حسن صباح: تفاوت میان نسخه‌ها

حسن صبّاح ، بنيان‌گذار دولت [[اسماعيليه]] در [[ايران]] و نيز بانى دعوت مستقل [[اسماعيليه نزارى]].

 

به نظر میرسد كه حسن در مصر با بدرالجمالى درگيرى پيدا كرد و از قاهره به اسكندريه، كه پايگاه مخالفان بدرالجمالى بود، رفت <ref>  جوينى، ج 3، ص 187ـ191؛ رشيدالدين فضل‌اللّه، ص97ـ 103؛ كاشانى،زبدة التواريخ، ص 133ـ137؛ حافظ‌ابرو،مجمع التواريخ السلطانيه،  ص 191ـ193</ref>

بنابر قول منابع نزارى كه مورخان ايرانى نقل كرده‌اند، منازعه حسن با بدرالجمالى بر سر جانشينى مستنصر باللّه بود و اينكه حسن حمايت خود را از وليعهد او، يعنى [[نزار]]، اظهار كرده بود <ref>  رجوع کنید به جوينى، ج 3، ص 190ـ191؛ رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 101ـ 102؛ كاشانى،زبدة التواريخ، ص 137؛ حافظ ابرو،مجمع التواريخ السلطانيه،  ص 193</ref> طبق روايت ديگرى <ref>  رجوع کنید به ابن‌اثير، ج 10، ص 237؛ رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 77؛ كاشانى،زبدة التواريخ، ص 114؛ مقريزى، ج 2، ص 323، ج 3، ص 15</ref>

مستنصرباللّه شخصاً به حسن گفته بود كه جانشين وى نزار خواهد بود. در هر صورت، حسن سرانجام از مصر اخراج شد و در ذيحجه 473 به اصفهان بازگشت <ref> جوينى، ج 3، ص 191؛ رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 103 </ref>

حسن صباح براى قيام خود برضد سلجوقيان، مجموعه پيچيده‌اى از انگيزه‌هاى مذهبى ـ سياسى داشت. وى كه شيعه اسماعيلى بود، با سياستهاى ضد شيعىِ سلجوقيان ــ كه به مثابه حاميان جديد اهل‌سنّت، سوگند خورده بودند دولت اسماعيلى فاطميان را براندازندــ اصولاً مخالف بود و از ظلم عمال [[ملكشاه سلجوقى]] و [[نظام‌الملك]] وزير شكايت داشت <ref> رجوع کنید به رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 112؛ كاشانى،زبدة التواريخ، ص 148 </ref>

ديرى نگذشت كه قواى سلجوقى محلى، به سركردگى [[امير يورنتاش]]، كه نواحى الموت در [[اقطاع]] او بود، به الموت حمله كردند و از اين زمان اسماعيليان ايران وارد منازعات نظامى طولانى مدتى با سلجوقيان شدند <ref>  رجوع کنید به جوينى، ج 3، ص 199ـ204، 214؛ رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 107ـ109؛ كاشانى،زبدة التواريخ ص 143ـ145؛ هيلن براند، ص 205ـ220</ref>

در رودبار نيز اسماعيليان قلعه‌هاى بيشترى را گرفتند كه از همه مهم‌تر [[لَمَسَر]]/ [[لَنبَسر]] در ناحيه علياى [[شاهرود]] و در مغرب الموت بود. <ref>  رجوع کنید به ابن‌اثير، ج10، ص 319؛ جوينى، ج 3، ص 207ـ208؛ رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 116ـ119؛ كاشانى،زبدة التواريخ، ص 145ـ146، 151ـ155، 158</ref>

[[كيابزرگ اميد]]، جانشين بعدى حسن، لَمسر را در 489 <ref>  رجوع کنید به رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 115ـ116؛ كاشانى، ص 150ـ151</ref>

چند سالى بود كه حسن صباح سياست انقلابى مستقلى اتخاذ كرده و رهبرى اسماعيليان سرزمينهاى سلجوقى را نيز برعهده گرفته بود. وى در مورد جانشينى مستنصرباللّه، از دعوى و حقوق نزار حمايت كرد. نزار وليعهد مستنصر بود ولى وزير قدرتمند فاطمى، افضل، او را از حقوق جانشينى محروم كرده بود. نزار در 488 به قتل رسيد <ref>  رجوع کنید به ابن‌اثير، ج10، ص 237ـ238؛ حافظ‌ابرو،مجمع التواريخ السلطانيه،  ص 163ـ164</ref>

نزاريان در اين دوره سَتر، حسن صباح را به عنوان حجت امام غايبشان پذيرفتند. حسن نيز، كه ظهور قريب‌الوقوع امام را پيشگويى می كرد، خود را حجت او می دانست. <ref>  هفت باب بابا سيدنا، ص 21ـ22؛ دفترى،تاريخ و عقايد اسماعيليه،  1375ش، ص 400ـ403</ref>

تا حدود هفتاد سال بعد از مرگ نزار، روى سكه‌هايى كه در الموت ضرب می شد، نام او حك می گرديد و به ذريه وى، بدون آنكه اسمى از آنها ذكر شود، دعا و سلام فرستاده می شد. <ref> رجوع کنید به مايلز، ص 155ـ158 </ref>

