کاربر:Alikhani/صفحه تمرین3
شبیه‌سازی انسان تولید انسان، غیر از راه معمول آن و با استفاده از سلول‌های انسان در محیط آزمایشگاهی است. برای شبیه‌سازی فواید و معایبی گفته شده که در ارزیابی احکام آن تأثیرگذار است. شبیه‌سازی اعضا، همزادسازی و شبیه‌سازی انسان کامل، سه گونۀ مختلف برای شبیه‌سازی است که احکام جداگانه و گاه مشترکی دارند. در مسیحیت و یهود غالبا شبیه‌سازی انسان ممنوع دانسته شده است. اهل‌سنت نیز به اتفاق آراء، شبیه‌سازی انسان را نامشروع و مغایر اسلام اعلام کرده‌اند. اما در فقه شیعه دیدگاه یکسانی در این موضوع وجود ندارد.
بیشتر فقیهان مانند جعفر سبحانی و یوسف صانعی، شبیه‌سازی اعضا را جایز می‌دانند. اما آرای فقیهان درباره همزادسازی و شبیه‌سازی انسان کامل مختلف است. سید محمدسعید حکیم، موسوی اردبیلی، سید علی سیستانی و محمد مؤمن از فقیهانی هستند که به جواز شبیه‌سازی انسان فتوا داده‌اند. در مقابل سید ابوالقاسم خویی، میرزا جواد تبریزی و جعفر سبحانی به حکم اولی و مکارم شیرازی به حکم ثانوی آن را حرام دانسته‌اند. فقهایی که شبیه‌سازی را جایز می‌دانند، به اصل اباحه استناد کرده، از ادله‌ای که بر حرمت شبیه‌سازی اقامه شده، پاسخ می‌دهند. از مهمترین دلیل‌هایی که بر حرمت همزادسازی و شبیه‌سازی انسان اقامه شده، می‌توان به حرمت تغییر در خلق خدا، اختلال نظام، حرمت وارد کردن نطفه در رحم غیر همسر، اختلاط انساب و حرمت از بین بردن نطفه اشاره کرد.
بررسی نَسَبِ انسان شبیه‌سازی شده، از احکام وضعی پرچالش در مسئله شبیه‌سازی انسان است. برخی فقیهان، صاحب رحم، بعضی صاحب سلول و گروهی صاحب تخمک را مادر انسان شبیه‌سازی شده دانسته‌اند. به فتوای برخی فقیهان، زنی که نطفه در رحم او رشد کرده است، به منزله مادر رضاعی کودک به‌شمار می‌آید. در مقابل جواد تبریزی بر این باور است که احکام نَسَب و احکام مربوط به ارث در مورد چنین انسان‌هایی جاری نمی‌شود.
تبیین مسئله و جایگاه آن
شبیه‌سازی انسان (عربی: الاستنساخ البشری؛ انگلیسی: cloning[۱]) به تولید انسان غیر از راه معمول آن و با استفاده از سلول‌های انسان در محیط آزمایشگاهی گفته می‌شود. شبیه‌سازی انسان یکی از مسائل مستحدثه فقهی و حقوقی است.[۲] برای شبیه‌سازی انسان فواید و زیان‌های متعددی ذکر کرده‌اند. امکان بارورسازی زوج‌های عقیم، کمک به سلامت نسل آینده و استفاده از صفات ممتاز افراد و افزایش آنها از فواید شبیه‌سازی انسان، و اختلاط انساب، احساس بی‌نیازی از ازدواج، احتمال از بین رفتن جوامع، تشویق به سقط جنین و احتمال سوء استفاده مجرمان از این روش از مضرات شبیه‌سازی انسان دانسته شده است.[۳]
نخستین حیوان شبیه‌سازی شده در سال ۱۹۹۶م متولد شد. در سال‌های پس از آن ادعاهایی در تولید انسان شبیه‌سازی شده مطرح گردید که همگی مورد تردید محققان قرار گرفته است.[۴] شبیه‌سازی حیوانات و در پی آن شبیه‌سازی انسان، واکنش‌های مختلف سیاسی و دینی را همراه داشت.[۵] مراجع مذهبی دنیا نوعاً شبیه‌سازی انسان را ممنوع دانستند، با این تفاوت که برخی آن را ذاتا حرام می‌دانند، ولی عده‌ای معتقدند اگر چه شبیه‌سازی انسان به خودی خود اشکالی ندارد، اما با توجه به آثار و پیامدهای آن، این عمل جایز نیست.[۶] کلیسای کاتولیک شبیه‌سازی انسان را عملی غیراخلاقی و ممنوع اعلام کرد.[۷] پروتستان‌ها و یهودیان نیز شبیه‌سازی را جز در برخی موارد نادر (مانند بچه‌دار شدن زوج‌های نابارور) مذموم دانستند.[۸] علمای اهل سنت نیز به اتفاق آراء شبیه‌سازی انسان را عملی نامشروع و مغایر اسلام اعلام کردند.[۹] اما فقیهان شیعه دیدگاه‌های مختلفی، از جواز مطلق تا حرمت مطلق، ارائه داده‌اند.[۱۰]
اقسام شبیه‌سازی
شبیه‌سازی انسان به سه‌گونه انجام می‌شود:
