یتیم‌نوازی
یتیم‌نوازی حمایت مالی و معنوی از یتیم که در دین به آن سفارش شده است. دوستی و مهربانی با یتیم و گرامی‌داشتن وی، از موضوعاتی است که متون دینی به آن توصیه کرده است. اِکرام یتیم از امور باارزش و از خصلت‌های نیک انسانی دانسته شده و آن را از بزرگترین عبادات شمرده‌اند.
قرآن یتیم را گرامی داشته و با سفارش‌هایی مخاطب خود را به رعایت حقوق یتیمان و توجه و نیکی به آنان دعوت کرده است. در قرآن به تکریم یتیم، اِطعام یتیم، احسان و نیکی به یتیم و انفاق به یتیم سفارش شده است. در قرآن کسانی که قیامت را منکر هستند، همان کسانی هستند که یتیم را از خود می‌رانند.
در روایات اسلامی محبت و توجه به یتیمان اهمیت خاصی دارد. گفته شده پیامبر(ص) به ایتام احسان و نیکی می‌کرد و دربارهٔ آنها سفارش می‌نمود. از پیامبر(ص) روایت شده است: «هر کس یتیمی را تا زمانی که بی‌نیاز شود مورد مهربانی خود قرار دهد، بهشت بر او واجب می‌شود».
قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست در سال ۱۳۹۲ش در مجلس شورای اسلامی تصویب شد.
ضرورت حمایت از یتیم در دین
عالمان دینی گفته‌اند اسلام به احترام‌گذاشتن به یتیم و پناه‌دادن به او سفارش کرده[۱] و جامعه را در قبال یتیمان مسئول دانسته است.[۲] حمایت از یتیم از امور بسیار باارزش و از خصلت‌های نیک انسانی دانسته شده است.[۳] حمایت و پناه‌دادن به یتیم را برای مصون‌ماندن از بلاها و درست تربیت‌شدن او دانسته‌اند.[۴] بر مؤمنان تکلیف دانسته شده که به کار یتیم بپردازند تا ضرر و زیانی متوجه او نشود؛[۵] این کار را از بزرگترین عبادات شمرده‌اند.[۶]
.jpg)
دوستی و مهربانی با یتیم و گرامی‌داشتن وی، از موضوعاتی است که در متون دینی به آن پرداخته شده[۷] و از کارهایی دانسته شده که ثواب زیادی دارد.[۸] سفارش شده به ایتام کمک مالی و اطعام کرد و با آنان بر سر یک سفره غذا خورد.[۹] خوردن مال یتیم را از بزرگترین گناهان کبیره می‌دانند.[۱۰] یکی از نمونه‌های اخلاق عملی را سرپرستی ایتام دانسته‌اند.[۱۱] مفسران گفته‌اند در تکریم یتیم تنها مسائل مالی مطرح نیست بلکه باید به آنان محبت شود و از کمبودهای عاطفی آنان کاست و از همه جهات حمایت شوند.[۱۲] گفته شده یتیم نباید احساس کند که چون پدرش را از دست داده خوار و ذلیل است، بلکه باید چنان مورد توجه و اکرام قرار گیرد که احساس کمبود نکند.[۱۳]
گفته شده از دیدگاه اسلامی، وظیفه مسلمانان نسبت به یتیم فراتر از نیازهای مادی و عاطفی است و باید به سایر نیازهای وی مانند تعلیم و تربیت، فراگیری عقاید صحیح و آموزه‌های دینی، راه و رسم زندگی، رشد عقلی و آشنایی با برخی کسب و کارها و مهارت‌های عملی توجه شود.[۱۴]
یتیم کیست؟
یتیم در اصطلاح فقهی کسی است که پدرش را قبل از بلوغ از دست داده است.[۱۵] در قرآن و حدیث، یتیم در معنای غیرشرعی و لغوی (کسی یکی از والدینش را از دست داده است) نیز استعمال شده است.[۱۶] در ابواب مختلف فقهی، مانند حجر، خمس، زکات، بیع، قرض، وصیت، نکاح و ولایت فقیه از احکام یتیم بحث می‌شود.
