آیه ۴۲ سوره آل‌عمران
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | سوره آل‌عمران |
| شماره آیه | ۴۲ |
| جزء | ۳ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | برگزیدگی و تزکیه حضرت مریم(س) از طرف خداوند در میان زنان عالم. |
| آیات مرتبط | آیه ۳۳ و ۳۴ سوره آل عمران |
آیه ۴۲ سوره آل‌عمران یا آیه «اصطفای حضرت مریم(س)» دربارهٔ بشارت فرشتگان به مریم(س) است که سه مسئله برگزیدگی، طهارت و فضیلت وی بر همه زنان عالم را خاطر نشان می‌کند.
مفسران قرآن، در تفسیر هر کدام از اجزاء سه‌گانه در این آیه، جهاتی را مطرح کرده‌اند. ایشان مواردی چون قبول نذر مادر مریم(س)، بهره‌مندی از طعام بهشتی را مورد اشاره اصطفای اول در آیه دانسته و مواردی چون نحوه ولادت عیسی(ع)، تأکید بر اصطفای اول و دیدن ملائکه را در معنای اصطفای دوم مورد تأکید قرار داده‌اند. سپس برای پاسخ به مسئله برتری فاطمه زهرا(س) که مورد تأکید روایات اسلامی است، وجوهی از جمله تفاوت میان برگزیدگی و برتری، برگزیدگی به جهت ولادت عیسی(ع) را خاطر نشان می‌سازند. برخی از مفسران، تطهیر در آیه را به «عصمت» تفسیر کرده و در خصوص اینکه آیا عبارت نساء العالمین مربوط به تمام زنان عالم بوده یا تنها شامل زنان معاصر با مریم(س) است، اختلاف کرده‌اند.
متن و ترجمه
وَإِذْ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفَاكِ عَلَىٰ نِسَاءِ الْعَالَمِينَ
او [یاد کن] هنگامی را که فرشتگان گفتند: «ای مریم، خداوند تو را برگزیده و پاک ساخته و تو را بر زنان جهان برتری داده است.» (سوره آل‌عمران، آیه۴۲)
محتوای آیه
آیه ۴۲ سوره آل‌عمران یا آیه «اصطفای حضرت مریم(س)»[۱] داستان حضرت مریم(س) و برگزیدگی او توسط خداوند را متذکر شده و خداوند تا چند آیه بعد، از دوران شکوفایی و مقامات والای وی سخن می‌گوید.[۲] مفسران قرآن کریم با توجه به این آیه مریم(س) را «محدثه»[یادداشت ۱] دانسته‌اند.[۳] بانو امین، فقیه، مفسّر و عارف شیعی، معتقد است که ندای مریم با اسم کوچک توسط خداوند، اشاره به این دارد که وی محبوبه الله است.[۴]
در تحلیل و تبیین سه جزء مهم این آیه یعنی مسئله اصطفاء (برگزیدگی)، مسئله تطهیر و مسئله فضیلت بر عالمین، دیدگاه‌های گوناگونی در میان مفسران ایجاد شده است که در ادامه بدان پرداخته شده است.
معنای اصطفاء اول
به بیان برخی، بیشترین کاربرد واژه «اصطفاء» در قرآن کریم متعلق به پیامبران و بندگان خاص خداوند است.[۵] در این آیه دوبار از برگزیدگی و اصطفاء مریم(س) سخن به میان آمده و در میان مفسران در خصوص این که اصطفای اول مریم(س) از طرف خداوند به چه جهتی اشاره دارد، عباراتی مطرح شده است:
- قبول نذر مادر مریم(س).[۶]
- بندگی مریم(س) و حضور وی در بیت‌المقدس.[۷]
- ولادت عیسی(ع) بدون پدر و به نحو معجزه آسا[۸]
- اختصاص طعام و روزی‌های بهشتی.[۹]
- قبول عبادات و عصمت[۱۰]
- گوهر ذات و ویژگی‌های ذاتی.[۱۱]
- رویت ملائکه و همصحبتی با ایشان.[۱۲]
معنای اصطفاء دوم
طبق بیان مفسران قرآن کریم، واژه «اصطفاء» اگر با کلمه «علی» متعدی شود، معنای تقدم را می‌دهد و اگرنه به معنای تسلیم است.[۱۳] ناصر مکارم شیرازی، سرّ تکرار واژه «اصطفاک» در آیه را یکبار برای بیان برگزیدگی مریم(س) به‌طور مطلق و بار دوم برای برگزیدگی او نسبت به تمام زنان جهان دانسته است.[۱۴]
مفسران برای اصطفای دوم در این آیه وجوهی را ذکر کرده‌اند:
- این «اصطفاء» به ولادت عیسی(ع)، بدون پدر اشاره دارد.[۱۵] در روایتی از نبی اکرم(ص) آمده است که اصطفای اول به معنای انتخاب مریم(س) از ذریه پیامبران و اصطفای دوم به معنای برگزیدگی به جهت ولادت معجزه‌آسای عیسی(ع) است.[۱۶] علامه طباطبایی مفسر و فیلسوف شیعه، نیز اصطفای مریم را مطلق ندانسته و با توجه به آیات بعد، این ویژگی را ناظر به وضع حمل معجزه آسای وی می‌داند.[۱۷]
- این «اصطفاء» تأکیدی بر اصطفاء اول است.[۱۸]
- این «اصطفاء» به هدایت شدن مریم و ارتباط وی با ملائکه و دیدن آنها اشاره دارد.[۱۹]
- این «اصطفاء» حاکی از برتری مریم نسبت به دیگر زنان است.[۲۰]
- این «اصطفاء» حاکی از برتری مریم نسبت به همه افراد است.[۲۱]
معنای نساء عالمین
در معنای واژه «نساء عالمین» در بخش پایانی آیه، احتمالاتی از سوی مفسران بیان شده است:
- بیشتر مفسران شیعی بر این باورند که منظور از «نساء عالمین»، زنان معاصر حضرت مریم(س) هستند، نه همه زنان.[۲۲] خصوصا اینکه برخی از روایات نیز مریم(س) را بانوی برگزیده زمان خود دانسته و فاطمه زهرا(س) را برترین بانوی همه زمانها قلمداد کرده‌اند.[۲۳] ناصر مکارم شیرازی، ظهور کلمه «عالمین» به مردمان همان زمان را دارای سابقه دانسته و در این خصوص به آیه ۴۷ سوره بقره، اشاره دارد.[۲۴]
- برخی از مفسران شیعه آیه را مطلق دانسته و معتقدند منظور از «نساء العالمین» همه زنان در همه زمانها است.[۲۵]
- برخی از مفسران اهل سنت نیز تفصیل قائل شده و گفته‌اند، اگر برگزیدگی به دلیل ایمان مریم(س) باشد واژه «نساء عالمین» بر زنان همان زمان دلالت دارد؛ اما اگر به دلیل ولادت عیسی(ع) باشد، همه زمانها را شامل می‌شود.[۲۶]
مسئله برتری حضرت فاطمه زهرا(س) بر حضرت مریم(س)
اگر برگزیدگی مریم(س) از میان زنان همه زمانها باشد، این سؤال پیش می‌آید که آیا این سخن با روایاتی که دلالت بر برتری حضرت فاطمه(س) نسبت به زنان عالمیان دارد[یادداشت ۲] منافات پیدا نمی‌کند؟
در پاسخ به این پرسش، برخی گفته‌اند که این روایات دربارهٔ سیادت حضرت فاطمه(س) است و با «اصطفاء» تفاوت دارد.[۲۷] زیرا اصطفاء ناظر به برگزیدگی شخص به دلایل خاص است؛ اما «سیادت» به معنای سروری و برتری نسبت به دیگران است.[۲۸] همچنانکه برگزیده شدن یک نفر از یک قوم برای امری خاص، به معنای برتری مقامی او در همه امور نسبت به جمیع افراد قوم نیست.[۲۹]
از سوی دیگر عبدالله جوادی آملی، مفسر، فیلسوف و فقیه شیعه معتقد است برتری و برگزیدگی فاطمه زهرا(س) مطلق بوده و ناظر به علم، تقوا و فضائل دیگر ایشان است، در حالی که برگزیدگی مریم(س) بر زنان عالم، ناظر به این صفت اوست که بدون همسر صاحب فرزند شد و از آن جایی که که این ویژگی در سایر زنان وجود ندارد؛ منعی ندارد که مراد از «نساء عالمین» در آیه محل بحث زنان همه زمانها باشد.[۳۰]
برخی نیز، معتقدند که اگر اصطفای دوم مانند اصطفای اول، ناظر به مطلق فضائل مریم(س) باشد، تکرار لازم می‌آید؛ در نتیجه، باید گفت که اصطفای دوم، دارای جهت خاصی است که حتی فاطمه زهرا(س) در این مورد با مریم(س) شریک نیست و آن وضع حمل خارق‌العاده اوست.[۳۱]
معنای تطهیر
علامه طباطبایی، تطهیر مریم(س) را به عصمت از گناهان تفسیر کرده[۳۲] و طبرسی، مفسّر شیعه در قرن ششم، آن را به معنای پاکیزگی از حیض، نفاس و دیگر آلودگی‌های زنانه می‌داند.[۳۳] تا ناگزیر به خروج از محل عبادت خود نشود.[۳۴]
ابوالفتوح رازی، مفسر شیعه قرن ششم، طهارت مریم(س) را به پاک بودن از آمیزش با مردان، تفسیر کرده است.[۳۵]
پانویس
- ↑ «تخصیص آیه اصطفای مریم با روایت»، سایت ویکی پرسش.