- شبیه‌سازی عضو؛ در این روش یکی از سلول‌های انسان گرفته و در دستگاه‌های مخصوصی پرورش داده می‌شود تا به یکی از اعضای بدن انسان (مانند قلب، کلیه و کبد) تبدیل شود. از آنجا که نتیجه این کار، بازسازی انسان کامل نیست، برخی این قسم را از مسئله شبیه‌سازی انسان خارج دانسته‌اند.[۱۱]
- همزادسازی انسان؛ در این روش که به آن تقسیم جنینی نیز گفته می‌شود،[۱۲] شبیه‌سازی انسان با استفاده از سلول جنسی انجام می‌گیرد.[۱۳] پس از لقاح اسپرم با تخمک، سلول جدیدی به وجود می‌آید. این سلول ابتدا به ۲، بعد به ۴، ۸، ۱۶ و در نهایت به ۳۲ سلول تقسیم می‌شود. با رسیدن تعداد سلول‌ها به عدد ۳۲، تقسیم‌بندی متوقف می‌گردد و هر یک از ۳۲ سلول، زمینه به وجود آمدن یکی از اعضای بدن را تا شکل‌گیری کامل انسان بر عهده می‌گیرد. با این حال اگر یکی از سلول‌های ۳۲گانه از بقیه سلول‌ها جدا، و در محیط مناسبی قرار گیرد، خود به تنهایی می‌تواند به ۳۲ سلول تقسیم شده، زمینه شکل‌گیری انسان کاملی را فراهم آورد.[۱۴] ازاین‌رو انسان‌هایی که از این ۳۲ سلول به وجود آیند، همانند انسان‌های همزاد خواهند بود که منشأ پیدایش آنها، سلول جنسی بوده است.[۱۵]
- شبیه‌سازی انسان؛ در این روش انسان با استفاده از سلول غیرجنسی شبیه‌سازی می‌شود.[۱۶] برای این منظور تخمک زنی را پیش از بارور شدن می‌‌شکافند و هسته مرکزی آن را برداشته، هسته یکی از سلول‌های بدن مرد یا زن را (حتی زنی که تخمک از او گرفته شده) درون آن تخمک قرار می‌دهند تا انسانی از آن متولد شود.[۱۷] در این روش انسان به وجود آمده، از همه جهات، مشابه انسانی خواهد بود که سلول از او گرفته شده است.[۱۸]
دیدگاه فقیهان
با چشم‌پوشی از برخی مقدمات یا روش‌های حرام در شبیه‌سازی (مانند لمس کردن یا نگاه کردن بدن نامحرم[۱۹]) فقیهان شیعه در حکم شبیه‌سازی انسان اتفاق نظر ندارند و دیدگاه آنان از جواز تا حرمت مطلق در نوسان است.[۲۰] در شبیه‌سازی فرض‌های مختلفی قابل طرح است که در حکم فقهی اثرگذارند، مانند معلوم بودن صاحب سلول یا معلوم نبودن آن، گرفتن سلول از فرد زنده یا میت و نیز وجود داشتن رابطه زوجیت بین صاحب سلول و تخمک یا صاحب رحم، یا نبود رابطه زوجیت.[۲۱]
شبیه‌سازی اعضا
فقیهان شیعه، شبیه‌سازی اعضای بدن انسان را نه تنها جایز، بلکه مطلوب دانسته‌اند.[۲۲] برخی فقیهان که قائل به عدم جواز شبیه‌سازی انسان هستند (مانند جعفر سبحانی) نیز شبیه‌سازی اعضای بدن را عملی بسیار خوب معرفی کرده‌اند؛ اما مشروط به آنکه شبیه‌سازی اعضا، در قالب شبیه‌سازی انسان انجام نشود.[۲۳] با این حال مکارم شیرازی این شرط را در عصر حاضر محقق نمی‌داند. وی معتقد است از آنجا که تنها راه ثابت شده علمی برای شبیه‌سازی اعضا، فقط از راه شبیه‌سازی انسان انجام می‌گیرد و سپس اعضای انسانِ شبیه‌سازی شده مورد استفاده قرار می‌گیرد، این کار جایز نیست؛ زیرا این کار مستلزم سلب حق حیات از فرد دیگر است.[۲۴]
همزادسازی انسان
موضع‌گیری فقهی درباره همزادسازی انسان اندک است و فقیهان کمتری دیدگاه خود را در این باره ارائه داده‌اند. با این حال به نظر می‌رسد فقهایی که شبیه‌سازی را جایز دانسته‌اند، با رعایت شرایط ذیل، همزادسازی کامل انسان را نیز جایز خواهند دانست؛ چنان‌که محمد محمدی قائینی با رعایت دو شرط اول، و حسن جواهری با رعایت دو شرط دوم، همزادسازی را جایز دانسته‌اند:
- به نطفه به وجود آمده، ضرری نرسد؛[۲۵]
- نطفه به وجود آمده از بین نرود؛[۲۶]
- به صورت بسیار گسترده انجام نگرفته، منجر به اختلال نظام نشود.[۲۷]
شبیه‌سازی انسان
سید محمدصادق روحانی معتقد است دلیلی بر حرمت شبیه‌سازی انسان وجود ندارد.[۲۸] محمد مؤمن، محمدابراهیم جناتی و محمدعلی گرامی اصل شبیه‌سازی را جایز، تنها برخی اقسام آن را حرام دانسته‌اند.[۲۹] سید محمدسعید حکیم نه تنها شبیه‌سازی انسان را جایز دانسته، بلکه آن را به کارگیری سنت خدا و روشی برای شناخت قدرت الهی می‌داند.[۳۰] موسوی اردبیلی و سید علی سیستانی هم از فقیهانی هستند که این عمل را جایز می‌دانند.[۳۱]