سفارش قرآن به تکریم یتیم
قرآن یتیم را گرامی داشته و با سفارش‌هایی مخاطب خود را به رعایت حقوق یتیمان و توجه و نیکی به آنان دعوت کرده است.[۱۷] در قرآن به تکریم یتیم (آیه ۱۷ سوره فجر)، اِطعام یتیم (آیه ۸ سوره انسان، آیه ۱۵ سوره بلد)، احسان و نیکی به یتیم[۱۸] (آیه ۸۳ سوره بقره، آیه ۳۶ سوره نساء) و انفاق به یتیم[۱۹] (آیه ۲۱۵ سوره بقره) سفارش شده است.[۲۰] در آیات ۱ و ۲ سوره ماعون کسانی که آخرت را منکر هستند، همان کسانی هستند که یتیم را از خود می‌رانند.[۲۱] در آیه ۹ سوره ضحی خطاب به پیامبر(ص) و به همه مسلمانان گفته است یتیم را تحقیر مکن.[۲۲] بر اساس آیه ۱۰ سوره نساء کسانی که اموال یتیمان را به ناحق تصرف می‌کنند سخت‌ترین عذاب را خواهند دید[۲۳] و در آتشی افروخته وارد خواهند شد.[۲۴]
بر اساس آیات قرآن هرگونه اصلاح در وضعیت یتیمان ارزش دانسته شده است.[۲۵] گفته شده حق یتیم آن است که اموال او را در بهترین وجه به کار اندازند که فایده بیشتر داشته باشد و وقتی بالغ شد حق او را به او تسلیم نمایند.[۲۶] مطابق آیه ۱۷ سوره فجر دلیل ذلت برخی این است که یتیم را گرامی نداشته‌اند و حقوقش را رعایت نکرده‌اند.[۲۷] از این آیه استفاده شده است که هرکس به اکرام یتیم و رعایت حق او برخیزد، مورد اکرام خدا قرار می‌گیرد.[۲۸] قرآن بسیار کوشیده تا دیدگان جامعه را به سوی یتیمان جلب کند؛ تا آنجا که دستور می‌دهد هنگام تقسیم اموال میت، هرگاه یتیمی در میان نزدیکان او باشد، سهمی نیز به او بدهند؛ هرچند وارث نباشد.[۲۹]
کسانی که اموال یتیمان را به ستم می‌خورند، جز این نیست که آتشی در شکم خود فرو می‌برند، و به زودی در آتشی فروزان درآیند. «آیه ۱۰ سوره نساء»
احسان به یتیم در روایات
در روایات اسلامی محبت و توجه به یتیمان اهمیت خاصی دارد.[۳۰] گفته شده پیامبر(ص) به ایتام احسان و نیکی می‌کرد و دربارهٔ آنها سفارش می‌نمود.[۳۱]
- پیامبر(ص): «هر کس به عنوان نوازش دست بر سر یتیمی کشد به تعداد هر مویی که دست او از آن می‌گذرد در روز قیامت نوری خواهد داشت.»[۳۲]
- پیامبر(ص): «هرگاه یتیم گریه کند عرش خدا از گریه او بلرزد؛ خدا می‌گوید ای ملائکه من شما را گواه می‌گیرم که هر کس او را ساکت کند و خشنود نماید من روز قیامت او را مسرور و راضی نمایم.»[۳۳]
- پیامبر(ص) آمده: «من و کفیل یتیم مانند این دو انگشت سبابه و میانه با هم در بهشت هستیم.»[۳۴]
- پیامبر(ص): «هر کس یتیمی را تا زمانی که بی‌نیاز شود مورد مهربانی خود قرار دهد، بهشت بر او واجب می‌شود».[۳۵]
- امام علی(ع): «یتیم را آن چنان تربیت کن که فرزند خویش را تربیت می‌کنی»[۳۶]
سعدی:
پدر مرده را سایه بر سر فکن غبارش بیفشان و خارش بکن[۳۷]
