کاربر:Alikhani/صفحه تمرین2
تبیین مسئله و جایگاه آن
شبیه‌سازی انسان (عربی: الاستنساخ البشری؛ انگلیسی: cloning[۱]) به تولید انسان غیر از راه معمول آن و با استفاده از سلول‌های انسان در محیط آزمایشگاهی گفته می‌شود. شبیه‌سازی انسان یکی از مسائل مستحدثه فقهی و حقوقی است.[۲] برای شبیه‌سازی انسان فواید و مخاطرات متعددی ذکر کرده‌اند. امکان بارورسازی زوج‌های عقیم، کمک به سلامت نسل آینده و استفاده از صفات ممتاز افراد و افزایش آنها از فواید شبیه‌سازی انسان، و اختلاط انساب، احساس بی‌نیازی از ازدواج، احتمال از بین رفتن جوامع، تشویق به سقط جنین و احتمال سوء استفاده مجرمان از این روش از مضرات شبیه‌سازی انسان دانسته شده است.[۳]
شبیه‌سازی حیوانات و در پی آن شبیه‌سازی انسان در قرن نوزدهم میلادی آغاز شد که واکنش‌های مختلف سیاسی و دینی را همراه داشت.[۴] مراجع مذهبی دنیا نوعاً شبیه‌سازی انسان را ممنوع دانستند، با این تفاوت که برخی آن را ذاتا حرام می‌دانند، ولی عده‌ای معتقدند اگر چه شبیه‌سازی انسان به خودی خود اشکالی ندارد، اما با توجه به آثار و پیامدهای آن، این عمل جایز نیست.[۵] کلیسای کاتولیک شبیه‌سازی انسان را عملی غیراخلاقی و ممنوع اعلام کرد.[۶] پروتستان‌ها و یهودیان نیز اگر چه شبیه‌سازی را مذموم دانستند، اما در برخی موارد نادر، مانند بچه‌دار شدن زوج‌های نابارور، آن را ممنوع نکردند.[۷] علمای اهل سنت نیز به اتفاق آراء شبیه‌سازی انسان را عملی نامشروع و مغایر اسلام دانستند.[۸] اما فقیهان شیعه دیدگاه‌های مختلفی، از جواز مطلق تا حرمت مطلق، ارائه دادند.[۹]
اقسام شبیه‌سازی
شبیه‌سازی انسان به سه‌گونه انجام می‌شود:
- شبیه‌سازی عضو؛ در این روش یکی از سلول‌های انسان گرفته و در دستگاه‌های مخصوصی پرورش داده می‌شود تا به یکی از اعضای بدن انسان (مانند قلب، کلیه و کبد) تبدیل شود. از آنجا که نتیجه این کار، بازسازی انسان کامل نیست، برخی این قسم را از مسئله شبیه‌سازی انسان خارج دانسته‌اند.[۱۰]
- همزادسازی انسان؛ در این روش که به آن تقسیم جنینی نیز گفته می‌شود،[۱۱] شبیه‌سازی انسان با استفاده از سلول جنسی انجام می‌گیرد.[۱۲] پس از لقاح اسپرم با تخمک، سلول جدیدی به وجود می‌آید. این سلول ابتدا به ۲، بعد به ۴، ۸، ۱۶ و در نهایت به ۳۲ سلول تقسیم می‌شود. با رسیدن تعداد سلول‌ها به عدد ۳۲، تقسیم‌بندی متوقف می‌گردد و هر یک از ۳۲ سلول، زمینه به وجود آمدن یکی از اعضای بدن را تا شکل‌گیری کامل انسان بر عهده می‌گیرد. با این حال اگر یکی از سلول‌های ۳۲گانه از بقیه سلول‌ها جدا، و در محیط مناسبی قرار گیرد، خود به تنهایی می‌تواند به ۳۲ سلول تقسیم شده و زمینه شکل‌گیری انسان کاملی را فراهم آورد.[۱۳] ازاین‌رو انسان‌هایی که از این ۳۲ سلول به وجود آیند، همانند انسان‌های همزاد خواهند بود که منشأ پیدایش آنها، سلول جنسی بوده است.[۱۴]