در مقابل، برخی فقیهان شبیه‌سازی انسان را به حکم اولی یا حکم ثانوی جایز ندانسته‌اند. سید ابوالقاسم خویی، میرزا جواد تبریزی و جعفر سبحانی شبیه‌سازی انسان را به حکم اولی حرام می‌دانند.[۳۲] مکارم شیرازی معتقد است اگر چه این کار به عنوان اولی جایز است، اما با توجه به پیامدهای آن، به عنوان ثانوی جایز نیست.[۳۳]
برخی فقیهان نیز در این مسئله توقف و احتیاط کرده‌اند. به گفته حسینعلی منتظری شبیه‌سازی انسان در صورتی که اصول اخلاقی و شرعی را نقض نکند، موجب هتک حرمت و کرامت انسانی نشود، اختلاط انساب و اختلال در نظام خانوادگی و نظام حقوقی بشر را در پی نداشته باشد، جایز است.[۳۴] با این حال وی معتقد است با توجه به آثار و پیامدهای نامعلوم شبیه‌سازی انسان، باید در چنین احتیاط و توقف کرد.[۳۵]
بررسی ادله حرمت شبیه‌سازی
بر اساس اصل اباحه، تمامی افعال و تصرفات انسان جایز است و تنها در صورتی حرام دانسته می‌شود که دلیلی بر حرمت آن وجود داشته باشد.[۳۶] بنابراین برای جایز دانستن همزادسازی و شبیه‌سازی لازم نیست دلیلی بر جواز آن اقامه شود، بلکه پاسخ دادن از ادله‌ای که بر حرمت آن اقامه شده، کافی است. ادله ذیل برخی به شبیه‌سازی و برخی به همزادسازی اختصاص دارد، چنان‌که بعضی دیگر مشترک بین آن دو است. در ادامه دلیل‌های مشترک، سپس دلیل‌های اختصاصی بررسی می‌شود.
حرمت تغییر در خلق خدا
جعفر سبحانی شبیه‌سازی انسان را تصرف در خلقت خدا و به همین دلیل آن را حرام دانسته است.[۳۷] محمد مؤمن این استدلال را در همزادسازی انسان نیز جاری می‌داند. در توضیح این استدلال گفته شده، از آنجا که در آیه ۱۱۹ سوره نساء، تغییر در خلقُ الله، عملی شیطانی معرفی شده و از سوی دیگر شبیه‌سازی و همزادسازی از مصادیق تغییر در خلق خدا است، این عمل حرام است.
محمد مؤمن این استدلال را بسیار ضعیف دانسته، معتقد است با استناد به روایت‌های تفسیری[۳۸]، این آیه ناظر به تغییر دین خدا و ایجاد بدعت در دین است؛ اما آنچه در مراحل همزادسازی انسان رخ می‌دهد، همانند کاشتن بذر گیاهان و درختان، همگی به خواست و اراده خدا انجام می‌شود.[۳۹]
اختلال نظام
به باور جواد تبریزی و جعفر سبحانی، شبیه‌سازی انسان موجب اختلال در نظام می‌شود و به همین دلیل شبیه‌سازی به عنوان اولی حرام است.[۴۰] اگر چه در عبارات علما، این استدلال تنها درباره شبیه‌سازی مطرح شده است، اما این استدلال را می‌توان در برخی موارد همزادسازی نیز مطرح کرد. در توضیح این استدلال گفته شده شبیه‌سازی انسان در نهایت به هرج و مرج در جامعه می‌انجامد؛ چرا که ممکن است در شناختن مجرم‌ها اشتباه صورت گیرد یا مجرم‌ها هیچگاه شناخته نشوند.[۴۱]
در پاسخ به این استدلال گفته شده، این اشکال تنها در صورتی مطرح می‌شود که شبیه‌سازی انسان به صورت گسترده انجام شود؛ ولی این استدلال بر حرمت شبیه‌سازی در موارد اندک دلالت ندارد.[۴۲] برخی محققان نیز با اشکال صغروی به این استدلال بر این باورند که شبیه‌سازی انسان به تطابق صد در صدی افراد نمی‌انجامد و به همین دلیل هیچگاه منجر به هرج و مرج نمی‌شود.[۴۳]
حرمت وارد کردن نطفه در رحم غیر همسر
ممکن است گفته شود روش همزادسازی تنها باید در مورد همسر شرعی انجام شود؛ چرا که طبق روایت علی بن سالم از امام صادق(ع)[۴۴] داخل کردن نطفه مرد (غیر از زنا) در رحم زن اجنبی، حرام است.[۴۵] به گفته محمد مؤمن این دلیل علاوه بر حرمت همزادسازی، در شبیه‌سازی انسان نیز مطرح است.[۴۶] محمد مؤمن در توضیح این استدلال به آیاتی مانند آیه ۳۱ سوره نور اشاره کرده است. بر اساس توضیح او در این آیه به حفظ شرمگاه زن، مگر از همسر خود، دستور داده شده است؛ زیرا مطابق این آیه زنان باید شرمگاه خود را از بهرهوری بیگانگان حفظ نمایند و حال آنکه قرار دادن سلول مرد بیگانه درون رحم و تخمک زن نامحرم، از مصادیق بارز بهرهوری بیگانگان است.
