ویکی شیعه:منابع معتبر
این صفحه یکی از سیاستها و رهنمودهای ویکیشیعه است. کاربران بر محتوای این صفحه تفاهم دارند و همهٔ کاربران ملزم به پیروی از آن هستند. قبل از انجام هرگونه تغییری در این صفحه باید بر روی آن اجماع شده باشد. |
مقالههای ویکیشیعه باید بر مبنای منابع معتبری نوشته شوند که توسط اشخاص ثالث تألیف و منتشر شدهاند. همهٔ دیدگاههای اکثریت و یا اقلیت قابل ملاحظه که در این منابع بیان شده باشد، باید توسط مقالات مرتبط پوشش داده شود. (بنگرید به دیدگاه بیطرفانه)
واژهٔ «منبع» در ویکیشیعه سه معنای مختلف دارد: خود اثری که منبع قرار میگیرد (نظیر یک نوشته، مقاله، جریده یا کتاب)، خالق اثر (مثلاً نویسنده) و ناشر اثر (مثلاً علمی و فرهنگی). هر سهٔ این موارد روی اعتبار منبع اثر میگذارند. منابع معتبر میتواند مطالب منتشر شده طی فرایند انتشار معتبر یا نویسندگانی که در موضوع مرتبط معتبر شناخته میشوند یا هر دو باشد. (به ویژه در ایران که روش انتشار عموماً معتبر نیست، اعتبار نویسنده بیشتر مورد نظر میباشد.)
اعتبار منبع بستگی به موضوع دارد. (برای مثال روزنامهها در زمینه اخبار روز میتوانند منابع معتبری باشند اما در زمینه موضوعات علمی چنین جایگاهی ندارند و بایستی از منابع دیگر مثلا کتابهای دانشگاهی استفاده شود). هر منبع باید به دقت سنجیده شود تا برای گزارهای که بیان کرده معتبر باشد و بهترین منبع در آن زمینه باشد. لازم است منبع به صراحت از اطلاعاتی که در مقاله میآید پشتیبانی کند و باید به شکل مناسبی ادعا را طرح کرده باشد. (از توضیحات کافی برخوردار باشد).
مطابق ویکیشیعه:اثباتپذیری، هر مطلبی که مورد اختلاف نظر باشد، یا احتمال برود که بعداً ایجاد چالش کند، باید منبع مناسب برایش ذکر شود، حتی اگر یک نقل قول باشد؛ مسئولیت اضافه کردن منبع هم به عهدهٔ کسی است که آن جملهها را مینویسد یا برمیگرداند. مطالبی که منبع نداشته باشند، ممکن است در هر زمان مورد بحث قرار بگیرند و حذف شوند. در برخی شرایط بهتر است که هیچ اطلاعاتی ارائه نشود، تا این که مطالبی بدون منبع ذکر شود.
منبع معتبر چیست؟
منابع معتبر، آن دسته از منابع منتشر شده هستند که از طریق یک روال قابل اعتماد منتشر شدهاند؛ نویسندگان این منابع یا افراد معتبری در آن حوزه هستند یا به طور کل افراد قابل اعتمادی دانسته میشوند.
اعتبار یک منبع به موضوع مقاله نیز بر میگردد؛ منبعی که در یک موضوع معتبر دانسته میشود، ممکن است در یک موضوع دیگر از اعتبار کافی برخوردار نباشد. به عنوان نمونه، منبعی که توسط یک ریاضیدان برجسته نوشته و منتشر شده، ممکن است شامل مطالبی در حوزه زیستشناسی باشد اما در این باره منبع معتبری دانسته نشود. یا اگر به صحابی بودن فردی اشاره میکنیم باید به منابع صحابهنگاری آدرس بدهیم، یا اگر گزارهای تاریخی را میآوریم باید به منابع تاریخی ارجاع بدهیم همچنین در مباحث فقهی و کلامی به منابع مربوطه استناددهی کنیم. در حالت کلی باید که یک مقاله بر مبنای قابل اعتمادترین منابعی که در دسترس ویرایشکنندگانش است نوشته شود.
نکته: ارجاع به منابع دست اول و معتبر با سیاست ممنوعیت تحقیق دست اول در ویکی شیعه منافاتی ندارد.