- شبیه‌سازی انسان؛ در این روش انسان با استفاده از سلول غیرجنسی شبیه‌سازی می‌شود.[۱۵] برای این منظور تخمک زنی را پیش از بارور شدن می‌‌شکافند و هسته مرکزی آن را برداشته، هسته یکی از سلول‌های بدن مرد یا زن (حتی زنی که تخمک از او گرفته شده) درون آن تخمک قرار می‌دهند تا انسانی از آن متولد شود.[۱۶] در این روش انسان به وجود آمده، از همه جهات، مشابه انسانی خواهد بود که سلول از او گرفته شده است.[۱۷]
دیدگاه فقیهان
از آنجا که در شبیه‌سازی، هستۀ سلول، تخمک و رحم می‌تواند برای افراد مختلفی باشد (معلوم بودن صاحب سلول یا معلوم نبودن آن، گرفتن سلول از میت و نیز وجود داشتن رابطه زوجیت بین صاحب سلول و تخمک یا صاحب رحم، یا نبود رابطه زوجیت) فرض‌های مختلفی در شبیه‌سازی مطرح است که هر یک احکام متفاوتی دارند.[۱۸]
شبیه‌سازی اعضا
فقیهان شیعه، شبیه‌سازی اعضای بدن انسان را نه تنها جایز، بلکه مطلوب دانسته‌اند.[۱۹] برخی فقیهان که قائل به عدم جواز شبیه‌سازی انسان هستند (مانند جعفر سبحانی) نیز شبیه‌سازی اعضای بدن را عملی بسیار خوب معرفی کرده‌اند؛ اما مشروط به آنکه شبیه‌سازی اعضا، در قالب شبیه‌سازی انسان انجام نشود.[۲۰] با این حال مکارم شیرازی این شرط را در عصر حاضر محقق نمی‌داند. وی معتقد است از آنجا که تنها راه ثابت شده علمی برای شبیه‌سازی اعضا، فقط از راه شبیه‌سازی انسان انجام می‌گیرد و سپس اعضای انسانِ شبیه‌سازی شده مورد استفاده قرار می‌گیرد، این کار جایز نیست؛ زیرا این امر مستلزم سلب حق حیات از فرد دیگر است.[۲۱]
به گفته سید کاظم حائری، عضو جدیدی را که در شبیه‌سازی اعضا به وجود آمده، قطعا می‌توان برای بدن همان فردی که سلول از او گرفته شده، استفاده کرد؛ چنان‌که با رضایت آن فرد می‌توان عضو به دست آمده را در بدن فرد دیگر هم به کار برد.[۲۲]
همزادسازی انسان
در صورت وجود داشتن شرایط ذیل، همزادسازی جایز دانسته شده است:
- نطفه به وجود آمده از بین نرود؛[۲۳]
- به نطفه به وجود آمده، ضرری نرسد؛[۲۴]
- به صورت بسیار گسترده انجام نگرفته، منجر به اختلال نظام نشود.[۲۵]
شبیه‌سازی انسان
سید محمدسعید حکیم و محمد مؤمن اصل شبیه‌سازی را جایز دانسته، تنها برخی اقسام آن را حرام دانسته‌اند.[۲۶] سید محمدصادق روحانی معتقد است دلیلی بر حرمت شبیه‌سازی انسان وجود ندارد.[۲۷]
محمدعلی گرامی شبیه‌سازی انسان را جایز می‌داند و تنها موردی را که منجر به هرج و مرج در امور اجتماعی شود، از این حکم استثنا کرده است.[۲۸]
سید محمدسعید حکیم نه تنها شبیه‌سازی انسان را جایز دانسته، بلکه آن را به کارگیری سنت خدا و روشی برای شناخت قدرت الهی دانسته است.[۲۹]
موسوی اردبیلی جایز دانسته است.[۳۰]
به گفته جناتی، اگر چه شبیه‌سازی انسان جایز است، اما به کارگیری وسیع آن (مانند استفاده از بانک سلول) اشکال دارد.[۳۱]