با این حال محمد مؤمن و حسن جواهری این استدلال را ضعیف برشمرده‌اند. حسن جواهری استدلال به روایت علی بن سالم را ناکافی دانسته معتقد است تعبیر «نطفه مرد» که در روایت ذکر شده، به «منی» اشاره دارد و شامل تخمکِ بارور شده نمی‌شود.[۴۷] محمد مؤمن نیز از استدلال به آیه چنین پاسخ داده که اولاً مفاد این آیه به بهرهوری جنسی اختصاص دارد و مواردی مانند پرورش سلول در رحم زن را شامل نمی‌شود؛ ثانیاً چنین استدلالی تنها بر حرمت شبیه‌سازی انسان در رحم زن نامحرم دلالت دارد، اما موارد دیگر شبیه‌سازی انسان، مانند بهرهوری از رحم همسر برای شبیه‌سازی، بی‌اشکال است. بنابراین با چنین استدلالی نمی‌توان تمام شبیه‌سازی‌ها را حرام دانست.[۴۸]
اختلاط انساب
جواد تبریزی و جعفر سبحانی بر این باورند که شبیه‌سازی انسان اختلاط انساب را در پی دارد و به همین دلیل حرام است.[۴۹] محمدابراهیم جناتی این استدلال را که به شبیه‌سازی انسان اختصاص دارد، ناکافی دانسته است. به گفته او شبیه‌سازی انسان تنها در صورتی که به صورت بسیار گسترده و از بانک سلولی استفاده شود، موجب اختلاط نسب می‌شود، اما در صورت به کارگیری محدود آن، اختلاط در نسب رخ نخواهد داد.[۵۰]
حرمت از بین بردن نطفه
از ادله‌ای که بر خصوص حرمت همزادسازی دلالت دارد، استدلال به روایت‌هایی (مانند صحیحه رفاعه[۵۱] و موثقه اسحاق بن عمار[۵۲]) است که بر اساس آنها، از بین بردن نطفه یا بیرون آوردن آن از رحم، حرام است. از آنجا که موفقیت عمل همزادسازی، قطعی نیست و این احتمال وجود دارد که همه سلول‌ها به سرانجام نرسند، حرمت آن اثبات می‌شود.[۵۳] محمد مؤمن این استدلال را در اثبات حرمت همزادسازی کافی ندانسته، معتقد است آنچه از این استدلال استفاده می‌شود، حرمت از بین بردن نطفه است، اما اگر در اثر پیشرفت علم، هیچیک از سلول‌ها از بین نرفت، دلیلی بر حرمت همزادسازی باقی نمی‌ماند.[۵۴]
احکام وضعی
طهارت اعضای شبیه‌سازی شده
طهارت یا نجاست عضو شبیه‌سازی شده، از مسائلی است که فقیهان در بحث شبیه‌سازی اعضا به آن پرداخته‌اند. سید کاظم حائری معتقد است ادله‌ای که بر نجاست عضو جدا شده از انسان دلالت می‌کند، شامل عضو شبیه‌سازی شده نمی‌شود و در صورت شک در طهارت آن نیز می‌توان به قاعده طهارت استناد کرد.[۵۵] استحاله جزء جدا شده از انسان به عضو جدید، از استدلال‌هایی است که محمد محمدی قائینی بر طهارت عضو شبیه‌سازی کرده است.[۵۶] لازم به ذکر آنکه، بحث‌های مربوط به نجاست یا طهارت اعضای شبیه‌سازی شده، مربوط به جایی است که پیوند آن به بدن انسان انجام نشده باشد؛ اما در فرض پیوند عضو شبیه‌سازی شده به بدن انسان، قطعا پاک است.[۵۷]
نسب انسان شبیه‌سازی شده
یکی از از چالش‌های فقهی در موضوع شبیه‌سازی انسان وضعیتِ نَسَب است؛ زیرا مسائل فقهی متعددی مانند ارث، نفقه، محرمیت بر آن مترتّب می‌شود. فقیهان شیعه در این مسئله که پدر و مادرِ انسان شبیه‌سازی شده چه کسی است، اقوال مختلفی دارند.[۵۸] برخی صاحب رحم، گروهی صاحب تخمک و بعضی صاحب سلول را مادر انسان شبیه‌سازی شده دانسته‌اند.[۵۹] جواد تبریزی بر این باور است که احکام والدین، فرزندی، خواهری و برادری و احکام مربوط به ارث در مورد کودکانی که از این راه متولد می‌شوند، جاری نمی‌شود.[۶۰] همچنین گفته شده در برخی فرض‌ها ممکن است، هر دو، مادرِ انسان شبیه‌سازی شده باشند؛ مانند اینکه هسته سلول زنی به تخمکِ فاقد سلول از زن دیگر منتقل شده و در رحم او رشد کند.[۶۱]
صاحب سلول
