کاربر ناشناس
چاووش‌خوانی (آیین): تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
imported>Mahboobi (صفحه‌ای جدید حاوی «چاووش‌خوانی، یكی از آیینهای استقبال و بدرقه، به ویژه خواندن اش...» ایجاد کرد) |
imported>Mahboobi بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۸: | خط ۸: | ||
==چگونگی اجرا== | ==چگونگی اجرا== | ||
چاووش‌خوانی غالباً به‌صورت تك‌خوانی و گاه به‌صورت گفتگوی چاووشخوان با نوچه‌ها اجرا می‌شد و در برخی موارد، بدرقه‌كنندگان و زائران نیز با چاووشخوان هم‌آوایی می‌كردند (عناصری، ص136؛ رضائی، ص 157ـ 158؛ یوسفی، ص 7؛ حمیدی، 2004؛ قس نصری اشرفی، 1383 ش، ج 2، ص 109، كه به اجرای چاووش‌خوانی با همراهی گروه كرنا نوازان در گیلان اشاره كرده است). اشعار چاووشی در وزنها و قالبهای گوناگون خوانده می‌شد، ولی اشعاری با چهار مصراع، در وزنِ فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (بحر رمل مثمن محذوف)، رایج‌تر بود. در همه این اشعار، در پایان هر بیت یا هر بند، چاووشخوان حاضران را به ذكر صلوات دعوت می‌كرد كه در حكم بیت ترجیع بود (رضائی؛ حمیدی، همانجاها). | |||
===بدرقه زائرین=== | |||
چاووش‌خوانان افرادی خوش‌صدا و به اشعار مذهبی و مدایح و مراثی آشنا بودند و هنگامی كه كاروانی قصد عزیمت به حج یا زیارت عتبات داشت، با خواندن اشعار در كویها و محله‌ها مردم را مطّلع و آنان را برای پیوستن به كاروان تشویق می‌كردند. چاووشان به این منظور، در محل تجمع مردم، عَلَمی برپا می‌كردند و با بیرقی سبز یا سرخ بر دوش، سوار بر اسب یا پیاده، تا چند روز در شهر و ده می‌گشتند و اَشعار ویژه‌ای (رجوع کنید به ادامه مقاله) را با صدای بلند می‌خواندند (رجوع کنید به روزنامه وقایع‌اتفاقیه، همانجا؛ اوبن،ص17ـ 18؛ طباطبائی اردكانی، ص 461؛ عناصری، ص 134، 136، 139). در برخی نواحی، چاووشان هریك محله خاصی را به زیر علم یا پرچم خود داشتند و با یكدیگر رقابت می‌كردند (عناصری، ص 169). بر علم چاووش‌خوانان، ابیاتی مناسب با مقصد سفر، مثلاً در باره عرفات یا منا، می‌نوشتند یا نقشهایی از حرمین شریفین یا گنبد و بارگاه امام علی(ع) در نجف یا شمایلی از حضرت عباس(ع) می‌نگاشتند (همان، ص136). دسته‌ای از چاووشان، زائران را فقط در مرحله مقدماتی سفر تا حركت كاروان همراهی می‌كردند و هنگام خداحافظی زائر با اقوام و آشنایان، چاووشی می‌خواندند (جهانگیری، ص 313) و معمولاً پس از طی منزلی با كاروان (تا بیرون ده یا كاروانسرای مبدأ حركت یا تا پایانه‌های مسافربری)، به دیار خود بازمی‌گشتند. هنگام بازگشت كاروانها، چاووشخوان خبر نزدیك شدن كاروان را به مردم می‌داد و در مراسم استقبال از زائران نیز چاووش‌خوانی می‌كرد (اوبن، همانجا). | چاووش‌خوانان افرادی