به گفته حسینعلی منتظری شبیه‌سازی انسان در صورتی که اصول اخلاقی و شرعی را نقض نکند، موجب هتک حرمت و کرامت انسانی نشود، اختلاط انساب و اختلال در نظام خانوادگی و نظام حقوقی بشر را در پی نداشته باشد، جایز است.[۳۲] با این حال وی معتقد است با توجه به آثار و پیامدهای نامعلوم شبیه‌سازی انسان، باید در چنین احتیاط و توقف کرد.[۳۳]
مکارم شیرازی معتقد است اگر چه به عنوان اولی جایز است، اما با توجه به پیامدهای آن به عنوان ثانوی جایز نیست.[۳۴]
جعفر سبحانی شبیه‌سازی انسان را تصرف در خلقت خدا، موجب اختلال نسل و نظم بشری و حرام دانسته است.[۳۵]
سید ابوالقاسم خویی: جایز نیست.[۳۶]
بررسی ادله حرمت شبیه‌سازی
فقیهان شیعه در حکم شبیه‌سازی انسان اتفاق نظر ندارند و دیدگاه آنان از جواز تا حرمت مطلق در نوسان است.[۳۷] بر اساس اصل اباحه، تمامی افعال و تصرفات انسان جایز است و تنها در صورتی حرام دانسته می‌شود که دلیلی بر حرمت آن وجود داشته باشد.[۳۸] بنابراین برای جایز دانستن شبیه‌سازی لازم نیست دلیلی بر جواز آن اقامه شود، بلکه پاسخ دادن از ادله‌ای که بر حرمت شبیه‌سازی اقامه شده، کافی است.
با غض نظر از برخی مقدمات (مانند لمس کردن یا نگاه کردن بدن نامحرم[۳۹]) یا روش‌های حرام در شبیه‌سازی (مانند لقاح تخمک زن با اسپرم مرد نامحرم[۴۰])
حرمت از بین بردن نطفه
بر حرمت همزادسازی به روایت‌هایی (مانند صحیحه رفاعه[۴۱] و موثقه اسحاق بن عمار[۴۲]) استناد شده که بر اساس آنها، از بین بردن نطفه یا بیرون آوردن آن از رحم، حرام است؛ و از آنجا که موفقیت عمل همزادسازی، قطعی نیست و این احتمال وجود دارد که همه سلول‌ها به سرانجام نرسد، حرمت آن اثبات می‌شود.[۴۳] محمد مؤمن این استدلال را در اثبات حرمت همزادسازی کافی ندانسته، معتقد است آنچه از این استدلال استفاده می‌شود، حرمت از بین بردن نطفه است، اما اگر در اثر پیشرفت علم، هیچیک از سلول‌ها از بین نرفت، دلیلی بر حرمت همزادسازی باقی نمی‌ماند.[۴۴]
حرمت تغییر در خلق خدا
برخی فقیهان در اثبات حرمت همزادسازی، آن را یکی از مصادیق تغییر خلقُ الله (ذکر شده در آیه ۱۱۹ سوره نساء) دانسته‌اند که حرام است. اما محمد مؤمن این استدلال بسیار ضعیف دانسته، معتقد است با استناد به روایت‌های تفسیری[۴۵]، این آیه ناظر به تغییر دین خدا و ایجاد بدعت در دین است؛ اما آنچه در مراحل همزادسازی انسان رخ می‌دهد، همانند کاشتن بذر گیاهان و درختان، همگی به خواست و اراده خدا انجام می‌شود.[۴۶]
اختلال نظام
جواد تبریزی بر این باور است که شبیه‌سازی انسان موجب اختلال در نظام می‌شود، و به همین دلیل شبیه‌سازی به عنوان اولی حرام است.[۴۷]
گفته شده در صورتی که شبیه‌سازی انسان در نهایت به هرج و مرج در جامعه می‌انجامد؛ مثلا ممکن است در شناختن مجرم‌ها اشتباه صورت گیرد یا مجرم‌ها هیچگاه شناخته نشوند. اما در جواب گفته شده، این اشکال تنها در صورتی مطرح می‌شود که شبیه‌سازی انسان به صورت گسترده انجام شود؛ ولی این استدلال دلیلی بر حرمت شبیه‌سازی در موارد اندک نیست.[۴۸] برخی محققان نیز با اشکال صغروی به این استدلال بر این باورند که شبیه‌سازی انسان به تطابق صد در صدی افراد نمی‌انجامد و به همین دلیل هیچگاه منجر به هرج و مرج نمی‌شود.[۴۹]