دلیل استفاده از منابع معتبر
منابع به دو منظور استفاده میشوند:
- برای تایید یک ادعای مطرح شده در مقاله. در این حالت در ذکر منبع باید به طور دقیق قسمتی که آن ادعا را تایید میکند مورد اشاره قرار بگیرد.
- برای اعتبار دادن به آن منبع، و پیشگیری از وقوع نقض حق تکثیر یا دستبرد فکری.
ذکر منابع دقیق به خواننده این اعتماد را میدهد که مقاله از استانداردهای مربوط به اثباتپذیری و تحقیق دست اول تبعیت میکند. ارجاع دقیق به منابع باعث میشود که خواننده بتواند به آن منابع مراجعه کند، و به نویسندگان آن منابع اعتبار داده شود.
نکته: اگر تمام منابع موجود در مورد یک جمله یا مقاله، از اعتبار کمی برخوردار باشند، شاید بهتر باشد که آن محتوا در فضای اصلی ویکیشیعه گنجانده نشود.
ابعاد اعتبار یک منبع
کتابهای مرجع اصلی در هر رشته معتبرترین منابعند. با این حال، ممکن است بعضی منابع دانشورانه، منبعی قدیمی بوده و مطالب آن بعدها با تحقیقات جدیدتر و بیشتر رد شده باشند. سعی شود در صورت وجود مقالات اجماع کنونی دانشوران را منعکس نماید. تصمیم در مورد اعتبار منابع بسته به موضوع دارد. در صورتی که منابع با همدیگر در تضاد باشند باید از ارجاع درون متن برای مطالب نقل شده استفاده کرد.
منابع پژوهشگرانه و غیرپژوهشگرانه
- مقالات ویکیشیعه برپایه معتبرترین منابع موجود نگاشته می شوند با این حال نباید طبق تحقیقات دست اول نگاشته شود.
- احتیاط ویژهای در مورد ژورنالهایی که صرفا در جهت اشاعه دیدگاه خاصی چاپ میشوند باید به خرج داد. ژورنالی که تنها توسط طیف محدود و خاصی از جامعه علمی بررسی میشود معتبر شمرده نمیشود و تنها میتواند نماینده دیدگاه گروهی که آن ژورنال نمایندگیشان را میکند باشد.
- مطالبی مانند مقاله، کتاب یا رساله که به تایید جامعه علمی رسیده باشد معتبر شمرده میشوند. اگر مطلب در یک ژورنال شناخته شده دارای فرایند ویراستاری علمی توسط یک فرایند آکادمیک صحیح باشد باید حداقل توسط یک یا چند دانشپژوه دیگر مورد بررسی اولیه قرار گرفته باشد.
- رسالهها و پایاننامههای دکترا انتشارات پژوهشگرانه تلقیمیشوند.
ادعاهای ویژه نیازمند منابع ویژهای نیز هستند
در چند مورد ویرایشکنندگان یک مقاله باید توجه بیشتری به خرج بدهند و منبع ذکر شده را مورد بازبینی قرار دهند:
- ادعاهای تعجبآور و یا در ظاهر مهم که چندان شناخته شده نیستند.
- گزارشهای تعجبآور و یا در ظاهر مهم از اتفاقات اخیر که پوشش خبری مناسبی نداشتهاند.
- گزارش و بیانیه اشخاص به گونهای که خندهآور، بحثبرانگیز و یا مغایر با شخصیت و علایق پیشین آنها باشد.
- ادعاهای پشتیبانی نشده و یا به طور گستردهتر تکذیب شده از طرف جامعه علمی. به طور ویژه در مواردی که استدلال کننده میگوید توطئهای برای خاموش ساختن آنها وجود دارد باید احتیاط بیشتری کرد.
ادعاهای استثنایی باید توسط چند منبع معتبر مورد تأیید قرار گیرد.
منابع معاصر منتشر شده
از آنجا که بررسی و مرور مطالب در فرایند انتشار مطالب علمی بندرت در ایران مورد استفاده قرار میگیرد، لذا در اکثر موارد نمیتوان منابع منتشر شده در ایران را بر اساس معیار انتشارات معتبر در دنیا ارزشگذاری کرد. به جای آن لازم است شخص مؤلف یا ناشر در زمینه موضوع معتبر محسوب گردد. برای مثال سید محمد حسین طباطبایی مؤلفی معتبر در موضوعات تفسیر قرآن و فلسفه و عرفان اسلامی محسوب میشود. البته این به معنای آن نیست که لزوما تمام مراکز نشر در ایران بی اعتبار هستند. بلکه لازم است مؤیداتی در خصوص اعتبار هر مرکز ارائه گردد که نشان دهد عملکرد آن در جامعه علمی مرتبط با فعالیت آن مقبول است. برای مثال مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی یک ناشر دارای اعتبار محسوب میگردد.
