حسن بن زید بن محمد: تفاوت میان نسخه‌ها
اصلاح جزئی پانویس‌ها
imported>Hasaninasab جز (←درگذشت) |
Hasanejraei (بحث | مشارکتها) (اصلاح جزئی پانویس‌ها) |
||
| خط ۲: | خط ۲: | ||
'''حسن بن زید بن محمد'''، ملقب به '''داعی کبیر'''، داعی اول و داعی الی الحق، از پیشوایان [[زیدیه]]، بنیان گذار سلسله [[علویان طبرستان]] در سده سوم هجری، و از [[سادات حسنی|سادات بنی الحسن]] است. حسن بن زید به دعوت اهالی [[طبرستان]] به این منطقه رفت و سلسله علویان طبرستان را تشکیل داد و به تبلیغ [[زیدیه]] پرداخت. | '''حسن بن زید بن محمد'''، ملقب به '''داعی کبیر'''، داعی اول و داعی الی الحق، از پیشوایان [[زیدیه]]، بنیان گذار سلسله [[علویان طبرستان]] در سده سوم هجری، و از [[سادات حسنی|سادات بنی الحسن]] است. حسن بن زید به دعوت اهالی [[طبرستان]] به این منطقه رفت و سلسله علویان طبرستان را تشکیل داد و به تبلیغ [[زیدیه]] پرداخت. | ||
او با بیرون راندن [[طاهریان]] از طبرستان و [[ری]]، حکومت خود را آغاز کرد اما در نبرد با [[عباسیان]] شکست خورد. بعدها پس از مرگ المعتز بالله عباسی، حکومت خود را بازپس گرفت. گفته شده وی مردی پارسا، [[فقیه]] و بخشنده بود اما با مخالفانش با شدت برخورد می‌کرد. | او با بیرون راندن [[طاهریان]] از طبرستان و [[ری]]، حکومت خود را آغاز کرد اما در نبرد با [[عباسیان]] شکست خورد. بعدها پس از مرگ المعتز بالله عباسی، حکومت خود را بازپس گرفت. گفته شده وی مردی پارسا، [[فقیه]] و بخشنده بود اما با مخالفانش با شدت برخورد می‌کرد. | ||
==زندگی نامه== | ==زندگی نامه== | ||
پدر او زید بن محمد بن اسماعیل بن [[زید بن حسن بن علی]] از سادات بنی الحسن ساکن در [[مدینه]] و مادرش دختر [[عبدالله بن عبیدالله اعرج]] بود.<ref>بیهقی، ج۱، ص۲۵۶</ref>حسن بن زید روزگار جوانی خود را در [[مدینه]] به سر برد.<ref>ابن اسفندیار، ج۱، ص۹۴</ref> وی احتمالا در قیام [[یحیی بن عمر]] شرکت داشته است. بعد از سرکوب این قیام و تشدید سیاستهای ضد علوی [[متوکل]]، [[خلیفه]] [[عباسیان|عباسی]]، سادات [[حجاز]] و [[عراق]] به نواحی مرکزی [[ایران]] مهاجرت کردند. در همین زمان بود که حسن بن زید به [[ری]] رفت و در آنجا اقامت گزید.<ref>صابی، ص۱۸، ۲۰؛ حاکم جِشُمی، ص۱۲۷</ref> | پدر او زید بن محمد بن اسماعیل بن [[زید بن حسن بن علی]] از سادات بنی الحسن ساکن در [[مدینه]] و مادرش دختر [[عبدالله بن عبیدالله اعرج]] بود.<ref>بیهقی، ج۱، ص۲۵۶.</ref> حسن بن زید روزگار جوانی خود را در [[مدینه]] به سر برد.<ref>ابن اسفندیار، ج۱، ص۹۴.</ref> وی احتمالا در قیام [[یحیی بن عمر]] شرکت داشته است. بعد از سرکوب این قیام و تشدید سیاستهای ضد علوی [[متوکل]]، [[خلیفه]] [[عباسیان|عباسی]]، سادات [[حجاز]] و [[عراق]] به نواحی مرکزی [[ایران]] مهاجرت کردند. در همین زمان بود که حسن بن زید به [[ری]] رفت و در آنجا اقامت گزید.<ref>صابی، ص۱۸، ۲۰؛ حاکم جِشُمی، ص۱۲۷.</ref> | ||