محمدابراهیم جناتی معتقد است، انسان شبیه‌سازی شده، تابع سلول اولیه است؛ در صورتی که سلولِ نخستین از مرد گرفته شده باشد، آن مرد، پدر و اگر از زن گرفته شده باشد، آن زن مادر اوست و همانند فرزندان دیگر، از آن مرد یا زن ارث می‌برد.[۶۲] سید کاظم حائری نیز بر این باور است انسانی که از راه شبیه‌سازی به دنیا می‌آید، انسانی است که تنها مادر یا پدر دارد؛ در صورتی که صاحب سلول، مرد باشد، پدر، و در صورتی که صاحب سلول، زن باشد، مادرِ کودک شبیه‌سازی شده است.[۶۳]
سید محمدسعید حکیم و حسن جواهری با رد این دیدگاه معتقدند در عرف تنها به صاحب اسپرم، پدر و به صاحب تخمک، مادر گفته می‌شود؛ ازاین‌رو در شبیه‌سازی انسان، افرادی که صاحب سلول اولیه هستند، پدر یا مادر شخص نیستند.[۶۴] سید محمدسعید حکیم برای مدعای خود به آیه ۸ سوره سجده استدلال کرده که بر اساس آن نسل انسان تنها به کسی گفته می‌شود که از منی فرد باشد.[۶۵] همچنین حسن جواهری معتقد است صاحب سلول، پدر یا مادر انسان شبیه‌سازی شده نیست، بلکه فردی که صاحب تخمک باشد، مادر او به شمار می‌آید.[۶۶]
صاحب رحم
سید ابوالقاسم خویی و سید محمد آصف محسنی با استناد به آیه ۲ سوره مجادله، صاحب رحم را مادر شرعی فرد شبیه‌سازی شده دانسته‌اند. به باور آنها از منسوب بودن تخمک به یک زن، نمی‌توان مادر شرعی را شناخت، بلکه مادر شرعی کودک، زنی است که نطفه در رحم او رشد می‌کند و فرزند را به دنیا می‌آورد.[۶۷] اما سید کاظم حائری با رد این استدلال معتقد است آیه ۲ سوره مجادله در مقام تعریف تعبدی مادر نیست؛ ازاین‌رو انسان‌هایی که از روش همزادسازی متولد می‌شوند، با افراد دوقلو یا چندقلویی که از راه طبیعی به دنیا می‌آیند، هیچ تفاوتی ندارند و مادر آنها، زنِ صاحب تخمک است، نه زنی که نطفه در رحم او رشد کند.[۶۸]
مادر رضاعی بودن صاحب رحم
برخی فقیهان معتقدند زنی که تخمک از آنِ او نیست و نطفه تنها در رحم او رشد کرده است، به منزله مادر رضاعی کودک به‌شمار می‌آید.[۶۹] در تبیین این دیدگاه گفته شده آنچه موجب رضاع می‌شود، تأثیر شیر آن مادر در رشدِ گوشت، خون و استخوان کودک است؛ حال آنکه تأثیر مادری که رحمش محل رشد کودک بوده، قطعا بیشتر از مادر رضاعی است.[۷۰] سید کاظم حائری در رد این استدلال معتقد است، تأثیر شیر مادر در رشد کودک، تنها ملاک برای رضاعی شدن مادر نیست و باید ملاک‌های تعبدی دیگری نیز لحاظ شود؛[۷۱] از جمله آنکه، مطابق صحیحه یونس بن یعقوب، زنی که بدون به دنیا آوردن فرزند، شیر دارد و شیرش موجب رشد کودک شیرخواره شود، تأثیری در رضاع ندارد.[۷۲]
دیدگاه اهل سنت
به اتفاق آرای علمای اهل سنت، شبیه‌سازی انسان عملی نامشروع و بر خلاف اسلام است.[۷۳] در دهمین نشست مجمع فقه اسلامی، که در مکه برگزار شد، مسئله شبیه‌سازی انسان مطرح شد. در بیانیه نهایی این مجمع بر حرمت شبیه‌سازی انسان تأکید شد.[۷۴] تنها موردی که برخی عالمان اهل سنت احتمال دادند شبیه‌سازی انسان جایز باشد، شبیه‌سازی برای زوجین نابارور است؛ اما این مورد نیز در مجامع علمی اهل سنت، حرام دانسته شد.[۷۵] فقیهان اهل سنت با دلیل‌های کلامی، فقهی، اخلاقی، اجتماعی و علمی بر حرمت شبیه‌سازی انسان استدلال کرده‌اند.[۷۶] از جمله ادله آنها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- ادله کلامی: تحدی با خالق، تغییر خلق خدا و نقض سنت زوجیت؛[۷۷]
- ادله‌فقهی: اختلاط انساب، ابهام در روابط خویشاوندی و امکان شکل‌گیری روابط نامشروع؛[۷۸]
- ادله اخلاقی: نقض کرامت انسانی، استفاده ابزاری از انسان‌ها و نابودی جنین‌های ناخواسته؛[۷۹]
- ادله اجتماعی: برهم خوردن توازن جنسیتی، بی‌هویتی افراد شبیه‌سازی شده و نابودی بنیان خانواده؛[۸۰]