تکریم یتیم از سیره اهل‌بیت(ع) دانسته شده است.[۳۸] امام علی(ع) اهتمام زیادی به کار یتیمان داشت و خود را پدر یتیمان نامید.[۳۹] امام علی(ع) در وصیتنامه خود توجه به یتیمان را در کنار توجه به نماز و قرآن قرار داده، و گفته است: «خدا را خدا را دربارهٔ یتیمان، آنها را گاهی سیر و گاهی گرسنه نگذارید و نکند با حضور شما سختی بکشند.»[۴۰]
عذاب متجاوزان به اموال یتیم
گفته شده احادیثی در نکوهش تجاوز به اموال یتیمان آمده و حتی کمترین تعدی به اموال یتیمان مشمول این حکم معرفی شده است.[۴۱] بر اساس روایات گفته‌اند خوردن مال یتیم، هم عِقاب دنیوی دارد و هم اخروی.[۴۲] پیامبر(ص) درباره کسانی که اموال یتیم را می‌خوردند گفته است وقتی آنها از گور برانگیخته می‌شوند از دهان‌های آنها آتش بیرون می‌آید.[۴۳] گفته شده روز قیامت از درون خورنده مال یتیم آتشی زبانه می‌زند و دود از دهن و بینی و گوش و چشم او بیرون می‌آید و با این علامت شناسانده می‌شوند که اموال یتیم را خورده‌اند.[۴۴]
طرح‌های حمایتی برای تکریم یتیم در ایران
در راستای تکریم و رفع مشکلات ایتام در جمهوری اسلامی ایران، قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست مشتمل بر سی و هفت ماده و هفده تبصره در سال ۱۳۹۲ش در مجلس شورای اسلامی تصویب و پس از تأیید شورای نگهبان به دولت ابلاغ شد.[۴۵]
کمیته امداد امام خمینی از سال ۱۳۷۸ش طرحی به نام اکرام ایتام راه‌اندازی کرد که هدف آن حمایت از کودکان یتیم و تأمین نیازمندی‌های آنان است.[۴۶] در این طرح، افراد نیکوکار با پذیرشِ حمایت مالی از یک یا چند یتیم در طول سال نسبت به رفع مشکلات مادی و معنوی آنان اقدام می‌نمایند. گفته شده حدود یک میلیون حامی از سراسر کشور سرپرستی کودکان یتیم تحت پوشش کمیته امداد را برعهده گرفته‌اند.[۴۷]
پرورشگاه ایتام
سفارشات متعدد دربارهٔ یتیمان در متون دینی موجب شد که مسلمانان در طول تاریخ نگاه ویژه‌ای به یتیمان داشته باشند. در عصر صفوی، مکتب‌خانه‌هایی برای ایتام در برخی شهرهای ایران ساخته شد که از آن میان، مکتب‌خانه ایتام مشهد در کنار حرم رضوی با موقوفات بسیارش تا اواخر عصر قاجاری فعال بود.[۴۸] در دوره قاجار تحولات بسیاری در زمینه ایجاد یتیم‌خانه رخ داد.[۴۹] در دوره پهلوی دوم، اقدامات زیادی برای ایجاد پرورشگاه ایتام انجام شد. پس از انقلاب اسلامی بر اساس مصوبه دولت در ۱۳۵۸ش، کلیه مراکزی که به نوعی در نگهداری و تربیت کودکان بی‌سرپرست و یتیم سهم داشتند، به وزارت بهداری و بهزیستی منتقل شدند. برخی دیگر از مکاتب ایتام نیز به دست افراد نیکوکار بنا شد.[۵۰] موسسه دارالایتام مهدیه همدان تأسیس در سال ۱۳۵۱ش،[۵۱] خانه نوباوگان محمدعلی مظفری تهران تأسیس در سال ۱۳۲۶ش،[۵۲] پرورشگاه مژدهی رشت تأسیس ۱۳۲۸ش[۵۳] از قدیمی‌ترین یتیم‌خانه‌های ایران به شمار می‌رود.