اولویت با منابع مکتوب است
در ویکیشیعه سیاست بر این است که منابع مکتوب بر منابع اینترنتی مقدم است این به معنای عدم استفاده از نسخههای دیجیتال منابع مکتوب نیست. به عنوان نمونه در صورتی که مطلبی در نشریهای منتشر شده است و هر دو نسخه مکتوب و مجازی مجله نیز موجود است نباید فقط به نسخه مجازی آن ارجاع داد. بلکه باید شماره صفحه و دیگر اطلاعات آن شماره فصلنامه نیز ذکر شود. همچنین هنگام استفاده از کتابخانههای مجازی مانند کتابخانه دیجیتال نور و کتابخانه مدرسه فقاهت باید شماره جلد و صفحه و نیز اطلاعات نسخه ذکر شود.
منابع آنلاین
به طور معمول نباید از مطالب موجود در یوزنتها، ویکیها، بولتن بوردها، تالارهای گفتگو (فوروم) و بلاگها و قسمت نظرات موجود در صفحه بلاگها بهعنوان منبع استفاده کنیم. معمولاً روی مطالب این رسانهها نظارت کافی وجود ندارد یا معمولاً نویسندگان آنها دارای اعتبار کافی نمیباشند و مطالب موجود در این منابع پایدار نبوده و ممکن است به سرعت دستخوش تغییر شوند یا پاک شوند.
- بیشتر وبسایتها حکم مراجع خود انتشار یافته را دارند و نمیتوان از آنان به عنوان منبع استفاده نمود.
- البته استثناهایی هم میتواند وجود داشته باشد: مثلاً پژوهشگر حرفهای معروفی در رشتهٔ مربوط به خود، یا روزنامهنگار حرفهای مشهوری باشد که مطالبش را خودش در اینترنت منتشر کرده باشد. گاه این موارد ممکن است به عنوان منبع قابل قبول باشد؛ البته این به شرطیاست که تخصصش پیشتر با چاپ مطالب در ژورنالهای معتبر یا کتابهای وزین اثبات شده باشد؛ ولی به هرحال حواستان را جمع کنید: اگر مطلبی که آن شخص در وِبنوشتش نوشته است واقعاً بااهمیت باشد، معمولاً کس دیگری آن را در جایی معتبر (تر) منتشر کرده است.
- بعضی وبگاهها در واقع نسخه برخط یک مرجع معتبر میباشد و مؤسسه انتشاردهنده مرجع مذکور نسخهٔ برخط آن مرجع را نیز در اختیار خوانندگان قرار میدهد، مانند نسخهٔ برخط دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. این مراجع معتبر میباشند و استفاده از چنین مراجعی بلامانع میباشد.
- بر مطالب منتشر شدهٔ بعضی وبسایتها فرایند حقیقتسنجی و ویراستاری فنی کافی صورت میپذیرد. چنین وبسایتهایی حکم مطالب خود انتشار یافته را ندارند و میتوان از آنان در ویکی شیعه استفاده نمود.
- بعضی وبسایتهای تخصصی که مرجعیت آن مورد پذیرش متخصصین بوده و در رشته خود و مراجع حوزوی و دانشگاهی، وبگاهی شناخته شده میباشند را میتوان به عنوان مرجع استفاده نمود.
- یک منبع برخط هر لحظه ممکن است موقتاً یا دائماً از دسترس خارج شود یا محتوایش تغییر کند و اگر این اتفاق رخ دهد مطلب ما دیگر اثباتپذیر نخواهد بود. راهحل رفع این مشکل بایگانیکردن صفحهٔ وب در وبگاههای مربوطه مثل WebCite است.