- ادله علمی: پیری زودرس و افزایش بیماری‌های ژنتیکی.[۸۱]
منابع مطالعاتی
در موضوع شبیه‌سازی انسان ده‌ها کتاب، مقاله و پایان‌نامه نوشته شده است. با این حال گفته شده آثار شیعی نوشته شده در این موضوع، بسیار کمتر از آثار اهل سنت است.[۸۲] از جمله این آثار می‌توان به «الاستنساخ بین التقنیة و التشریع» به قلم سید علی موسوی سبزواری و «شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام» نوشته سید حسن اسلامی اشاره کرد.
کتاب الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، در سه فصل و یک خاتمه سامان یافته است. در فصل اول سیر دانشِ شبیه‌سازی، انواع و آثار آن بررسی شده است. در فصل دوم اشکالات شبیه‌سازی از منظر‌های مختلفی مانند اخلاقی، اجتماعی و قانونی و در فصل سوم احکام فقهی آن بحث می‌شود. چاپ دوم این کتاب را انتشارات کوثر در سال ۱۴۲۳ق منتشر کرده است.[۸۳]
سید حسن اسلامی در کتاب شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ابعاد فقهی، اخلاقی، کلامی و اجتماعی مسئله شبیه‌سازی انسان را بررسی و دیدگاه موافقان و مخالفان را در دو جامعه مسیحی و اسلامی تحلیل کرده است. مطالب این کتاب در چهار گفتار کلی ۱. کلیات و مفاهیم پایه، ۲. دیدگاه آیین کاتولیک، ۳. دیدگاه اهل سنت و ۴. دیدگاه شیعه، تنظیم شده است.[۸۴] این کتاب برای نخستین‌بار در سال ۱۳۸۶ش به کوشش مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب در تهران منتشر شد.[۸۵]
پانویس
- ↑ سلطانی، و حسین ناصری، مسائل مستحدثه پزشکی، ۱۳۸۶ش، ص۱۹.
- ↑ معینی‌فر، و فریبا حاجیعلی، «نسب طفل شبیه‌سازی شده در نظام حقوقی اسلام»، ص۱۱۰.
- ↑ تسخیری، «نگاهی به موضوع شبیه‌سازی انسان به کمک تکنولوژی جدید»، ص۶۵-۶۶.
- ↑ آقایان، و ارجمند، «شبیه‌سازی انسان، تاریخچه و نگاه دینی».
- ↑ اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۵۵-۶۵.
- ↑ صادقی، «همانندسازی انسان (مروری بر دیدگاه‌های مراجع ادیان آسمانی و بررسی آن از نظر فقه اسلامی)»، ص۵۶.
- ↑ اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۱۰۹.
- ↑ صادقی، «همانندسازی انسان (مروری بر دیدگاه‌های مراجع ادیان آسمانی و بررسی آن از نظر فقه اسلامی)»، ص۴۲-۴۳.
- ↑ شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۲۰۰.
- ↑ محقق داماد، «شبیه‌سازی انسان از منظر فقه و اخلاق»، ص۱۵.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۰.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۸۲.
- ↑ ناظم‌زاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، ۱۴۰۲ق، ص۱۷۴.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۰.
- ↑ ناظم‌زاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، ۱۴۰۲ق، ص۱۷۳.
- ↑ ناظم‌زاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، ۱۴۰۲ق، ص۱۷۴.
- ↑ ناظم‌زاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، ۱۴۰۲ق، ص۱۷۹.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۳.
- ↑ حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ۱۳۹۲ش، ص۲۳؛ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۵.
- ↑ محقق داماد، «شبیه‌سازی انسان از منظر فقه و اخلاق»، ص۱۵.
- ↑ موسوی سبزواری، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، ۱۴۲۳ق، ص۴۴-۴۵.
- ↑ صانعی، چکیده اندیشه‌ها، ۱۳۸۷ش، ص۹۴.
- ↑ سبحانی، استفتائات، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۴۱۶.
- ↑ مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۱۳۲.
