آثار البلاد و اخبار العباد (کتاب)
 تصویر کتاب آثار البلاد | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| عنوان اصلی | آثار البلاد و أخبار العباد |
| نامهای دیگر | عجائب البلدان |
| نویسنده | زکریا بن محمد بن محمود قزوینی |
| تاریخ نگارش | ۶۷۴ق |
| سبک | جغرافیایی ـ تاریخی |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | المطبعة الإعلامیة |
| محل نشر | بیروت |
| تاریخ نشر | 1998م |
آثارُ البلاد و أخبارُ العباد کتابی جغرافیایی ـ تاریخی به زبان عربی، تألیفِ عمادالدین قزوینی (متوفای ۶۸۲ق)، جغرافیدان و کیهاننگار قرن هفتم هجری است. این اثر در سال ۶۷۴ق نگاشته شده و بر پایهٔ یک مقدمه و هفت بخش تنظیم گردیده است. قزوینی در «آثار البلاد» آنچه را از ویژگیهای سرزمینها و ساکنان آنها شناخته، شنیده یا مشاهده کرده گرد آورده و بدینسان مجموعهای از دادههای جغرافیایی، تاریخی، ادبی و طبیعی را ارائه داده است. این کتاب، افزون بر جایگاه خود در تاریخ جغرافیای اسلامی، بهسبب گزارشهای متعدد از شاعران و ادیبان شهرها و نواحی مختلف، منبعی مهم برای پژوهشهای تاریخ فرهنگی و ادبی نیز بهشمار میآید.
نویسنده
نویسنده کتاب آثار البلاد و اخبار العباد، عمادالدین ابوعبدالله زکریا بن محمد بن محمود قزوینی (۶۰۵-۶۸۲ق/۱۲۰۸-۱۲۸۳م) از تبار انس بن مالک انصاری است. [۱] در منابع کتابشناختی و پژوهشیِ جدید نیز از قزوینی به عنوان جغرافیدان و کیهاننگار نام بردهاند و تاریخ تولد او را حدود اوایل قرن هفتم هجری دانستهاند.[۲][۳]
در باب مذهب مؤلف، اختلاف است. بعضى، او را شافعى و بعضی دیگر همچون آقابزرگ تهرانی در الذریعه او را شیعه دانستهاند.[۴]
موضوع کتاب
در این کتاب، اطلاعات جغرافیایی، ادبی، تاریخی و علمی فراوانی گردآوری شده است. آثار البلاد حاوی گزارشهایی درباره تعدادی شاعرانِ ایرانی بزرگ و نامآور است که از آن میان میتوان اوحدالدین کرمانی، صدرالدین خجندی، رشیدالدین وطواط، انوری، فردوسی، حکیم عمرخیام، ناصرخسرو، نظامی گنجوی و خاقانی شروانی را نام برد. این ویژگی سبب شده است که کتاب، افزون بر کاربردهای جغرافیایی، در تحقیقات تاریخ ادبیات و تاریخ فرهنگی نیز مورد استفاده قرار گیرد.[۵]
تاریخ نگارش
عمادالدین قزوینی این کتاب را در ۶۷۴ق نگاشته است.[۶] حاجیخلیفه در معرفی کتاب تصریح کرده است که اثر «بر مقدمه و هفت اقلیم» تنظیم شده و مؤلف، آن را در سال ۶۷۴ق تألیف کرده است و وی در سال ۶۸۲ق درگذشته است.[۷][۸]
جلدی است مشتمل بر یک مقدمه و هفت اقلیم که آغاز آن با عبارت «العزّ لك والجلال لكبريائك…» است، از آنِ شیخ فاضل زکریا بن محمد قزوینی، صاحبِ کتاب عجایب المخلوقات. او در این کتاب هر آنچه را که درباره ویژگیهای سرزمینها و ساکنان آنها شناخته، شنیده یا مشاهده کرده، گرد آورده است؛ هرچند ـ همانند آثار همسنخ آن ـ مطالب درست و نادرست در کنار یکدیگر در آن دیده میشود. تاریخ تألیف این کتاب سال ششصد و هفتاد و چهار هجری است و مؤلف در سال ۶۸۲ هجری درگذشته است.