اختلاط انساب
جواد تبریزی بر این باور است که شبیه‌سازی انسان به این دلیل که موجب اختلاط انساب و اختلال در نظام می‌شود، به عنوان اولی حرام است.[۵۰]
جناتی معتقد است شبیه‌سازی انسان تنها در صورتی که به صورت بسیار گسترده و از بانک سلول به کار گرفته شود، موجب اختلاط نسب می‌شود، اما در صورت به کارگیری محدود از آن، انسان به دنیا آمده، تابع سلولِ نخستین خواهد بود و اختلاط در نسب رخ نخواهد داد.[۵۱]
حرمت وارد کردن نطفه در رحم غیر همسر
ممکن است گفته شود روش همزادسازی تنها باید در مورد همسر شرعی انجام شود. چرا که طبق روایت علی بن سالم از امام صادق(ع)[۵۲] داخل کردن نطفه مرد (غیر از زنا) در رحم زن اجنبی حرام است.[۵۳] حسن جواهری معتقد است تعبیر «نطفه مرد» در این روایت به «منی» اشاره دارد و شامل تخمک بارور شده نمی‌شود.[۵۴]
به گفته محمد مؤمن این دلیل علاوه بر حرمت همزادسازی، در شبیه‌سازی انسان نیز مطرح است.[۵۵] محمد مؤمن در توضیح این استدلال به آیاتی مانند آیه ۳۱ سوره نور اشاره کرده است. بر اساس توضیح او در این آیه به حفظ شرمگاه زن، مگر از همسر خود، دستور داده شده است؛ زیرا مطابق این آیه زنان باید شرمگاه خود را از بهرهوری بیگانگان حفظ نمایند و حال آنکه قرار دادن سلول مرد بیگانه درون رحم و تخمک زن نامحرم، از مصادیق بارز بهرهوری بیگانگان است. با این حال محمد مؤمن این استدلال را ضعیف دانسته معتقد است، با غض نظر از اینکه مفاد این آیه به بهرهوری جنسی اختصاص دارد و مواردی مانند پرورش سلول در رحم زن را شامل نمی‌شود، چنین استدلالی تنها بر حرمت شبیه‌سازی انسان در رحم زن نامحرم دلالت دارد، اما موارد دیگر شبیه‌سازی انسان، مانند بهرهوری از رحم همسر برای شبیه‌سازی، بی‌اشکال است. بنابراین با چنین استدلالی نمی‌توان تمام شبیه‌سازی‌ها را حرام دانست.[۵۶]
احکام وضعی
طهارت اعضای شبیه‌سازی شده
سید کاظم حائری معتقد است ادله‌ای که بر نجاست عضو جدا شده از انسان دلالت می‌کند، شامل عضو شبیه‌سازی شده نمی‌شود و در صورت شک در طهارت آن نیز می‌توان به قاعده طهارت استناد کرد.[۵۷] به گفته قائینی، ادله‌ای که بر نجاست اجزای جدا شده از انسان دلالت می‌کند، شامل اجزای بسیار کوچک، مانند سلول‌ها و پوست‌های بسیار کوچک نمی‌شود. استحاله جزء جدا شده از انسان، به عضو جدید از دیگر استدلال‌های او بر طهارت عضو شبیه‌سازی شده است.[۵۸]
لازم به ذکر آنکه، بحث‌های مربوط به نجاست یا طهارت اعضای شبیه‌سازی شده، مربوط به جایی است که پیوند آن به بدن انسان انجام نشده باشد؛ اما در فرض پیوند عضو شبیه‌سازی شده به بدن انسان، بحثی در طهارت آن باقی نمی‌ماند و قطعا پاک است.[۵۹]