- ↑ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ج۲، ص۲۸۱.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۸۵؛ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۲۸۱.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۸۵.
- ↑ روحانی، استفتائات، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۲۲۶.
- ↑ نگاه کنید به: مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۰-۸۰؛ جناتی، «گفتوگو با آیت‌الله جناتی»، ص۱۷؛ گرامی، استفتائات، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۲۹۱.
- ↑ حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ۱۳۹۲ش، ص۲۲.
- ↑ موسوی اردبیلی، «شبیه‌سازی انسان چه حکمی دارد؟»؛ سیستانی، «پرسش و پاسخ شبیه‌سازی»، سایت دفتر آیت‌الله سیستانی.
- ↑ خویی، و تبریزی، احکام شرعی بانوان، ۱۳۹۱ش، ص۳۵۹؛ تبریزی، صراط النجاة، ۱۴۳۶ق، ج۷، ص۲۳۰؛ سبحانی، استفتائات، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۲۵۶.
- ↑ مکارم شیرازی، احکام غرب‌نشینان، ۱۳۹۵ش، ص۱۵۳.
- ↑ منتظری، پاسخ به پرسش‌های دینی، ۱۳۹۴ش، ص۴۲۶.
- ↑ منتظری، پاسخ به پرسش‌های دینی، ۱۳۹۴ش، ص۴۲۷.
- ↑ تسخیری، «نگاهی به موضوع شبیه‌سازی انسان به کمک تکنولوژی جدید»، ص۶۰.
- ↑ سبحانی، استفتائات، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۲۵۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: بحرانی، البرهان، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۱۷۵.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۲.
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ۱۴۳۶ق، ج۷، ص۲۳۰؛ سبحانی، استفتائات، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۲۵۶.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۶؛ جواهری، بحوث فی الفقه المعاصر، دار الذخائر، ج۲، ص۳۰۲.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۶؛ جواهری، بحوث فی الفقه المعاصر، دار الذخائر، ج۲، ص۳۰۲.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۱۰۸؛ اسلامی، «شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه شیعه؛ بررسی چهار دیدگاه»، ص۶۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۵۴۱.
- ↑ جواهری، «تقسیم سلولی و شبیه‌سازی»، ص۸۷.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۳.
- ↑ جواهری، «تقسیم سلولی و شبیه‌سازی»، ص۸۸.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۴-۵۵.
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ۱۴۳۶ق، ج۷، ص۲۳۰.
- ↑ جناتی، «گفتوگو با آیت‌الله جناتی، ص۱۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۱۰۸.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۱۷۱.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۶-۳۸.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۸۷.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۹.
- ↑ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصره (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۳۲۶.
- ↑ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصره (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۳۲۷.
- ↑ معینی‌فر، و فریبا حاجیعلی، «نسب طفل شبیه‌سازی شده در نظام حقوقی اسلام»، ص۱۱۲-۱۲۱.
- ↑ معینی‌فر، و فریبا حاجیعلی، «نسب طفل شبیه‌سازی شده در نظام حقوقی اسلام»، ص۱۱۵.
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ۱۴۳۶ق، ج۷، ص۲۳۰.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۹۶؛ زنجانی، «پرسش و پاسخ از محضر آیت‌الله سید عزالدین زنجانی»، ص۳۴.
- ↑ جناتی، «گفتوگو با آیت‌الله جناتی»، ص۱۷.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۴۴.
- ↑ حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ۱۳۹۲ش، ص۲۵-۲۶؛ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۹۹.
- ↑ حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ۱۳۹۲ش، ص۲۵.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۹۷.
- ↑ خویی، مسائل و ردود، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۳۲۰؛ محسنی، الفقه و مسائل طبیه، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۴۰۹.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۹-۴۰.
- ↑ جناتی، «گفتوگو با آیت‌الله جناتی»، ص۲۱.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۴۱.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۴۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۴۴۶.
- ↑ اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۲۰۰.
- ↑ موسوی، قرارات مجمع الفقه الاسلامی، ۱۴۳۳ق، ص۲۸۲.
- ↑ اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۲۰۷-۲۰۸.
- ↑ اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۲۰۹.
- ↑ اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۲۱۱-۲۳۳.
- ↑ اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۲۶۳-۲۸۰.
- ↑ اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۳۲۱-۳۲۶.
- ↑ مختاری، و آقامحمدی، «بررسی آرای فقهی فریقین در مسائل اجتماعی شبیه‌سازی انسان»، ص۴۴-۴۷.
- ↑ اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۴۲۰-۴۲۵.
- ↑ اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۴۷۲.
- ↑ موسوی سبزواری، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، ۱۴۲۳ق، صفحه شناسه و فهرست کتاب.
- ↑ اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، صفحه فهرست کتاب.
- ↑ اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، صفحه شناسه کتاب.
منابع
- آقایان، حمیدرضا، و بابک ارجمند، «شبیه‌سازی انسان، تاریخچه و نگاه دینی»، در سایت دایرة المعارف اخلاق پزشکی اسلامی، تاریخ درج: ۲۲ خرداد ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- اسلامی، سید حسن، «شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه شیعه؛ بررسی چهار دیدگاه»، در مجله کاوشی نو در فقه اسلامی، شماره ۴۴، ۱۳۸۴ش.