===دعوت اهالی طبرستان=== | ===دعوت اهالی طبرستان=== | ||
بعد از وقوع شورشی در [[طبرستان]] در سال ۲۵۰ق گروهی از اهالی به راهنمایی یکی از [[علویان]] ساکن در طبرستان به [[ری]] رفته، از حسن بن زید دعوت کردند تا رهبری آنان را بپذیرد. وی نیز از ری به طبرستان رفت و بیشتر مردم طبرستان و امیران محلی [[دیلمان]]، چون [[جستانیان|جَستانیان]]، در [[رمضان]] ۲۵۰ق با وی [[بیعت]] کردند.<ref> | بعد از وقوع شورشی در [[طبرستان]] در سال ۲۵۰ق گروهی از اهالی به راهنمایی یکی از [[علویان]] ساکن در طبرستان به [[ری]] رفته، از حسن بن زید دعوت کردند تا رهبری آنان را بپذیرد. وی نیز از ری به طبرستان رفت و بیشتر مردم طبرستان و امیران محلی [[دیلمان]]، چون [[جستانیان|جَستانیان]]، در [[رمضان]] ۲۵۰ق با وی [[بیعت]] کردند.<ref>طبری، ج۹، ص۲۷۱؛ حمزه اصفهانی، ص۱۷۰، ۱۷۴؛ صابی، ص۲۰.</ref> | ||
===فتح طبرستان=== | ===فتح طبرستان=== | ||
حسن بن زید برای بیرون راندن [[طاهریان]] از طبرستان، نخست به [[آمل]] حمله کرد. پس از تصرف آمل، رو به [[ساری]] نهاد. با تصرف ساری، سراسر [[طبرستان]] به سیطره حسن بن زید درآمد.<ref> | حسن بن زید برای بیرون راندن [[طاهریان]] از طبرستان، نخست به [[آمل]] حمله کرد. پس از تصرف آمل، رو به [[ساری]] نهاد. با تصرف ساری، سراسر [[طبرستان]] به سیطره حسن بن زید درآمد.<ref>طبری، ج۹، ص۲۷۱ـ۲۷۲؛ صابی، ص۲۱؛ ابن اثیر، ج۷، ص۱۳۲ـ۱۳۳.</ref> | ||
===فتح ری=== | ===فتح ری=== | ||
اندکی بعد، حسن بن زید سپاهی به فرماندهی یکی از خویشانش، که همنام او بود، برای فتح [[ری]] فرستاد. این فرمانده به شهر وارد شد و حاکم طاهری آنجا را بیرون راند و [[محمد بن جعفر علوی]] را به حکومت ری گمارد و خود به طبرستان بازگشت. حکومت محمدبن جعفر دوامی نداشت و نارضایتی مردم زمینه بازگشت [[طاهریان]] را به ری فراهم کرد، اما به زودی سرداران حسن بن زید ری را گرفتند.<ref> | اندکی بعد، حسن بن زید سپاهی به فرماندهی یکی از خویشانش، که همنام او بود، برای فتح [[ری]] فرستاد. این فرمانده به شهر وارد شد و حاکم طاهری آنجا را بیرون راند و [[محمد بن جعفر علوی]] را به حکومت ری گمارد و خود به طبرستان بازگشت. حکومت محمدبن جعفر دوامی نداشت و نارضایتی مردم زمینه بازگشت [[طاهریان]] را به ری فراهم کرد، اما به زودی سرداران حسن بن زید ری را گرفتند.<ref>طبری، ج۹، ص۲۷۵.</ref> به این ترتیب، تمام [[طبرستان]] و بخش وسیعی از دیلم و [[ری]] به تصرف حسن بن زید درآمد.<ref>مسعودی، ج۵، ص۶۶.</ref> وی سپس، به تبلیغ آیین خویش (زیدی) پرداخت و داعیانش را به [[دماوند]]، [[فیروزکوه]] و حدود ری فرستاد.<ref>ابن اسفندیار، ج۱، ص۲۳۱.</ref> | ||