پدر و مادر شرعی انسان شبیه‌سازی شده
فقیهان شیعه در این مسئله که پدر و مادرِ انسان شبیه‌سازی شده چه کسی است، اقوال مختلفی دارند.[۶۰] برخی صاحب رحم، گروهی صاحب تخمک و بعضی صاحب سلول را مادر انسان شبیه‌سازی شده دانسته‌اند.[۶۱] به نظر بیشتر فقیهان شیعه، زن صاحب تخمک، مادر شرعی انسان شبیه‌سازی شده است، نه زنی که صاحب تخمک نیست و فقط نطفه در رحم او رشد کرده است.[۶۲]
سید ابوالقاسم خویی و سید محمد آصف محسنی با استناد به آیه ۲ سوره مجادله بر این باورند مادر شرعی را نمی‌توان از منسوب بودن تخمک به یک زن شناخت، بلکه مادر شرعی کودکی که از راه همزادسازی به دنیا می‌آید، زنی است که نطفه در رحم او رشد می‌کند و فرزند را به دنیا می‌آورد.[۶۳] اما سید کاظم حائری با رد این استدلال معتقد است آیه ۲ سوره مجادله در مقام تعریف تعبدی مادر نیست؛ ازاین‌رو انسان‌هایی که از روش همزادسازی متولد می‌شوند، با افراد دوقلو یا چندقلویی که از راه طبیعی به دنیا می‌آیند، هیچ تفاوتی ندارند و مادر آنها، زنِ صاحب تخمک است، نه زنی که نطفه در رحم او رشد کند.[۶۴]
برخی فقیهان معتقدند زنی که تخمک از آنِ او نیست و نطفه تنها در رحم او رشد کرده است، به منزله مادر رضاعی کودک به‌شمار می‌آید؛[۶۵] زیرا آنچه موجب رضاعی بودن مادر شده، تأثیر شیر آن مادر در رشد گوشت، خون و استخوان کودک بوده است؛ حال آنکه تأثیر مادری که رحمش محل رشد کودک بوده، قطعا بیشتر از مادر رضاعی است. سید کاظم حائری در رد این استدلال معتقد است، تأثیر شیر مادر در رشد کودک، تنها ملاک برای رضاعی شدن مادر نیست و باید ملاک‌های تعبدی دیگری نیز وجود داشته باشد؛[۶۶] از جمله آنکه، مطابق صحیحه یونس بن یعقوب، زنی که بدون به دنیا آوردن فرزند، شیر دارد و شیرش موجب رشد کودک شیرخواره شود، تأثیری در رضاع ندارد.[۶۷]
به باور سید کاظم حائری انسانی که از راه شبیه‌سازی به دنیا می‌آید، انسانی است که تنها مادر یا پدر دارد؛ در صورتی که صاحب سلول، مرد باشد، پدر، و در صورتی که صاحب سلول، زن باشد، مادرِ کودک شبیه‌سازی شده است. به گفته او، انصراف ادله نَسَب، به نسب‌های حاصل از ازدواج طبیعی، ناشی از انصراف بدوی است که در عصر صدور روایات وجود داشته است و اشکالی را در مسئله ایجاد نمی‌کند. او معتقد است در هر حال، زنی که نطفه در رحم او قرار داده شده، مادرِ انسان شبیه‌سازی شده محسوب نمی‌شود.[۶۸]
همچنین گفته شده در برخی فرض‌ها ممکن است گفته شود، هر دو، مادرِ انسان شبیه‌سازی شده هستند؛ مانند اینکه هسته سلول زنی به تخمکِ فاقد سلول از زن دیگر منتقل شده و در رحم او رشد کند.[۶۹]
به گفته سید محمدسعید حکیم و حسن جواهری در عرف تنها به صاحب اسپرم، پدر و به صاحب تخمک، مادر گفته می‌شود؛ ازاین‌رو در شبیه‌سازی انسان، افرادی که صاحب سلول اولیه هستند، پدر یا مادر شخص نیستند.[۷۰] سید محمدسعید حکیم برای مدعای خود به آیه ۸ سوره سجده استدلال کرده که بر اساس آن نسل انسان تنها به کسی گفته می‌شود که از منی فرد باشد.[۷۱]