خوش‌صدا و به اشعار مذهبی و مدایح و مراثی آشنا بودند و هنگامی كه كاروانی قصد عزیمت به حج یا زیارت عتبات داشت، با خواندن اشعار در كویها و محله‌ها مردم را مطّلع و آنان را برای پیوستن به كاروان تشویق می‌كردند. چاووشان به این منظور، در محل تجمع مردم، عَلَمی برپا می‌كردند و با بیرقی سبز یا سرخ بر دوش، سوار بر اسب یا پیاده، تا چند روز در شهر و ده می‌گشتند و اَشعار ویژه‌ای (رجوع کنید به ادامه مقاله) را با صدای بلند می‌خواندند (رجوع کنید به روزنامه وقایع‌اتفاقیه، همانجا؛ اوبن،ص17ـ 18؛ طباطبائی اردكانی، ص 461؛ عناصری، ص 134، 136، 139). در برخی نواحی، چاووشان هریك محله خاصی را به زیر علم یا پرچم خود داشتند و با یكدیگر رقابت می‌كردند (عناصری، ص 169). بر علم چاووش‌خوانان، ابیاتی مناسب با مقصد سفر، مثلاً در باره عرفات یا منا، می‌نوشتند یا نقشهایی از حرمین شریفین یا گنبد و بارگاه امام علی(ع) در نجف یا شمایلی از حضرت عباس(ع) می‌نگاشتند (همان، ص136). دسته‌ای از چاووشان، زائران را فقط در مرحله مقدماتی سفر تا حركت كاروان همراهی می‌كردند و هنگام خداحافظی زائر با اقوام و آشنایان، چاووشی می‌خواندند (جهانگیری، ص 313) و معمولاً پس از طی منزلی با كاروان (تا بیرون ده یا كاروانسرای مبدأ حركت یا تا پایانه‌های مسافربری)، به دیار خود بازمی‌گشتند. هنگام بازگشت كاروانها، چاووشخوان خبر نزدیك شدن كاروان را به مردم می‌داد و در مراسم استقبال از زائران نیز چاووش‌خوانی می‌كرد (اوبن، همانجا). | ||
=== | ===همراه و راهنمای زائرین=== | ||
دسته دیگری از چاووشان در سفر همراه كاروان بودند و در كنار كار چاووش‌خوانی ــ كه در تمام سفر ادامه می‌یافت ــ به عنوان راهنمای حرفه‌ای زائران عمل می‌كردند. آنان در گذشته، برای حفاظت از قافله، تفنگ یا شمشیری با خود حمل می‌كردند و علاوه بر اعلام زمان حركت و استراحت و تدارك محل سكونت و خرید مایحتاج، راهنمایی زائران را در اماكن زیارتی نیز برعهده داشتند (همانجا؛ طباطبائی‌اردكانی، ص 464). در شهرهای بزرگ، این گروه از چاووشان را چند هفته قبل از آغاز مسافرت به خدمت می‌گرفتند (شهری‌باف، ج 3، ص 453). این گونه چاووشیها صورت كاملاً حرفه‌ای داشت و در برخی اسناد (از جمله در آمارنامه‌ای تهیه شده در 1310 در بیدگل كاشان)، چاووشی به عنوان شغل، ثبت شده است (رجوع کنید به وصاف بیدگلی، ص 43؛ همچنین برای اطلاع از اینكه چاووشانِ روضات محترم در زمره اصناف درویشان خاكسار طبقه‌بندی می‌شدند رجوع کنید به تبریزی، ص 266، مقدمه افشاری، ص 231ـ232؛ فلور، ص 109؛ همچنین گفته شده كه چاووشانِ سلسله درویشان عجم، برخی انبیا و اولیا، همچون ابراهیم خلیل و بلال حبشی، را از پیران خود می‌دانسته‌اند رجوع کنید به محجوب، ص 1075). | دسته دیگری از چاووشان