محتوا
کتاب دارای ۳ پیشگفتار و ۷ عنوان درباره ۷ منطقه است.
- پیشگفتار اول، درباره نیاز به پدید آوردن شهرها و روستاهاست.[۱۰]
- پیشگفتار دوم، درباره ویژگیهای سرزمینها است که خودش دارای ۲ فصل است:
- فصل اول، درباره تأثیر بلاد در ساکنان آن است. همچنین در مورد تقسیم کره زمین به شرق و غرب و شمال و جنوب و ذکر ویژگیهای آنها.
- فصل دوم، درباره تأثیر بلاد در کانیها، گیاهان و جانداران است و در آن به شرایط اقلیمی برای پیدایش کانیها و رویش گیاهان و زیست جانداران را برپایه درک دانشمندان زمان تالیف کتاب اشاره شده است.[۱۱]
- پیشگفتار سوم، درباره اقلیمهای زمین است. همچنین در مورد اقلیمها و مناطق اقالیم هفتگانه با عنوانهای جداگانه بحث شده است. سپس به بحث درباره بلاد و نواحی، سرزمینها، مناطق جغرافیایی، کشورها، استانها، شهرها، شهرکها، روستاها، جزایر، کوهها، دژها، ساختمانها، و آثار تاریخی پرداخته شده است.[۱۲]
در نسخهٔ نهایی کتاب، معرفی بلاد و نواحی بر اساس تقسیم اقلیمهای هفتگانه انجام گرفته و مدخلهای هر اقلیم غالباً به صورت الفبایی تنظیم شده است.[۱۳]
روش
نویسنده هنگام نام بردن از هر مکان تاریخی، مطالبِ بسیاری درباره آن بیان میکند همچون: روایات جاهلی، داستانهای محلی، احادیث نبوی، کاریزها، فرآوردههای صنعتی و کشاورزی، پرندگان، حوادث، عالمان، ادیبان، شاعرانِ برخاسته از آن و اشعار مربوط به آن. به عنوان نمونه در آغاز بحث در بخش اقلیم اول به ارم شهر ساخته شده توسط شدّاد بن عاد از مردمان قوم عاد و پارهای از جزییاتش اشاره کرده است. [۱۴] پژوهشها نشان میدهد که قزوینی در گردآوری دادههای جغرافیایی، بهطور گسترده از منابع پیشین بهره برده و در موارد زیادی از معجمالبلدان یاقوت حموی اقتباس کرده است.[۱۵]
چاپها و ترجمه
کتاب آثار البلاد و أخبار العباد نخستینبار به کوشش ف. ووستنفلد (Heinrich Ferdinand Wüstenfeld) همراه با اثر دیگر قزوینی، عجایب المخلوقات، در سال ۱۲۶۴ق/۱۸۴۸م در گوتینگن آلمان به چاپ رسید. ووستنفلد در این چاپ، متن کتاب را بر اساس نسخههای خطی موجود تصحیح و منتشر کرد. همین چاپ، مبنای انتشارهای بعدی اثر قرار گرفت. در سال ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، این کتاب بار دیگر در بیروت توسط دار صادر منتشر شد که در واقع افست و بازچاپ همان نسخهٔ ووستنفلد بهشمار میآید. افزون بر این دو چاپ، نسخهها و بازچاپهای دیگری نیز از این اثر در کشورهای اسلامی و عربی منتشر شده است.