تربیت و نگهداری یتیمان نیز در جوامع اسلامی جایگاه و اهمیت ویژه‌ای داشته است. مکتب/ مکاتب‌الایتام، مهم‌ترین و گسترده‌ترین نهاد متولی آموزش به کودکان یتیم در جهان اسلام به‌شمار می‌رفتند. دارالایتام یا یتیم‌خانه‌ها در کشورهای اسلامی از اواخر قرن سیزدهم تشکیل شد و سپس در قرن چهاردهم، رشد سریع و چشمگیری یافت.[۵۴]
برای مطالعهٔ بیشتر
- فرهنگ‌نامه یتیم‌نوازی، محمد محمدی ری‌شهری، مرتضی خوش نصیب، دارالحدیث. ۱۴۰۲ش.
پانویس
- ↑ مدرسی، تفسیر هدایت، ۱۳۷۷ش، ج۱۸، ص۳۵۳.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۳، ص۱۵۳.
- ↑ مدرسی، تفسیر هدایت، ۱۳۷۷ش، ج۱۸، ص۱۶۸؛ انصاریان، زیبایی‌های اخلاق، قم، ص۳۲۴.
- ↑ انصاریان، زیبایی‌های اخلاق، قم، ص۳۲۴.
- ↑ انصاریان، زیبایی‌های اخلاق، قم، ص۳۲۵.
- ↑ انصاریان، زیباهای اخلاق، قم، ص۳۲۰.
- ↑ مدرسی، تفسیر هدایت، ۱۳۷۷ش، ج۱۸، ص۱۶۸؛ سبحانی، منشور جاوید، قم. ج۱۳، ص۱۵۶.
- ↑ محسنی، نقش اسلام در عصر حاضر، ۱۳۸۷ش، ص۸۹.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۳، ص۱۵۷.
- ↑ محسنی، نقش اسلام در عصر حاضر، ۱۳۸۷ش، ص۸۹.
- ↑ مؤدب، «یتیم و مسائل آن از منظر قرآن و روایات»، ص۴۹۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۶، ص۴۶۳؛ مکارم شیرازی، انوار هدایت، ۱۳۹۰ش، ص۳۸۷؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۲۷.
- ↑ مکارم شیرازی، انوار هدایت، ۱۳۹۰ش، ص۳۸۸.
- ↑ مصباح یزدی، پیام مولا از بستر شهادت، قم، ص۱۷۰.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۲۸۱؛ راوندی، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۲۴۵.
- ↑ جصاص، احکام القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۱۲؛ مشکینی، مصطلحات الفقه، [بی‌تا]، ص۵۷۶.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، قم. ج۱۳، ص۱۵۳؛ انصاریان، زیباهای اخلاق، قم، ص۳۲۰؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۳۷۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۳۲۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۱۰۴.
- ↑ انصاریان، زیباهای اخلاق، قم، ص۳۲۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲۰، ص۳۶۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۷، ص۱۰۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۲۸۰؛ سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۳، ص۱۶۱.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۷؛ محسنی، نقش اسلام در عصر حاضر، ۱۳۸۷ش، ص۸۹.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۳۴۴.
- ↑ محسنی، نقش اسلام در عصر حاضر، ۱۳۸۷ش، ص۸۹.
- ↑ انصاریان، زیباهای اخلاق، قم، ص۳۲۰.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۲۰، ص۲۷۱؛ انصاریان، زیباهای اخلاق، قم، ص۳۲۰.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۳، ص۱۶۰.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۷؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۶، ص۴۶۳؛ مکارم شیرازی، انوار هدایت، ۱۳۹۰ش، ص۳۸۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۷۶۷.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۴، ص۵۸؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۷، ص۱۰۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۷۶۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۷۴۰.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۴، ص۵۸؛ مدرسی، تفسیر هدایت، ۱۳۷۷ش، ج۱۸، ص۳۵۴.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۷؛ حر عاملی، وسائل الشیعة، قم، ج۲۱، ص۴۷۹.