در سفر همراه كاروان بودند و در كنار كار چاووش‌خوانی ــ كه در تمام سفر ادامه می‌یافت ــ به عنوان راهنمای حرفه‌ای زائران عمل می‌كردند. آنان در گذشته، برای حفاظت از قافله، تفنگ یا شمشیری با خود حمل می‌كردند و علاوه بر اعلام زمان حركت و استراحت و تدارك محل سكونت و خرید مایحتاج، راهنمایی زائران را در اماكن زیارتی نیز برعهده داشتند (همانجا؛ طباطبائی‌اردكانی، ص 464). در شهرهای بزرگ، این گروه از چاووشان را چند هفته قبل از آغاز مسافرت به خدمت می‌گرفتند (شهری‌باف، ج 3، ص 453). این گونه چاووشیها صورت كاملاً حرفه‌ای داشت و در برخی اسناد (از جمله در آمارنامه‌ای تهیه شده در 1310 در بیدگل كاشان)، چاووشی به عنوان شغل، ثبت شده است (رجوع کنید به وصاف بیدگلی، ص 43؛ همچنین برای اطلاع از اینكه چاووشانِ روضات محترم در زمره اصناف درویشان خاكسار طبقه‌بندی می‌شدند رجوع کنید به تبریزی، ص 266، مقدمه افشاری، ص 231ـ232؛ فلور، ص 109؛ همچنین گفته شده كه چاووشانِ سلسله درویشان عجم، برخی انبیا و اولیا، همچون ابراهیم خلیل و بلال حبشی، را از پیران خود می‌دانسته‌اند رجوع کنید به محجوب، ص 1075). | ||
| خط ۲۱: | خط ۲۵: | ||
==لباس== | ==لباس== | ||
اهل این حرفه پوشاك و ابزار ویژه‌ای نداشتند، ولی معمولاً شال سیاهی را حمایل سینه می‌كردند و سادات ایشان نیز شال سبزی بر گردن می‌انداختند (همان، ص 136). برخی چاووشان از نوجوانی وارد این كار می‌شدند (اوبن، همانجا) و با طی مراحل نوچگی، خواندن از روی متن، خواندن از حفظ و همراهی با چاووشخوان، مهارت می‌یافتند (عناصری، همانجا). در برخی خانواده‌ها نیز این حرفه ارثی بود (همان، ص 169). | اهل این حرفه پوشاك و ابزار ویژه‌ای نداشتند، ولی معمولاً شال سیاهی را حمایل سینه می‌كردند و سادات ایشان نیز شال سبزی بر گردن می‌انداختند (همان، ص 136). | ||
==چگونگی یادگیری== | |||
برخی چاووشان از نوجوانی وارد این كار می‌شدند (اوبن، همانجا) و با طی مراحل نوچگی، خواندن از روی متن، خواندن از حفظ و همراهی با چاووشخوان، مهارت می‌یافتند (عناصری، همانجا). در برخی خانواده‌ها نیز این حرفه ارثی بود (همان، ص 169). | |||
==از دیدگاه موسیقی== | |||
از نظر موسیقایی، مقام چاووشی از جمله مقامهای سازی و آوازی است كه به واسطه موسیقی تعزیه جایگاه خود را در موسیقی محلی برخی نواحی، از جمله مازندران، تثبیت كرده است (رجوع کنید به نصری اشرفی، 1374 ش، ص 102). | از نظر موسیقایی، مقام چاووشی از جمله مقامهای سازی و آوازی است كه به واسطه موسیقی تعزیه جایگاه خود را در موسیقی محلی برخی نواحی، از جمله مازندران، تثبیت كرده است (رجوع کنید به نصری اشرفی، 1374 ش، ص 102). | ||
| خط ۲۷: | خط ۳۷: | ||
==درون مایه اشعار== | ==درون مایه اشعار== | ||
