن عسکری(ع)،<ref>شیخ صدوق، کمال الدین، مؤسسة النشر الاسلامی، ص۴۵۷؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۳۰</ref> [[ابو سعید غانم هندی]]،<ref>کلینی، کافی، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۵۱۵؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۳۳</ref> [[ابو عبدالله بن صالح]]،<ref>شیخ مفید، الارشاد، مؤسسة آل البیت، ج۲، ص۳۵۲؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۳۷</ref> ابو محمد [[حسن بن وجناء نصیبی]]،<ref>شیخ صدوق، کمال الدین، مؤسسة النشر الاسلامی، ص۴۴۳؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۳۸</ref> [[ابو نعیم انصاری زیدی]]،<ref>شیخ صدوق، کمال الدین، مؤسسة النشر الاسلامی، ص۴۷۰؛ طوسی، الغیبه، مؤسسة المعارف الاسلامیه، ص۲۵۹؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۴۰</ref> ابو علی [[محمد بن احمد بن حماد]] مروزی محمودی،<ref>شیخ صدوق، کمال الدین، مؤسسة النشر الاسلامی، ص۴۷۰؛ طوسی، الغیبه، مؤسسة المعارف الاسلامیه، ص۲۵۹؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۴۰</ref> [[ابو هیثم دیناری]].<ref>کمال الدین، مؤسسة النشر الاسلامی، ص۴۷۰؛ الغیبه، طوسی، مؤسسة المعارف الاسلامیه، ص۲۵۹؛ دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۴۱</ref><ref>بیشتر این دیدارها و نام افراد در این اثر آمده است: محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(ع)، ج۵، ص۲۹-۹۸.</ref> | ||
ابراهیم بن ادریس می‌گوید: امام(ع) را پس از درگذشت امام عسکری(ع) دیدم که جوانی بالغ و رشید شده بود و دست و سرش را بوسیدم.<ref> | ابراهیم بن ادریس می‌گوید: امام(ع) را پس از درگذشت امام عسکری(ع) دیدم که جوانی بالغ و رشید شده بود و دست و سرش را بوسیدم.<ref>رجوع کنید به: محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(ع)، ج۵، ص۲۹. کلینی، کافی، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۳۳۱؛ طوسی، الغیبه، مؤسسة المعارف الاسلامیه، ص۲۶۸؛ شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۳۵۳؛ طبرسی، اعلام الوری، ج۲، ص۲۲۰؛ اربلی، کشف الغمة، ج۳، ص۲۴۰.</ref> | ||
== پایان دوره غیبت صغرا == | == پایان دوره غیبت صغرا == | ||
{{اصلی|غیبت کبرا}} | {{اصلی|غیبت کبرا}} | ||
بنابر اجماع علمای شیعه بعد از رحلت [[علی بن محمد | بنابر اجماع علمای شیعه بعد از رحلت [[علی بن محمد سمری]] چهارمین نایب خاص حضرت مهدی(ع)، باب [[نیابت خاصه]] و وکالت از آن حضرت مسدود گشته و تا روز ظهور، نایب خاصی در میان شیعه نخواهد بود. بدین سان با وفات علی بن محمد سمری، غیبت صغرای امام زمان(ع) که ۷۰ سال طول کشید، به پایان رسید و [[غیبت کبرا|غیبت کبرای]] آن حضرت آغاز گردید. | ||
====وضع شیعیان در اواخر غیبت صغری==== | ====وضع شیعیان در اواخر غیبت صغری==== | ||
در سال‌های پایانی دوران غیبت صغری، تشیع در شهرهایی از ایران و از جمله در [[قم]] و [[آوه]] گسترش یافته بود و از سویی، شیعیان، منصب‌هایی حکومتی به دست آورده بودند که قدرت [[خاندان نوبخت]] در [[بغداد]] نمونه‌ای از آن است.<ref> | در سال‌های پایانی دوران غیبت صغری، تشیع در شهرهایی از ایران و از جمله در [[قم]] و [[آوه]] گسترش یافته بود و از سویی، شیعیان، منصب‌هایی حکومتی به دست آورده بودند که قدرت [[خاندان نوبخت]] در [[بغداد]] نمونه‌ای از آن است.<ref>رجوع کنید به:جفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص۵۹۴-۵۹۵</ref> آنگونه که مدرسی طباطبایی نوشته است: | ||