ارث
جواد تبریزی بر این باور است که شبیه‌سازی انسان موجب اختلاط انساب و احکام والدین، فرزندی، خواهری و برادری و احکام مربوط به ارث در مورد کودکانی که از این راه متولد می‌شوند، جاری نمی‌شود.[۷۲]
جناتی معتقد است، انسان شبیه‌سازی شده، تابع سلول اولیه است؛ در صورتی که سلولِ نخستین از مرد گرفته شده باشد، آن مرد، پدر و اگر از زن گرفته شده باشد، آن زن مادر اوست و همانند فرزندان دیگر آن مرد یا زن، از او ارث می‌برند.[۷۳]
حسن جواهری معتقد است صاحب سلول، پدر یا مادر انسان شبیه‌سازی شده نیستند، بلکه فردی که صاحب تخمک باشد، مادر او به شمار می‌آید.[۷۴]
دیدگاه اهل سنت
به اتفاق آراء علمای اهل سنت، شبیه‌سازی انسان عملی نامشروع و بر خلاف اسلام است.[۷۵] در دهمین نشست مجمع فقه اسلامی، که در برگزار شد، مسئله شبیه‌سازی انسان مطرح شد. در بیانیه نهایی این مجمع بر حرمت شبیه‌سازی انسان تأکید شد.[۷۶] تنها موردی که برخی عالمان اهل سنت احتمال دادند شبیه‌سازی انسان جایز باشد، شبیه‌سازی برای زوجین نابارور است؛ اما این مورد نیز در مجامع علمی اهل سنت، حرام دانسته شد.[۷۷] فقیهان اهل سنت با دلیل‌های کلامی، فقهی، اخلاقی، اجتماعی و علمی بر حرمت شبیه‌سازی انسان استدلال کرده‌اند.[۷۸] از جمله ادله آنها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- ادله کلامی: تحدی با خالق، تغییر خلق خدا و نقض سنت زوجیت؛[۷۹]
- ادله‌فقهی: اختلاط انساب، ابهام در روابط خویشاوندی و امکان شکل‌گیری روابط نامشروع؛[۸۰]
- ادله اخلاقی: نقض کرامت انسانی، استفاده ابزاری از انسان‌ها و نابودی جنین‌های ناخواسته؛[۸۱]
- ادله اجتماعی: برهم خوردن توازن جنسیتی و بی‌هویتی افراد شبیه‌سازی شده و نابودی بنیان خانواده؛[۸۲]
- ادله علمی: پیری زودرس و افزایش بیماری‌های ژنتیکی.[۸۳]
تک‌نگاری‌ها
- فقه الإستنساخ البشري و فتاوي طبية نویسنده : الطباطبائي الحكيم، السيد محمد سعيد.
- الاستنساخ بین التقنیه و التشریع، نویسنده: سبزواری.
پانویس
- ↑ سلطانی، و حسین ناصری، مسائل مستحدثه پزشکی، ۱۳۸۶ش، ص۱۹.
- ↑ معینی‌فر، و حاجیعلی، «نسب طفل شبیه‌سازی شده در نظام حقوقی اسلام»، ص۱۱۰.
- ↑ تسخیری، «نگاهی به موضوع شبیه‌سازی انسان به کمک تکنولوژی جدید»، ص۶۵-۶۶.
- ↑ اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۵۵-۶۵.
- ↑ صادقی، «همانندسازی انسان (مروری بر دیدگاه‌های مراجع ادیان آسمانی و بررسی آن از نظر فقه اسلامی)»، ص۵۶.
- ↑ اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۱۰۹.
- ↑ صادقی، «همانندسازی انسان (مروری بر دیدگاه‌های مراجع ادیان آسمانی و بررسی آن از نظر فقه اسلامی)»، ص۴۲-۴۳.
- ↑ شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۲۰۰.