اشعار چاووش‌خوانان عامیانه است و به همین سبب استحكام و ظرافت چندانی ندارد و گاه از نظر وزن و قافیه و انشا نیز دارای مشكلاتی است (برای نمونه رجوع کنید به چاووشی‌نامه حاج محمود كفشداری كه در 1346 ش در مشهد چاپ شده است و قطعه‌ای چاووشی به روایت رجاء زفره‌ای رجوع کنید به ادامه مقاله). این اشعار معمولاً سراینده مشخصی ندارند و دخل و تصرفهای بسیاری در آنها راه یافته است (عناصری، ص 144). | اشعار چاووش‌خوانان عامیانه است و به همین سبب استحكام و ظرافت چندانی ندارد و گاه از نظر وزن و قافیه و انشا نیز دارای مشكلاتی است (برای نمونه رجوع کنید به چاووشی‌نامه حاج محمود كفشداری كه در 1346 ش در مشهد چاپ شده است و قطعه‌ای چاووشی به روایت رجاء زفره‌ای رجوع کنید به ادامه مقاله). این اشعار معمولاً سراینده مشخصی ندارند و دخل و تصرفهای بسیاری در آنها راه یافته است (عناصری، ص 144). | ||
==مناسبت اشعار با مقصد زائر== | ==مناسبت اشعار با مقصد زائر== | ||
با وجود مشابهت مضمون شعرهای چاووشی با سایر اشعار راجع به منقبت یا عزاداری اولیا، در هر سفر زیارتی بر مضامینی تأكید می‌شود كه با مقصد زائران مناسبت دارد و حال و هوا و شوق زیارت و امیدواری به حصول حاجات و قبولی توبه در این اشعار غالب است؛ ازاین‌رو، گاه چاووشان در هر سفر بالبداهه نیز اشعاری می‌سرودند (همان، ص 135ـ137، 153ـ154). در اشعار چاووشی مربوط به حج، مضمونهای راجع به قربانی كردن حضرت اسماعیل با تأكید بر «ذبیح«اللّه بودن او چشمگیرتر است (همان، ص 157ـ159). در اشعار مربوط به زیارت امامان(ع)، علاوه بر بیان ویژگیهای هریك، بر شكوه بارگاه و مقبره ایشان تأكید می‌شود (همان، ص 135؛ شهری‌باف، ج 3، ص 447). با این حال، مهم‌ترین و معروف‌ترین مضمون این اشعار دعوت مردم به سفر زیارتی است كه معمولاً در مورد زیارت مزار امام حسین | با وجود مشابهت مضمون شعرهای چاووشی با سایر اشعار راجع به منقبت یا عزاداری اولیا، در هر سفر زیارتی بر مضامینی تأكید می‌شود كه با مقصد زائران مناسبت دارد و حال و هوا و شوق زیارت و امیدواری به حصول حاجات و قبولی توبه در این اشعار غالب است؛ ازاین‌رو، گاه چاووشان در هر سفر بالبداهه نیز اشعاری می‌سرودند (همان، ص 135ـ137، 153ـ154). در اشعار چاووشی مربوط به حج، مضمونهای راجع به قربانی كردن حضرت اسماعیل با تأكید بر «ذبیح«اللّه بودن او چشمگیرتر است (همان، ص 157ـ159). در اشعار مربوط به زیارت امامان(ع)، علاوه بر بیان ویژگیهای هریك، بر شكوه بارگاه و مقبره ایشان تأكید می‌شود (همان، ص 135؛ شهری‌باف، ج 3، ص 447). با این حال، مهم‌ترین و معروف‌ترین مضمون این اشعار دعوت مردم به سفر زیارتی است كه معمولاً در مورد زیارت مزار امام حسین(ع) با این مصراع آغاز می‌شود: «هر كه دارد هوس كرب و