- اسلامی، سید حسن، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۶ق.
- بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، موسسه بعثت، ۱۳۷۴ش.
- تبریزی، میرزا جواد، صراط النجاة فی اجوبة الاستفتائات، قم، دار الصدیقة الشهیده، ۱۴۳۶ق.
- تسخیری، محمدعلی، «نگاهی به موضوع شبیه‌سازی انسان به کمک تکنولوژی جدید»، در مجله فقه اهل بیت، شماره ۵۲، زمستان ۱۳۸۶ش.
- جناتی، محمدابراهیم، «گفتوگو با آیت‌الله جناتی»، در مجله فقه، شماره ۴۶، زمستان ۱۳۸۴ش.
- جواهری، حسن، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، در مجله کاوشی نو در فقه اسلامی، شماره ۴۷، بهار ۱۳۸۵ش.
- جواهری، حسن، بحوث فی الفقه المعاصر، بیروت، دار الذخائر، بی‌تا.
- حائری، سید کاظم، «شبیه‌سازی انسان»، در مجله فقه اهل بیت، شماره ۵۵، پاییز ۱۳۸۷ش.
- حکیم، سید محمدسعید، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، قم، دار الهلال، ۱۳۹۲ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، مسائل و ردود، بیروت، دار الزهراء، ۱۴۱۶ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، و میرزا جواد تبریزی، احکام شرعی بانوان، قم، دار الصدیقة الشهیدة، ۱۳۹۱ش.
- روحانی، سید محمدصادق، استفتائات، قم، حدیث دل، ۱۳۸۳ش.
- زنجانی، سید عزالدین، «پرسش و پاسخ از محضر آیت‌الله سید عزالدین زنجانی»، در مجله فقه، شماره ۴۶، زمستان ۱۳۸۴ش.
- سبحانی، جعفر، استفتائات، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۹ش.
- سلطانی، عباسعلی، و حسین ناصری، مسائل مستحدثه پزشکی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش.
- سیستانی، سید علی، «پرسش و پاسخ شبیه‌سازی»، سایت دفتر آیت‌الله العظمی سیستانی، تاریخ بازدید: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- صادقی، «همانندسازی انسان (مروری بر دیدگاه‌های مراجع ادیان آسمانی و بررسی آن از نظر فقه اسلامی)»، در مجله مدرس علوم انسانی، شماره ۳۴، پاییز ۱۳۸۳ش.
- صانعی، یوسف، چکیده اندیشه‌ها، قم، میثم تمار، ۱۳۸۷ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- گرامی، محمدعلی، استفتائات، قم، دفتر آیت‌الله گرامی، ۱۳۸۲ش.
- مؤمن، محمد، «شبیه‌سازی»، در مجله فقه، شماره ۴، زمستان ۱۳۸۴ش.
- محسنی، محمد آصف، الفقه و مسائل طبیه، قم، بوستان کتاب، ۱۴۲۶ق.
- محقق داماد، سید مصطفی، «شبیه‌سازی انسان از منظر فقه و اخلاق»، در مجله حقوق پزشکی، شماره ۱، تابستان ۱۳۸۶ش.
- محمدی قائینی، محمد، المبسوط فی فقه المسائل المعاصره (المسائل الطبیة)، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۴۲۷ق.
- مختاری، محمدحسین، و مرتضی آقامحمدی، «بررسی آرای فقهی فریقین در مسائل اجتماعی شبیه‌سازی انسان»، در مجله فقه مقارن، شماره ۱۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۷ش.
- معینی‌فر، و فریبا حاجیعلی، «نسب طفل شبیه‌سازی شده در نظام حقوقی اسلام»، در مجله فقه و حقوق خانواده، شماره ۵۲، بهار و تابستان ۱۳۸۹ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، احکام غرب‌نشینان، قم، امام علی بن ابی‌طالب(ع)، ۱۳۹۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، کتاب النکاح، قم، مدرسه امام علی(ع)، ۱۳۸۰ش.
- منتظری، حسینعلی، پاسخ به پرسش‌های دینی، قم، دفتر آیت‌الله منتظری، ۱۳۹۴ش.
- موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم، «شبیه‌سازی انسان چه حکمی دارد؟»، در سایت پایگاه اطلاع‌رسانی حسینیه حضرت آیت‌الله العظمی سید عبدالکریم موسوی اردبیلی، تاریخ درج: ۱۲ خرداد ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- موسوی سبزواری، علی، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، بی‌جا، چاپخانه کوثر، ۱۴۲۳ق.
- موسوی، محمدکاظم، قرارات مجمع الفقه الاسلامی مع مقارنتها بآراء الإمامیة الاثنی‌عشریة، تهران، المرکز العالی للدراسات التقربیه، ۱۴۳۳ق.
- ناظم‌زاده قمی، سید علی‌اصغر، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، قم، بوستان کتاب، ۱۴۰۲ق.