- ↑ نگاه کنید به بابایی، گزیده تفسیرنمونه، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۲۸۳.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۱۸۸.
- ↑ امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، ۱۳۶۱ش، ج۳، ص۱۰۸.
- ↑ اسماعیلی، «بررسی و تحلیل آراء مفسران قرآن از مفهوم «اصطفاء» و «عالمین» در آیه ۴۲ سوره آل عمران»، ص۱۹۴.
- ↑ طبرسی، جوامع الجامع، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۱۷۴؛ فیض کاشانی، الأصفی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۳۶؛ نجفی، تفسیر آسان، ۱۳۹۸ ق، ج۲، ص۲۷۵؛ بیضاوی، انوار التنزیل و اسرار التأویل، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۷.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۳۱۸؛ طوسی، التبیان، بیتا، ج۲، ص۴۵۶؛ حسینی شاه‌عبدالعظیمی، تفسیر اثناعشری، ۱۳۶۳ق، ج۲، ص۹۴؛ سورآبادی، تفسیر سورآبادی، ۱۳۸۰ق، ج۱، ۲۸۱.
- ↑ صادقی تهرانی، البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، ۱۴۱۹ق، ص۵۵؛ ثعلبی نیشابوری، الکشف و البیان، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۶۷.
- ↑ سور آبادی، تفسیر سورآبادی، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۲۸۱؛ حقی بروسوی، تفسیر روح البیان، بیتا، ج۲، ص۳۳؛ روزبهان بقلی شیرازی، تفسیر عرائس البیان، ۲۰۰۸م، ج۱، ص۱۵۰.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق. ج۳، ص۱۸۸.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۴، ص۲۳۱؛ حسینی شیرازی، تبیین القرآن، ۱۴۲۳ق، ص۶۶.
- ↑ روزبهان بقلی شیرازی، تفسیر عرائس البیان، ۲۰۰۸م، ج۱، ص۱۵۰.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۱۸۸؛ تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۵۸.
- ↑ مکارم، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۵۴۲.
- ↑ طوسی، التبیان، بیتا، ج۲، ص۴۵۶؛ طبرسی، جوامع الجامع، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۱۷۴؛ شریف لاهیجی، تفسیر شریف لاهیجی، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۳۲۴؛ فیض کاشانی، الأصفی فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۳۶؛ بلخی، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۲۷۵؛ حقی بروسوی، تفسیر روح البیان، بیتا، ج۲، ص۳۳.
- ↑ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱۳۶۰ش، ج۲، ص۷۴۶.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۱۸۸.
- ↑ صادقی تهرانی، البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، ۱۴۱۹ق، ص۵۵؛ زحیلی، التفسیر المنیر، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۲۲۵.
- ↑ فیض، کاشانی، الأصفی فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۳۶؛ بیضاوی، انوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۷؛ حجازی، التفسیر الواضح، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۳۱.
- ↑ سورآبادی، تفسیر سورآبادی، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۲۸۱؛ خازن، لباب التأویل، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۴۴.
- ↑ ابن عاشور، التحریر و التنویر، بیتا، ج۳، ص۹۵.
- ↑ شریف لاهیجی، تفسیر شریف لاهیجی، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۳۲۴؛ شوکانی، فتح القدير، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۸۸؛ گنابادی، تفسیر بیان السعاده، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲۶۲؛ حسینی شاه‌عبدالعظیمی، تفسیر اثناعشری، ۱۳۶۳ق، ج۲، ص۹۴؛ سور آبادی، تفسیر سورآبادی، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۲۸۱، حسینی شیرازی، تبیین القرآن، ۱۴۲۳ق، ص۶۶؛ صادقی تهرانی، البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، ۱۳۶۵ش، ج۵، ص۱۳۰.
- ↑ «اما مریم کانت سیدة نساء زمانها اما فاطمة فهی سیدة نساء العالمین من الاولین و الاخرین» نور الثقلین، ۱۴۱۵ ق، ج۱، ص۳۳۶.
- ↑ مکارم، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۵۴۲
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۱۸۹؛ فیض کاشانی، الأصفی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۳۶.
- ↑ طنطاوی، التفسیر الوسیط، بیتا، ج۲، ص۱۰۲.
- ↑ طیب، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۸ش، ج۳، ص۱۹۳.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۴، ص۲۴۷.
- ↑ سبزواری نجفی، الجدید، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۵۴.
- ↑ نگاه کنید به جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۴، ص۲۴۷.
- ↑ «مریم برگزیده خدا»، سایت مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر(عج).