:::در نیمه اول قرن چهارم با به قدرت رسیدن سلسله [[آل بویه]] در ایران و استیلای آنان بر بغداد و [[عباسیان|خلافت عباسی]] و به قدرت رسیدن [[آل حمدان]] در [[شام]]، وضع سیاسی به طور بی‌نظیری به نفع شیعه تغییر کرد و رجال شیعه چنان در همه مناصب و مقامات حکومت جا گرفتند و نفوذ اجتماعی آن مذهب، در چنان حدی بالا رفته بود که مورخان غربی امروز، آن قرن را «قرن شیعه» می‌خوانند.<ref>مدرسی طباطبایی، مکتب در فرایند تکامل، ص۲۳۵</ref> | :::در نیمه اول قرن چهارم با به قدرت رسیدن سلسله [[آل بویه]] در ایران و استیلای آنان بر بغداد و [[عباسیان|خلافت عباسی]] و به قدرت رسیدن [[آل حمدان]] در [[شام]]، وضع سیاسی به طور بی‌نظیری به نفع شیعه تغییر کرد و رجال شیعه چنان در همه مناصب و مقامات حکومت جا گرفتند و نفوذ اجتماعی آن مذهب، در چنان حدی بالا رفته بود که مورخان غربی امروز، آن قرن را «قرن شیعه» می‌خوانند.<ref>مدرسی طباطبایی، مکتب در فرایند تکامل، ص۲۳۵</ref> | ||
| خط ۵۶: | خط ۵۶: | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
{{پانویس| | {{پانویس|۲}} | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
| خط ۶۴: | خط ۶۴: | ||
*شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، موسسه النشر الاسلامی، ۱۴۰۵ق. | *شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، موسسه النشر الاسلامی، ۱۴۰۵ق. | ||
*شیخ طوسی، محمد بن حسن، کتاب الغیبه، تحقیق: عبادالله تهرانی و علی احمد ناصح، قم، موسسة المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۱ق. | *شیخ طوسی، محمد بن حسن، کتاب الغیبه، تحقیق: عبادالله تهرانی و علی احمد ناصح، قم، موسسة المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۱ق. | ||
*شیخ مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، به کوشش مؤسسه آل البیت، دوم، | *شیخ مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، به کوشش مؤسسه آل البیت، دوم، بیروت،دار المفید، ۱۴۱۳ق. | ||
*صدر، سید محمد، تاریخ الغیبة الصغری، چاپ اول: | *صدر، سید محمد، تاریخ الغیبة الصغری، چاپ اول: بیروت،دار التعارف، ۱۳۹۲ق. | ||
*طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، تحقیق: موسسة آل البیت، قم، موسسة آل البیت، ۱۴۱۷ق. | *طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، تحقیق: موسسة آل البیت، قم، موسسة آل البیت، ۱۴۱۷ق. | ||
*کلینی، اصول کافی، ترجمه آیت الله | *کلینی، اصول کافی، ترجمه آیت الله کمرهای، قم اسوه، ۱۳۷۵ش، | ||
*کلینی، کافی، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۹ق، | *کلینی، کافی، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۹ق، | ||
*محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام مهدی(ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، قم، انتشارات دارالحدیث، ۱۳۹۳ش. | *محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام مهدی(ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، قم، انتشارات دارالحدیث، ۱۳۹۳ش. | ||
| خط ۷۴: | خط ۷۴: | ||
==پیوند به بیرون== | ==پیوند به بیرون== | ||
*[http://www.ensani.ir/fa/content/38663/default.aspx غیبت صغری و نخستین بحرانهای امامیه] | *[http://www.ensani.ir/fa/content/38663/default.aspx غیبت صغری و نخستین بحرانهای امامیه] | ||
* فصلنامه تاریخ اسلام:[http://www.shareh.com/persian/magazine/tarikh_i/06/d.htm | * فصلنامه تاریخ اسلام:[http://www.shareh.com/persian/magazine/tarikh_i/06/d.htm تشیع در عصر غیبت صغری; تداوم و تحول] | ||
* فصلنامه تاریخ اسلام: [http://www.shareh.com/persian/magazine/tarikh_i/25/02.htm | * فصلنامه تاریخ اسلام: [http://www.shareh.com/persian/magazine/tarikh_i/25/02.htm غیبت صغری و نخستین بحرانهای امامیه] | ||
{{مهدویت}} | {{مهدویت}} | ||