بلا بسم‌اللّه» (رجوع کنید به عناصری، ص 143؛ قس طوفان، ص 153: «هر كه دارد هوس كرب و بلا خوش باشد») و به یك تا چهار مصراعِ صلوات ختم می‌شود (برای نمونه: اول به مدینه مصطفی را صلوات، دوم به‌نجف شیر خدا را صلوات، در طوس غریب‌الغربا را صلوات،پس كشته شهر نینوا را صلوات؛ برای صورتهای دیگر رجوع کنید به جهانگیری، ص 313؛ شهری‌باف، همانجا؛ برای نمونه‌های گوناگون اشعار چاووشی‌خوانی، از جمله برای عزیمت به حج و بازگشت از آن رجوع کنید به عناصری، ص 159؛ حمیدی، 2004؛ برای عزیمت به كربلا و بازگشت از آن رجوع کنید به عناصری، ص 141، 149؛ حمیدی، همانجا؛ برای عزیمت به مشهد رجوع کنید به طباطبائی اردكانی، ص 461ـ462؛ عناصری، ص140؛ حمیدی، همانجا). | ||
==کاربردهای دیگر== | ==کاربردهای دیگر== | ||
چاووشان گاه به اذان‌گویی، تعزیه‌خوانی یا مداحی اولیا در جشنهای غیردینی، مثل عروسی، نیز می‌پرداختند (همان، ص136ـ137؛ آل‌احمد،ص50؛ در جشنهای ختنه سوران در مصر نیز كسانی با عنوان چاووش*/ شاویش دست اندركار بخشی از مراسم‌اند رجوع کنید به لین، ص 511 ـ512؛ برای نمونه‌ای از اشعار غیردینی چاووشان رجوع کنید به انجوی شیرازی، ج 2، ص100ـ 102). | |||
غیر از اشعار مذهبی، چاووش‌خوانان به نوعی با اشعار خود به بیان وقایع و لوازم سفر و دشواریهای راه و سختگیریهای مرزبانان به هنگام ورود زوار به اراضی مقدّس نیز می‌پرداختند (رجوع کنید به عناصری، ص153؛ فرهنگنامه ادبی فارسی، ذیل «چاوشی»). در قطعه‌ای چاووشی، كه به روایت محمدعلی رجاء زفره‌ای (متوفی 1361؛ ص 405ـ406) به دست ما رسیده است، از بیش از هفتاد وسیله و لوازم سفر زائران نام برده شده است. در این چاووشی‌نامه، كه به هنگام شبگیر كردن (سحرخیزی) و آمادگی حركت از منزلی به منزل دیگر خوانده می‌شد، با ذكر نام وسایل به مسافران هشدار داده می‌شد كه چیزی را جا نگذارند. ذكر نام قوطی گوگرد، ذره‌بین، مگس‌پران، وافور و قوطی تریاك در این مجموعه جالب توجه است. | غیر از اشعار مذهبی، چاووش‌خوانان به نوعی با اشعار خود به بیان وقایع و لوازم سفر و دشواریهای راه و سختگیریهای مرزبانان به هنگام ورود زوار به اراضی مقدّس نیز می‌پرداختند (رجوع کنید به عناصری، ص153؛ فرهنگنامه ادبی فارسی، ذیل «چاوشی»). در قطعه‌ای چاووشی، كه به روایت محمدعلی رجاء زفره‌ای (متوفی 1361؛ ص 405ـ406) به دست ما رسیده است، از بیش از هفتاد وسیله و لوازم سفر زائران نام برده شده است. در این چاووشی‌نامه، كه به هنگام شبگیر كردن (سحرخیزی) و آمادگی حركت از منزلی به منزل دیگر خوانده می‌شد، با ذكر نام وسایل به مسافران هشدار داده می‌شد كه چیزی را جا نگذارند. ذكر نام قوطی گوگرد، ذره‌بین، مگس‌پران، وافور و قوطی تریاك در این مجموعه جالب توجه است. | ||