===نبرد با خلیفه عباسی=== | ===نبرد با خلیفه عباسی=== | ||
گسترش متصرفات حسن بن زید و محبوبیت او در بین مردم [[کوفه]] و [[سامرا]]، موجب هراس [[خلیفه]] عباسی، [[معتز]]، شد. او در سال ۲۵۳ق، برای سرکوبی حسن بن زید، سپاهی به فرماندهی [[موسی بن بغا|موسی بن بُغا]] به سوی [[طبرستان]] فرستاد.<ref> | گسترش متصرفات حسن بن زید و محبوبیت او در بین مردم [[کوفه]] و [[سامرا]]، موجب هراس [[خلیفه]] عباسی، [[معتز]]، شد. او در سال ۲۵۳ق، برای سرکوبی حسن بن زید، سپاهی به فرماندهی [[موسی بن بغا|موسی بن بُغا]] به سوی [[طبرستان]] فرستاد.<ref>طبری، ج۹، ص۳۷۰، ۳۷۳.</ref> موسی بن بغا در [[همدان]] مستقر شد و [[مفلح|مُفْلِح]] را برای تصرف ری روانه کرد. مفلح پس از گرفتن [[قزوین]] و [[ری]] در ۲۵۵، وارد طبرستان شد. در نبرد مفلح و حسن بن زید، حسن بن زید شکست خورد و به [[دیلم]] گریخت. مفلح به [[آمل]] رفت و پس از سوزاندن خانه‌های علویان، در پی حسن بن زید روانه دیلم شد. در همین هنگام، موسی بن بغا به مفلح پیغام داد که از تعقیب حسن بن زید دست بردارد و در [[ری]] به وی بپیوندد. ظاهراً برکناری معتز از [[خلافت]] و مرگ او دلیل این تصمیم بود.<ref>طبری، ج۹، ص۳۸۲، ۳۸۹، ۴۰۶.</ref> | ||
===حکومت دوباره بر طبرستان=== | ===حکومت دوباره بر طبرستان=== | ||
با رفتن [[موسی بن بغا]] و [[مفلح]] به [[سامرا]] در ۲۵۵ق، حسن بن زید به [[آمل]] بازگشت و سال بعد، ری را گرفت. او همچنین در ۲۵۷ق [[گرگان]] و در ۲۵۹ق [[قومس]] را ضمیمه متصرفات خود کرد.<ref> | با رفتن [[موسی بن بغا]] و [[مفلح]] به [[سامرا]] در ۲۵۵ق، حسن بن زید به [[آمل]] بازگشت و سال بعد، ری را گرفت. او همچنین در ۲۵۷ق [[گرگان]] و در ۲۵۹ق [[قومس]] را ضمیمه متصرفات خود کرد.<ref>طبری، ج۹، ص۴۷۴، ۵۰۶؛ ابن اثیر، ج۷، ص۲۴۸.</ref> | ||
===نبرد با یعقوب لیث=== | ===نبرد با یعقوب لیث=== | ||
حسن بن زید در ۲۶۰ق با حمله [[یعقوب لیث]] به طبرستان روبه‌رو شد. بهانه یعقوب برای حمله به [[طبرستان]] دستگیری [[عبداللّه بن محمد سجزی]] بود که بر او شوریده بود. یعقوب نخست ری را گرفت. ظاهراً یعقوب به حسن بن زید پیغام داده بود تا عبداللّه بن محمد سِجزی را تحویل دهد. چون حسن بن زید سرباز زد، [[یعقوب لیث]] آهنگ نبرد با وی را کرد. در آغاز جنگ، حسن بن زید گریخت و به کوهستان‌های دیلم پناه برد. یعقوب [[ساری]] و [[آمل]] را گرفت و در پی حسن بن زید به کوه‌های دیلم رفت. موقعیت جغرافیایی و آب و هوایی دیلم، کار را برای سپاهیان یعقوب دشوار ساخته بود. سرانجام بارانی که چهل روز پیاپی بارید، یعقوب را ناگزیر به عقب‌نشینی کرد.