کتاب آثار البلاد و أخبار العباد در دورههای مختلف به فارسی ترجمه شده است. یکی از ترجمههای کهن آن در قرن یازدهم هجری انجام شده[۱۶] و در دورهٔ قاجار نیز ترجمهای دیگر به قلم جهانگیرمیرزا، پسر عباسمیرزا نایبالسلطنه، فراهم آمده که بعدها به تصحیح میرهاشم محدث منتشر شده است. ترجمهٔ جهانگیرمیرزا، همچون بسیاری از ترجمههای قاجاری، نسبتاً آزاد است؛ با این حال مترجم در بیشتر موارد کوشیده امانت متن عربی را حفظ کند و گاه توضیحاتی بر آن افزوده است. او برخی مطالب، بهویژه گزارشهای مربوط به مشایخ صوفیه و عالمان اهلسنت را ترجمه نکرده که مصحح با مراجعه به متن عربی این بخشها را تکمیل کرده است. این ترجمه از اقلیم اول آغاز میشود، سه مقدمهٔ مؤلف را دربر ندارد و در پایان نیز اندکی نقص دارد؛ با این همه، به سبب مقابله با نسخههای معتبر و افزودههای مصحح، متنی قابل استفاده برای پژوهشهای جغرافیایی، تاریخی و فرهنگی بهشمار میآید.[۱۷]
پانویس
- ↑ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۵، ص۲۱۹؛ ج۱، ص۷.
- ↑ Brockelmann, Carl, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden: Brill, vol. I, p. 481.
- ↑ Kračkovsky, I. Y., Arabskaya geograficheskaya literatura, Moscow–Leningrad, 1957, pp. 359–360.
- ↑ آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمه جهانگیر میرزا، ص12.
- ↑ اقبال، عباس، «کتاب آثار البلاد قزوینی و ترجمه احوال شعرای فارسی»، یادگار، س ۴، شم ۹-۱۰ (خرداد تیر ۱۳۲۷ش).
- ↑ حاجیخلیفه، کشف الظنون عن أسامي الکتب و الفنون، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج۱، ص۹.
- ↑ حاجیخلیفه، کشف الظنون عن أسامي الکتب و الفنون، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج۱، ص۹.
- ↑ Reinaud, M., Géographie d’Aboulféda, Paris, 1848, pp. cxliii–cl.
- ↑ حاجیخلیفه، کشف الظنون عن أسامي الکتب و الفنون، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج۱، ص۹.
- ↑ قزوینی، آثار البلاد وأخبار العباد، الناشر دار صادر، ص۷.
- ↑ قزوینی، آثار البلاد وأخبار العباد، الناشر دار صادر، ص۹.
- ↑ قزوینی، آثار البلاد وأخبار العباد، الناشر دار صادر، ص۱۲.
- ↑ Wüstenfeld, F. (ed.), Āthār al-bilād wa akhbār al-ʿibād, Göttingen, 1848, Introduction.
- ↑ قزوینی، آثارالبلاد، الناشر دار صادر، ص۱۵.
- ↑ Kowalska, M., “The Sources of al-Qazwīnī’s Āthār al-Bilād”, Folia Orientalia, 8 (1966), pp. 41–88.
- ↑ روغنی، کتابشناسی گزیده توصیفی تاریخ و تمدن ملل اسلامی،ص ۱۱۳–۱۱۴.
- ↑ آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمه جهانگیرمیرزا، ص ۱۷.
منابع
- آقابزرگ، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۷.
- اقبال، عباس، «کتاب آثار البلاد قزوینی و ترجمه احوال شعرای فارسی»، یادگار، س ۴، شم ۹-۱۰ (خرداد تیر ۱۳۲۷ش).
- قزوینی، زکریا، آثارالبلاد و اخبار العباد، بیروت، دارصادر، ۱۹۶۰م، جاهای مختلف.
- مدرس، محمدعلی، ریحانهالادب، تبریز، ۱۳۴۶ش، ج۴، ص۴۵۳.
- حاجیخلیفه، کشف الظنون عن أسامي الکتب و الفنون، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی تا.
- روغنی، شهره، کتابشناسی گزیده توصیفی تاریخ و تمدن ملل اسلامی، تهران، سمت، ۱۳۸۲ش.
- Brockelmann, Carl, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden: Brill.
- Kračkovsky, I. Y., Arabskaya geograficheskaya literatura, Moscow–Leningrad, 1957.
- Kowalska, M., “The Sources of al-Qazwīnī’s Āthār al-Bilād”, Folia Orientalia, 8 (1966).
- Wüstenfeld, F. (ed.), Āthār al-bilād wa akhbār al-ʿibād, Göttingen, 1848.
- Reinaud, M., Géographie d’Aboulféda, Paris, 1848.