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۱۸۸.
- ↑ طبرسی، تفسیر جوامع الجامع، ج۱، ۱۳۷۷ش، ص۱۷۳.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۱۸۸.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۳۱۸.
یادداشت
- ↑ محدث یعنی کسی که ملائکه با او سخن می‌گفته و ایشان نیز سخنان هاتفان غیبی را می‌شنیده‌اند. (المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۱۸۸.)
- ↑ در برخی روایات از حضرت فاطمه(س) تعبیر «سیده نساء العالمین» شده است.(خزاز، رازی،کفایة الأثر، ۱۴۰۱ق، ص۳۷؛ ابن بابویه، معانی الأخبار، ۱۴۰۳ق، ص۱۰۷.) در منابع اهل سنت نیز به این برتری اشاره شده است.(نگاه کنید: آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۴۹.)
منابع
- آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیه، بتحقیق علی عبدالباری عطیة، ۱۴۱۵ق،
- ابن بابویه، محمد بن علی، معانی الأخبار، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۳ق.
- ابن عاشور، محمدبن طاهر، التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسه التاریخ، بیتا.
- اسماعیلی، داود، «بررسی و تحلیل آراء مفسران قرآن از مفهوم «اصطفاء» و «عالمین» در آیه ۴۲ سوره آل عمران»، دو فصلنامه پژوهشهای تفسیر تطبیقی، سال ۷، ش۲، پاییز و زمستان ۱۴۰۰ش.
- امین، سیده نصرت، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، تهران، نهضت زنان مسلمان، ۱۳۶۱ش.
- بابایی، احمدعلی، برگزیده تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۲ش.
- بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۳ق.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
- ثعلبی نیشابوری، احمدبن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء للتراث العربی، ۱۴۲۲ق.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، انتشارات اسراء، ۱۳۸۹ش.
- حجازی، محمد محمود، التفسیر الواضح، بیروت، دار الجیل الجدید، ۱۴۱۳ق.
- حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثنا عشری، تهران، انتشارات میقات، ۱۳۶۳ش.
- حسینی شیرازی، سید محمد، تبیین القرآن، بیروت، دارالعلوم، ۱۴۲۳ق.
- حقی بروسوی، اسماعیل، تفسیر روح البیان، بیروت، دارالفکر، بی تا.
- خازن، علی بن محمد، لباب التأویل فی معانی التنزیل، بیروت: دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- رازی ابوالفتوح حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، تحقیق، دکتر محمد جعفر یاحقی، دکتر محمد مهدی ناصح، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ق.
- «تخصیص آیه اصطفای مریم با روایت»، سایت ویکی پرسش، تاریخ بازدید: ۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- روزبهان بقلی شیرازی، تفسیر، بتحقیق احمد فرید المزیدی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۸م.
- زحیلی، وهبه بن مصطفی، التفسیر المنیر فی العقیدة والشریعة والمنهج، بیروت: دارالفکر، ۱۴۱۸ق.
- سبزواری نجفی، محمد بن حبیب‌الله، الجدید فی تفسیر القرآن المجید، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۶ق.
- سورآبادی، ابوبکر عتیق بن محمد، تفسیر سورآبادی، تهران، فرهنگ نشر نو، ۱۳۸۰ش.
- شریف لاهیجی، محمد بن علی، تفسیر شریف لاهیجی، تهران، دفتر نشر داد، ۱۳۷۳ش.
- شوکانی، محمد بن علی، فتح القدیر، دمشق، دار ابن کثیر، دارالکلم الطیب، ۱۴۱۴ق.
- صادقی تهرانی، محمد، البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم، بی نا، ۱۴۱۹ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، بی جا، ۱۳۷۷ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه محمد جواد بلاغی، تهران، انتشارات ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- طنطاوی، سید محمد، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، قاهره، دار نهضه مصر، بی تا.
- طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، ۱۳۷۸ش.* طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.
- عروسی حویزی عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، بتحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۱۵ق.
- علامه طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، چاپ پنجم، قم، مکتبه الانشر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- فیض کاشانی، ملامحسن، الأصفی فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات الصدر، ۱۴۱۵ق.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، ۱۳۸۳ش.
- گنابادی، سلطان محمد، تفسیر بیان السعاده فی مقامات العباده، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۸ق.
- «مریم برگزیده خدا»، سایت مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر(عج)، تاریخ درج مطلب: شنبه ۱ فروردین ۱۳۹۴، تاریخ بازدید، ۵ آبان ۱۴۰۲ش.
- مکارم شیرازی ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چ۱، ۱۳۷۴ش.
- نجفی، محمد جواد، تفسیر آسان، تهران، انتشارات اسلامیه، ۱۳۹۸ق.