- ↑ محقق داماد، «شبیه‌سازی انسان از منظر فقه و اخلاق»، ص۱۵.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۰.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۸۲.
- ↑ ناظم‌زاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، ۱۴۰۲ق، ص۱۷۴.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۰.
- ↑ ناظم‌زاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، ۱۴۰۲ق، ص۱۷۳.
- ↑ ناظم‌زاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، ۱۴۰۲ق، ص۱۷۴.
- ↑ ناظم‌زاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، ۱۴۰۲ق، ص۱۷۹.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۳.
- ↑ موسوی سبزواری، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، ۱۴۲۳ق، ص۴۴-۴۵.
- ↑ صانعی، چکیده اندیشه‌ها، ۱۳۸۷ش، ص۹۴.
- ↑ سبحانی، استفتائات، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۴۱۶.
- ↑ مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۱۳۲.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۸.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۸۵؛ قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۲۸۱.
- ↑ قائینی، پژوهشی در مسائل فقه پزشکی، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۲۸۱.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۸۵.
- ↑ نگاه کنید به: حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ۱۳۹۲ش، ص۲۳؛ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۰-۸۰.
- ↑ روحانی، استفتائات، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۲۲۶.
- ↑ گرامی، استفتائات، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۲۹۱.
- ↑ حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ۱۳۹۲ش، ص۲۲.
- ↑ موسوی اردبیلی، «شبیه‌سازی انسان چه حکمی دارد؟».
- ↑ جناتی، «گفتوگو با آیت‌الله جناتی»، ص۱۷.
- ↑ منتظری، پاسخ به پرسش‌های دینی، ۱۳۹۴ش، ص۴۲۶.
- ↑ منتظری، پاسخ به پرسش‌های دینی، ۱۳۹۴ش، ص۴۲۷.
- ↑ مکارم شیرازی، احکام غرب‌نشینان، ۱۳۹۵ش، ص۱۵۳.
- ↑ سبحانی، استفتائات، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۲۵۶.
- ↑ خویی، احکام شرعی بانوان، ۱۳۹۱ش، ص۳۵۹.
- ↑ محقق داماد، «شبیه‌سازی انسان از منظر فقه و اخلاق»، ص۱۵.
- ↑ تسخیری، «نگاهی به موضوع شبیه‌سازی انسان به کمک تکنولوژی جدید»، ص۶۰.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۵.
- ↑ حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ۱۳۹۲ش، ص۲۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۱۰۸.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۱۷۱.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۶-۳۸.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۸۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: بحرانی، البرهان، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۱۷۵.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۲.
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ۱۴۳۶ق، ج۷، ص۲۳۰.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۶؛ جواهری، بحوث فی الفقه المعاصر، دار الذخائر، ج۲، ص۳۰۲.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۱۰۸؛ اسلامی، «شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه شیعه؛ بررسی چهار دیدگاه»، ص۶۴.
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ۱۴۳۶ق، ج۷، ص۲۳۰.
- ↑ جناتی، «گفتوگو با آیت‌الله جناتی، ص۱۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۵۴۱.
- ↑ جواهری، «تقسیم سلولی و شبیه‌سازی»، ص۸۷.
- ↑ جواهری، «تقسیم سلولی و شبیه‌سازی»، ص۸۸.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۳.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۴-۵۵.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۹.
- ↑ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصره (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۳۲۶.
- ↑ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصره (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۳۲۷.
- ↑ معینی‌فر، و فریبا حاجیعلی، «نسب طفل شبیه‌سازی شده در نظام حقوقی اسلام»، ص۱۱۲-۱۲۱.
- ↑ معینی‌فر، و حاجیعلی، «نسب طفل شبیه‌سازی شده در نظام حقوقی اسلام»، ص۱۱۵.
- ↑ اسلامی، «شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه شیعه؛ بررسی چهار دیدگاه»، ص۵۴.
- ↑ خویی، مسائل و ردود، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۳۲۰؛ محسنی، الفقه و مسائل طبیه، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۴۰۹.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۹-۴۰.