<ref> | حسن بن زید در ۲۶۰ق با حمله [[یعقوب لیث]] به طبرستان روبه‌رو شد. بهانه یعقوب برای حمله به [[طبرستان]] دستگیری [[عبداللّه بن محمد سجزی]] بود که بر او شوریده بود. یعقوب نخست ری را گرفت. ظاهراً یعقوب به حسن بن زید پیغام داده بود تا عبداللّه بن محمد سِجزی را تحویل دهد. چون حسن بن زید سرباز زد، [[یعقوب لیث]] آهنگ نبرد با وی را کرد. در آغاز جنگ، حسن بن زید گریخت و به کوهستان‌های دیلم پناه برد. یعقوب [[ساری]] و [[آمل]] را گرفت و در پی حسن بن زید به کوه‌های دیلم رفت. موقعیت جغرافیایی و آب و هوایی دیلم، کار را برای سپاهیان یعقوب دشوار ساخته بود. سرانجام بارانی که چهل روز پیاپی بارید، یعقوب را ناگزیر به عقب‌نشینی کرد.<ref>طبری، ج۹، ص۵۰۸ـ۵۰۹.</ref> حسن بن زید در ۲۶۱ق، پس از رفتن یعقوب به [[سیستان]]، به [[طبرستان]] بازگشت. به دستور او، علویان به انتقام همراهی مردم [[چالوس]] با یعقوب، آن شهر را به آتش کشیدند.<ref>ابن اثیر، ج۷، ص۲۸۸.</ref> | ||
===نبرد با احمد بن عبداللّه خُجستانی=== | ===نبرد با احمد بن عبداللّه خُجستانی=== | ||
در این هنگام، اوضاع [[طبرستان]] ناآرام بود و در [[گرگان]] که برادر حسن بن زید، محمد، بر آن حکومت می‌کرد، گروهی از دیلمیان نافرمانی می‌کردند؛ ازاین رو، به دستور حسن بن زید، دست و پای هزار مرد دیلمی را، برای عبرت دیگران، بریدند. او همچنین در [[آمل]] گروهی از مخالفان خود را به قتل رساند.<ref>ابن اسفندیار، ج۱، ص۲۴۳، ۲۴۷ـ۲۴۸</ref> به این ترتیب، طبرستان را آرام کرد و تا سال ۲۶۶ق، بدون دغدغه، بر آنجا حکومت راند. در این سال، [[احمد بن عبداللّه خجستانی]]، از امرای صفاری، به [[گرگان]] حمله کرد. حسن بن زید، که غافلگیر شده بود، شکست خورد و به آمل رفت. در همین هنگام، [[حسن عقیقی]]، نایب حسن بن زید در ساری، ادعا کرد که حسن بن زید کشته شده است و برای خود از مردم [[بیعت]] گرفت. حسن بن زید به [[ساری]] رفت و حسن عقیقی را کشت.<ref>ابن اثیر، ج۷، ص۳۳۵</ref> | در این هنگام، اوضاع [[طبرستان]] ناآرام بود و در [[گرگان]] که برادر حسن بن زید، محمد، بر آن حکومت می‌کرد، گروهی از دیلمیان نافرمانی می‌کردند؛ ازاین رو، به دستور حسن بن زید، دست و پای هزار مرد دیلمی را، برای عبرت دیگران، بریدند. او همچنین در [[آمل]] گروهی از مخالفان خود را به قتل رساند.<ref>ابن اسفندیار، ج۱، ص۲۴۳، ۲۴۷ـ۲۴۸.</ref> به این ترتیب، طبرستان را آرام کرد و تا سال ۲۶۶ق، بدون دغدغه، بر آنجا حکومت راند. در این سال، [[احمد بن عبداللّه خجستانی]]، از امرای صفاری، به [[گرگان]] حمله کرد. حسن بن زید، که غافلگیر شده بود، شکست خورد و به آمل رفت. در همین هنگام، [[حسن عقیقی]]، نایب حسن بن زید در ساری، ادعا کرد که حسن بن زید کشته شده است و برای خود از مردم [[بیعت]] گرفت. حسن بن زید به [[ساری]] رفت و حسن عقیقی را کشت.<ref>ابن اثیر، ج۷، ص۳۳۵.</ref> | ||