اتخاذ سياست كشتن اشخاص مهمِ نظامى و سياسى ـ مذهبى نيز واكنشى به متمركز نبودن قدرت سلجوقيان بود. حسن صباح در اين امر به روشى متوسل شده بود كه قبلا و در همان زمان نيز گروههاى مختلف، از جمله [[غُلات]] و [[خوارج]] و خود [[سلجوقيان]]، به كار گرفته بودند، اما اين سياست به گونه‌اى اغراق‌آميز به اسماعيليه ايران و [[شام]] انتساب پيدا كرد و به همين دليل، هر قتل مهمى كه در دوره الموت در سرزمينهاى مركزى دنياى اسلام رخ میداد، به [[فداييان اسماعيلى]] نسبت داده می شد. <ref> رجوع کنید به هاجسن، ص77ـ89،110ـ 115؛ لوئيس، ص125ـ140 </ref>

ترویج اين عقيده واكنش دستگاه اهل سنّت و [[خلافت عباسى]] را برانگيخت و در اين ميان، غزالى از طرف خليفه عباسى، [[مستظهر]]، مأموريت يافت كه رساله جامعى در رد باطنيه (اسماعيليه) بنويسد. <ref> رجوع کنید به غزالى، ص 3ـ5 </ref>

او در رساله‌اى كه اندك زمانى قبل از 488 نوشت و بعداً به المستظهرى شهرت يافت، عقيده تعليم را رد كرد. از اين به بعد، اسماعيليه ايران به تعليميه نيز شهرت يافت. <ref>  دفترى،تاريخ و عقايد اسماعيليه،  1375ش، ص 254، 425</ref>

آنان در 494 به توافق رسيدند كه هر يك در قلمرو خود به‌نحوى مؤثرتر با اسماعيليان به مقابله بپردازد ولى تا مرگ بركيارق در سال 498، حسن صباح توانسته بود فعاليتهاى خود را با گسيل داشتن داعيان ايرانى، در [[شام]] نيز بسط دهد. <ref>  رجوع کنید به ابن‌قلانسى، ص 151ـ156؛ ابن‌اثير، ج10، ص 314، 324؛ رشيدالدين فضل‌اللّه، ص120ـ122؛ كاشانى،زبدة التواريخ، ص 156ـ 158</ref>

سلطان [[محمدبن ملكشاه سلجوقى]]، جانشين بركيارق، قاطعانه‌تر برضد اسماعيليه اقدام كرد. وى لشكرهاى بزرگی به مقابله با الموت فرستاد و شخصآ نيز با سپاهيانش قلعه شاه دز را محاصره كرد و عاقبت آنجا را در سال 500 از اسماعيليه گرفت و به نفوذ آنان در منطقه اصفهان پايان داد. <ref>  رجوع کنید به ابن‌قلانسى، ص 244ـ250؛ جوينى، ص 211ـ213؛ رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 124ـ132؛ كاشانى،زبدة التواريخ، ص 156ـ157، 160ـ167</ref>

از طرفى، لشكركشيهاى طولانى سلجوقيان براى راندن اسماعيليه از قلعه هایشان بدون نتيجه مانده بود و اسماعيليان ايران توانسته بودند قلعه‌هاى زيادى را همچنان در [[رودبار]] و [[قومس]] و [[قهستان]] حفظ كنند. بنابراين، اينك مرحله جديدى آغاز شده بود كه می توان آن را [[دوران وقفه]] ناميد.ref> رجوع کنید به رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 131ـ132؛ دفترى،تاريخ و عقايد اسماعيليه،  1375ش، ص 418ـ419 </ref>

وى در مراعات دستورهاى شريعت بسيار دقيق بود و با دوست و دشمن يكسان سخت‌گيرى میكرد. حسن صباح دو پسر داشت که با هر دو برخورد كرد، يكى را به جرم نوشيدن شراب و ديگرى را به اتهام دخالت در قتل داعى [[حسين قائنى]] كه بعداً معلوم شد اتهامى باطل بوده است. <ref> رجوع کنید به جوينى، ج 3، ص 209ـ210 </ref>

حسن صباح چون پايان عمرش را نزديك ديد، [[كيابزرگ اميد]] را از [[لَمسر]] فراخواند و او را داعى ديلم و جانشين خود در [[الموت]] كرد. حسن صباح در پى بيمارى كوتاهى، در ربيع‌الآخر 518 درگذشت. او را در نزديكى قلعه الموت به خاك سپردند. مقبره او، كه بعداً كيابزرگ اميد و ديگر رهبران نزاريه ايران نيز در آنجا دفن شدند، تا هنگامى كه به دست مغولان ويران گشت، زيارتگاه اسماعيليان نزارى بود. <ref>  رجوع کنید به ابن‌اثير، ج10، ص 625؛ جوينى، ج 3، ص 215ـ216؛ رشيدالدين فضل‌اللّه، ص 133ـ 134؛ كاشانى،زبدة التواريخ، ص 168</ref>