- ↑ جناتی، «گفتوگو با آیت‌الله جناتی»، ص۲۱.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۴۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۴۴۶.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۴۴.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۹۶؛ زنجانی، «پرسش و پاسخ از محضر آیت‌الله سید عزالدین زنجانی»، ص۳۴.
- ↑ حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ۱۳۹۲ش، ص۲۵-۲۶؛ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۹۹.
- ↑ حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ۱۳۹۲ش، ص۲۵.
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ۱۴۳۶ق، ج۷، ص۲۳۰.
- ↑ جناتی، «گفتوگو با آیت‌الله جناتی»، ص۱۷.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۹۷.
- ↑ شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۲۰۰.
- ↑ موسوی، قرارات مجمع الفقه الاسلامی، ۱۴۳۳ق، ص۲۸۲.
- ↑ شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۲۰۷-۲۰۸.
- ↑ شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۲۰۹.
- ↑ شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۲۱۱-۲۳۳.
- ↑ شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۲۶۳-۲۸۰.
- ↑ شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۳۲۱-۳۲۶.
- ↑ مختاری، و آقامحمدی، «بررسی آرای فقهی فریقین در مسائل اجتماعی شبیه‌سازی انسان»، ص۴۴-۴۷.
- ↑ شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۴۲۰-۴۲۵.
منابع
- سلطانی، عباسعلی، و حسین ناصری، مسائل مستحدثه پزشکی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، و میرزا جواد تبریزی، احکام شرعی بانوان، قم، دار الصدیقة الشهیدة، ۱۳۹۱ش.
- موسوی سبزواری، علی، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، بی‌جا، چاپخانه کوثر، ۱۴۲۳ق.
- صانعی، یوسف، چکیده اندیشه‌ها، قم، میثم تمار، ۱۳۸۷ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، کتاب النکاح، قم، مدرسه امام علی(ع)، ۱۳۸۰ش.
- گرامی، محمدعلی، استفتائات، قم، دفتر آیت‌الله گرامی، ۱۳۸۲ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، احکام غرب‌نشینان، قم، امام علی بن ابی‌طالب(ع)، ۱۳۹۵ش.
- سبحانی، جعفر، استفتائات، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۹ش.
- روحانی، سید محمدصادق، استفتائات، قم، حدیث دل، ۱۳۸۳ش.
- محمدی قائینی، محمد، المبسوط فی فقه المسائل المعاصره (المسائل الطبیة)، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۴۲۷ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، مسائل و ردود، بیروت، دار الزهراء، ۱۴۱۶ق.
- منتظری، حسینعلی، پاسخ به پرسش‌های دینی، قم، دفتر آیت‌الله منتظری، ۱۳۹۴ش.
- معینی‌فر، و فریبا حاجیعلی، «نسب طفل شبیه‌سازی شده در نظام حقوقی اسلام»، در مجله فقه و حقوق خانواده، شماره ۵۲، بهار و تابستان ۱۳۸۹ش.
- جواهری، حسن، بحوث فی الفقه المعاصر، بیروت، دار الذخائر، بی‌تا.
- زنجانی، سید عزالدین، «پرسش و پاسخ از محضر آیت‌الله سید عزالدین زنجانی»، در مجله فقه، شماره ۴۶، زمستان ۱۳۸۴ش.
- جناتی، محمدابراهیم، «گفتوگو با آیت‌الله جناتی»، در مجله فقه، شماره ۴۶، زمستان ۱۳۸۴ش.
- تبریزی، میرزا جواد، صراط النجاة فی اجوبة الاستفتائات، قم، دار الصدیقة الشهیده، ۱۴۳۶ق.
- حکیم، سید محمدسعید، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، قم، دار الهلال، ۱۳۹۲ش.
- مؤمن، محمد، «شبیه‌سازی»، در مجله فقه، شماره ۴، زمستان ۱۳۸۴ش.
- موسوی، محمدکاظم، قرارات مجمع الفقه الاسلامی مع مقارنتها بآراء الإمامیة الاثنی‌عشریة، تهران، المرکز العالی للدراسات التقربیه، ۱۴۳۳ق.