==درگذشت== | ==درگذشت== | ||
حسن بن زید پیش از مرگ، برادرش محمد را به جانشینی خود برگزید. او در [[رجب]] یا [[شعبان]] سال [[سال ۲۷۰ هجری قمری|۲۷۰ق]]، بر اثر بیماری، درگذشت.<ref> | حسن بن زید پیش از مرگ، برادرش محمد را به جانشینی خود برگزید. او در [[رجب]] یا [[شعبان]] سال [[سال ۲۷۰ هجری قمری|۲۷۰ق]]، بر اثر بیماری، درگذشت.<ref>طبری، ج۹، ص۶۶۶؛ ابن اثیر، ج۷، ص۴۰۷؛ افندی اصفهانی، ج۱، ص۱۸۸.</ref> | ||
تنها فرزند او دختری بوده که پیش از سن ازدواج درگذشته است.<ref>بخاری، ص۲۶؛ بیهقی، ج۱، ص۲۵۶؛ قس افندی اصفهانی، ج۱، ص۱۸۹</ref> | تنها فرزند او دختری بوده که پیش از سن ازدواج درگذشته است.<ref>بخاری، ص۲۶؛ بیهقی، ج۱، ص۲۵۶؛ قس افندی اصفهانی، ج۱، ص۱۸۹.</ref> | ||
==شخصیت حسن بن زید== | ==شخصیت حسن بن زید== | ||
[[ابن اثیر]]<ref>ج ۷، ص۴۰۷ـ۴۰۸</ref> وی را مردی معتقد، بخشنده و [[فقیه]] ذکر کرده است که همه ساله هزار [[دینار]] برای مرد پارسایی در [[بغداد]] می‌فرستاد تا وی آن را میان علویان شهر تقسیم کند. همچنین حسن بن زید به برپایی شعائر [[شیعی]] توجه فراوانی داشت، از جمله دستور داد تا عبارت «حی علی خیرِالعمل» در [[اذان]] ذکر شود، از «[[مسح بر خفین|مسح بر خُفَّین]]» نهی کرد و با دیدگاههای جبری و تشبیهی و عقیده به [[قدم قرآن|قِدَم قرآن]] به تندی برخورد می‌کرد و در این باره بخشنامه‌ای به نواحی مختلف تحت حکومت خود فرستاده بود<ref>حاکم جشمی، ص۱۲۸ـ۱۲۹؛ ابن اسفندیار، ج۱، ص۲۴۰ـ ۲۴۱</ref> رفتار وی با مخالفانش نیز گاهی تند بوده است<ref>ابن اسفندیار، ج۱، ص۲۴۲</ref> و از این حیث بر او انتقاد کرده‌اند.<ref>بخاری، ص۲۶ـ۲۷؛ عمری، ص۲۱۸</ref> | [[ابن اثیر]]<ref>ج ۷، ص۴۰۷ـ۴۰۸.</ref> وی را مردی معتقد، بخشنده و [[فقیه]] ذکر کرده است که همه ساله هزار [[دینار]] برای مرد پارسایی در [[بغداد]] می‌فرستاد تا وی آن را میان علویان شهر تقسیم کند. همچنین حسن بن زید به برپایی شعائر [[شیعی]] توجه فراوانی داشت، از جمله دستور داد تا عبارت «حی علی خیرِالعمل» در [[اذان]] ذکر شود، از «[[مسح بر خفین|مسح بر خُفَّین]]» نهی کرد و با دیدگاههای جبری و تشبیهی و عقیده به [[قدم قرآن|قِدَم قرآن]] به تندی برخورد می‌کرد و در این باره بخشنامه‌ای به نواحی مختلف تحت حکومت خود فرستاده بود<ref>حاکم جشمی، ص۱۲۸ـ۱۲۹؛ ابن اسفندیار، ج۱، ص۲۴۰ـ ۲۴۱.</ref> رفتار وی با مخالفانش نیز گاهی تند بوده است<ref>ابن اسفندیار، ج۱، ص۲۴۲.</ref> و از این حیث بر او انتقاد کرده‌اند.<ref>بخاری، ص۲۶ـ۲۷؛ عمری، ص۲۱۸.</ref> | ||