==نوع دیگری از چاووشی‌خوانی مذهبی== | |||
در برخی مناطق ایران، از جمله در استان سمنان و خراسان، گونه دیگری از چاووشی‌خوانی مذهبی ملاحظه می‌شود كه با سنّت زیارت ارتباط مستقیمی ندارد، اما به گونه‌ای رمزی و استعاری با مفهوم حركت كاروان امام حسین(ع) به كربلا مرتبط می‌شود، چنان‌كه در بیرجند به مناسبت سالروز ورود اهل بیت امام حسین به كربلا، چاووش‌خوانی می‌كنند و از نزدیك شدن ایام‌عزاداری محرّم و رسم عَلَم‌بندان خبر می‌دهند و در حین بستن علم نیز اسفند دود می‌كنند و چاووشی می‌خوانند و طبق معمول، مردم نیز در پایان هریك از ابیات چاووشی صلوات می‌فرستند ( مردم‌نگاری مراسم عزاداری ماه محرم در شهرستان بیرجند، ص 47ـ 48). در بیرجند و میبد، چاووشخوان درون نخلی كه بر دوش مردم حمل می‌شود، می‌نشیند و چاووشی می‌خواند (رجوع کنید به همانجا؛ بلوكباشی ص 71ـ72). در مراسم آیینی «شمع و چراغ» در شبهای شهادت امام حسن و امام حسین(ع) در تكیه بیدآبادِ شاهرود، پس از خواندن خطبه و دعا، چاووش اشعار (دوازده‌بند) محتشم كاشانی را در باره واقعه كربلا و رثای شهدای آن می‌خواند و حضار در پایان هر مصراع صلوات می‌فرستند.شغل چاووشی در تكیه بیدآباد شاهرود موروثی است (رجوع کنید به شریعت‌زاده، ج 2، ص 409ـ413). در نوش‌آباد كاشان نیز كسی با عنوان «چاووشخوان» در روز عاشورا سوار بر اسب پیشاپیش تعزیه‌خوانان، چاووشی می‌خوانده است. | در برخی مناطق ایران، از جمله در استان سمنان و خراسان، گونه دیگری از چاووشی‌خوانی مذهبی ملاحظه می‌شود كه با سنّت زیارت ارتباط مستقیمی ندارد، اما به گونه‌ای رمزی و استعاری با مفهوم حركت كاروان امام حسین(ع) به كربلا مرتبط می‌شود، چنان‌كه در بیرجند به مناسبت سالروز ورود اهل بیت امام حسین به كربلا، چاووش‌خوانی می‌كنند و از نزدیك شدن ایام‌عزاداری محرّم و رسم عَلَم‌بندان خبر می‌دهند و در حین بستن علم نیز اسفند دود می‌كنند و چاووشی می‌خوانند و طبق معمول، مردم نیز در پایان هریك از ابیات چاووشی صلوات می‌فرستند ( مردم‌نگاری مراسم عزاداری ماه محرم در شهرستان بیرجند، ص 47ـ 48). در بیرجند و میبد، چاووشخوان درون نخلی كه بر دوش مردم حمل می‌شود، می‌نشیند و چاووشی می‌خواند (رجوع کنید به همانجا؛ بلوكباشی ص 71ـ72). در مراسم آیینی «شمع و چراغ» در شبهای شهادت امام حسن و امام حسین(ع) در تكیه بیدآبادِ شاهرود، پس از خواندن خطبه و دعا، چاووش اشعار (دوازده‌بند) محتشم كاشانی را در باره واقعه كربلا و رثای شهدای آن می‌خواند و حضار در پایان هر مصراع صلوات می‌فرستند.شغل چاووشی در تكیه بیدآباد شاهرود موروثی است (رجوع کنید به شریعت‌زاده، ج 2، ص 409ـ413). در نوش‌آباد كاشان نیز كسی با عنوان «چاووشخوان» در روز عاشورا سوار بر اسب پیشاپیش تعزیه‌خوانان، چاووشی می‌خوانده است. | ||