پلتفرمهای انتشار محتوا
هرکسی میتواند با اندک امکاناتی ویدیویی تهیه کند و آن را در یوتیوب یا آپارات بارگذاری کند. بیشتر ویدیوهای موجود در یوتیوب و آپارات و دیگر سرویسهای اشتراک فیلم، جزو مطالب خود انتشار یافته محسوب میشوند و منبع معتبری محسوب نمیشوند. هر چند در بعضی موارد میتوان از یوتیوب یا سایر وبسایتهای اشتراک فایلهای تصویری استفاده نمود. مثلاً اگر مرجع معتبری بهطور رسمی کانالی در یوتیوب یا امثال آن داشته باشد یا بتوان ویدیوی منتشر شده را تا منبع اصلی آن ردیابی نمود. مثلاً مصاحبه یک فرد با یک خبرگزاری. در این حالت ویدیوی مذکور حکم منبعی اولیه خواهد داشت و بسته به اعتبار منبع اصلی میتوان از آن استفاده نمود. هرچند در استفاده از اینگونه مراجع باید احتیاط نمود.
استفاده از محتواهای شبکات اجتماعی همچون اینستاگرام، تلگرام و ... هرچند مستند به یک منبع رسمی باشد، توصیه نمیشود. دسترسی به این پلتفرمها بعضا نیاز به نصب نرمافزار داشته و از این رو مخاطبان ویکی شیعه را در تایید محتواها دچار سختی میکند. همچنین اعتبار کلی محتواهای منتشر شده در شبکات اجتماعی، چندان قابل تایید نیست. ضمن آنکه بیشتر منابع رسمی در این شبکات، محتوای خود را بر روی سایتهای رسمی خود نیز منتشر میکنند که منبعی معتبرتر به شمار میروند.
نکاتی درباره نشریات
- بعضی نشریات از ویکی شیعه یا منابع نامعتبری بهعنوان منبع استفاده میکنند. آن قسمت از اطلاعاتی که منبع آن نسخههای پیشین مقالات یکی شیعه هستند یا به منابع نامعتبری مستند شدهاند، نمیتواند بهعنوان منبع استفاده شوند.
- نشریات بنگاههایی هستند که باید به جهت سودآوری خوانندگان بیشتری جذب نمایند. مقالات روزنامهنگاری (ژورنالیستی) و بزرگ نشان دادن غیرعادلانه بعضی از مطالب به قصد جذاب نمودن مقاله از اعتبار چنین مقالاتی بهعنوان منبع در مقایسه با ژورنالهای تخصصی (Peer Reviewed) و کتابهای منتشر شده توسط ناشران معتبر میکاهد.
- همچنین در بسیاری از اوقات به خاطر سریع بودن فرایند روزنامهنگاری و رقابت بین نشریات در اولین بودن در انتشار یک خبر فرایند کنترل حقایق به درستی انجام نمیشود و کیفیت فدای سرعتالعمل میشود؛ مثلاً ممکن است یک روزنامه خبر مرگ یک فرد را قبل از آنکه بستگانش آن را تأیید کنند، به صرف یک شایعه منتشر کنند. در چنین مواقعی استفاده از خبرهایی که تحت عنوان خبرهای داغ منتشر میشوند باید احتیاط نمود.
- مقالات در مورد موضوعات تخصصی در نشریات غیر تخصصی توسط نویسندهای که حسن شهرتی به عنوان متخصص و صاحب نظر در زمینهٔ موضوع ندارند. مقالاتی که که در یک نشریه تخصصی در موضوعی که خارج از حیطه تخصصی نشریه میشود نیز شامل این بند میشوند.
- در بسیاری مواقع نشریات از تیترهایی جنجالی و روزنامهنگاری برای جذب خوانندگان استفاده میکنند. استفاده از این مطالب توصیه نمیشود.
- باید از استفاده از مطالب جنجالی و مطالب نشریات زرد اجتناب کرد.
- در بسیاری از اوقات نشریات غیر تخصصی خبر کشفیات و کارهای علمی یا اختراعات جدیدی را انتشار میدهند. در استفاده از این مطالب باید دقت نمود. نشر چنین مطالبی در نشریات لزوما به معنای اعتبار این کشفیات نیست، زیرا نشریات به سبب سرعت عمل در کار و لزوم انتشار سریع خبرهای داغ، در انتظار تأیید مراجع مستقل و صاحب صلاحیت برای اینگونه نشریات نمیمانند. مطمئناً اگر یک اکتشاف، کار علمی، یا اختراع قابل توجه باشد، آنقدر ارزش خواهد داشت تا مراجع و نشریات تخصصی معتبر به آن بپردازند.