حسن بن زید از نظر جسمی، فردی قوی<ref>صفدی، ج۱۲، ص۲۰</ref> و مشهور به حالب / جالب الحجاره بود.<ref>ابن اسفندیار، ج۱، ص۹۴</ref> بیهقی<ref>ج ۱، ص۲۴۶</ref> این لقب را با توضیحاتی درباره معانی آن از آنِ [[اسماعیل بن حسن بن زید]] نیای حسن بن زید دانسته است. [[صفدی|صَفَدی]]، <ref>ج ۱۲، ص۲۰ـ۲۲</ref> احتمالاً به نقل از کتاب [[اخبار الخلفاء]] [[صولی]]، حسن بن زید را شاعر و آگاه به نقد شعر معرفی کرده و اشعاری نیز از وی نقل کرده است. | حسن بن زید از نظر جسمی، فردی قوی<ref>صفدی، ج۱۲، ص۲۰.</ref> و مشهور به حالب / جالب الحجاره بود.<ref>ابن اسفندیار، ج۱، ص۹۴.</ref> بیهقی<ref>ج ۱، ص۲۴۶.</ref> این لقب را با توضیحاتی درباره معانی آن از آنِ [[اسماعیل بن حسن بن زید]] نیای حسن بن زید دانسته است. [[صفدی|صَفَدی]]، <ref>ج ۱۲، ص۲۰ـ۲۲.</ref> احتمالاً به نقل از کتاب [[اخبار الخلفاء]] [[صولی]]، حسن بن زید را شاعر و آگاه به نقد شعر معرفی کرده و اشعاری نیز از وی نقل کرده است. | ||
==جایگاه حسن بن زید میان زیدیه== | ==جایگاه حسن بن زید میان زیدیه== | ||
در سنّت رسمی [[زیدیه]] نیز وی [[امام]] شناخته نمی‌شود.<ref>احمدبن موسی طبری، ص۱۷۲؛ حسنی، تتمیم آملی، ص۶۰۳</ref> ظاهرآ به دلیل همین رفتارها بود که گروهی از [[زیدیه|زیدیان]] طبرستان نامه‌ای به [[ابوجعفر زباره|ابوجعفر زُباره]]، جدّ [[خاندان بنوزباره]] [[نیشابور]] در [[مدینه]]، نگاشتند و ضمن شکایت از رفتارهای حسن بن زید، از او خواستند تا برای [[امامت]] زیدیان به آنجا برود.<ref>بیهقی، ج۲، ص۴۹۲</ref> ابوجعفر زباره نیز به طبرستان رفت، اما در آنجا با پیمان شکنی روبه رو شد و در نبردهایی که میان وی و حسن بن زید درگرفت، شکست خورد و راهی [[آبه]] ([[آوه]]) شد و در آنجا سکنا گزید.<ref>بیهقی، ج۲، ص۴۹۲</ref> | در سنّت رسمی [[زیدیه]] نیز وی [[امام]] شناخته نمی‌شود.<ref>احمدبن موسی طبری، ص۱۷۲؛ حسنی، تتمیم آملی، ص۶۰۳.</ref> ظاهرآ به دلیل همین رفتارها بود که گروهی از [[زیدیه|زیدیان]] طبرستان نامه‌ای به [[ابوجعفر زباره|ابوجعفر زُباره]]، جدّ [[خاندان بنوزباره]] [[نیشابور]] در [[مدینه]]، نگاشتند و ضمن شکایت از رفتارهای حسن بن زید، از او خواستند تا برای [[امامت]] زیدیان به آنجا برود.<ref>بیهقی، ج۲، ص۴۹۲.</ref> ابوجعفر زباره نیز به طبرستان رفت، اما در آنجا با پیمان شکنی روبه رو شد و در نبردهایی که میان وی و حسن بن زید درگرفت، شکست خورد و راهی [[آبه]] ([[آوه]]) شد و در آنجا سکنا گزید.<ref>بیهقی، ج۲، ص۴۹۲.</ref> | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||