- ↑ سعدی، مصلح بن عبدالله، بوستان سعدی، تصحیح غلامحسین یوسفی، ۱۳۵۹ش، تهران، انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی، ص۵۸.
- ↑ انصاریان، زیبای اخلاق، قم، ص۳۲۱.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیر المومنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۱۰، ص۲۷۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۷، ص۱۱۳؛ مکارم شیرازی، از تو سؤال می‌کنند، ۱۳۸۷ش، ص۱۳۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۲۸۲.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۶.
- ↑ کاشفی، تفسیر حسینی (مواهب علیه)، کتابفروشی نور. ص۱۶۵.
- ↑ کاشفی، تفسیر حسینی (مواهب علیه)، کتابفروشی نور. ص۱۶۵.
- ↑ «قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
- ↑ «طرح اکرام»، سامانه اکرام.
- ↑ «طرح اکرام»، سامانه اکرام.
- ↑ معصومی، «دارالایتام»، ذیل مدخل.
- ↑ غفاری‌راد، «مروری بر سابقه دارالایتام های غیردولتی در دوره قاجار»، ص۶۷.
- ↑ معصومی، «دارالایتام»، تهران، ذیل مدخل.
- ↑ «معرفی و تاریخچه» دارالایتام مهدیه همدان.
- ↑ «تاریخچه»، خانه نوباوگان محمدعلی مظفری.
- ↑ «معرفی پرورشگاه مژدهی»، موسسه جمعیت حمایت ایتام.
- ↑ معصومی، «دارالایتام»، ذیل مدخل.
منابع
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۴۰۸ق.
- انصاریان، حسین، زیبایی‌های اخلاق، قم، دارالعرفان، بی‌تا.
- «تاریخچه»، خانه نوباوگان محمدعلی مظفری، بازدید: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، تحقیق: محمد صادق قمحاوی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
- حرّ عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، بی‌تا.
- راوندی، قطب الدین، فقه القرآن فی شرح آیات الاحکام، مصحح: سید احمد حسینی، قم: کتاب‌خانه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
- سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، مؤسسه امام صادق (علیه السلام)، بی‌تا.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، محقق: سید محمد تقى کشفى، تهران: المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق.
- «طرح اکرام»، سامانه اکرام، بازدید: ۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- علامه مجلسی، باقر بن محمدتقی، بحار الأنوار، تحقیق: سید ابراهیم میانجی، محمد باقر بهبودی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- «قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، بازدید: ۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- قرائتی، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۸ش.
- غفاری‌راد، فیروزه، «مروری بر سابقه دارالایتام های غیردولتی در دوره قاجار»، تاریخ روایی، شماره ۲۰ و ۲۱، سال ششم، بهار و تابستان ۱۴۰۰ش.
- کاشفی، حسین بن علی، تفسیر حسینی (مواهب علیه)، سراوان، کتابفروشی نور، بی‌تا.
- کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تصحیح: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- محسنی، شیخ محمد آصف، نقش اسلام در عصر حاضر، کابل، بینا، ۱۳۸۷ش.
- مدرسی، سید محمد تقی، تفسیر هدایت، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- مشکینی، علی، مصطلحات الفقه، [بی‌جا]، [بی‌تا].
- مصباح یزدی، محمد تقی، پیام مولا از بستر شهادت، تدوین و نگارش: محمدمهدی نادری قمی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
- «معرفی پرورشگاه مژدهی»، موسسه جمعیت حمایت ایتام، بازدید: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- «معرفی و تاریخچه» دارالایتام مهدیه همدان، بازدید: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- معصومی، محسن، «دارالایتام»، دانشنامه جهان اسلام، ج۱۶، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- مؤدب، سیدرضا، و محمود قاسم‌زاده خشکرودی، «یتیم و مسائل آن از منظر قرآن و روایات»، مطالعات قرآنی، شماره ۴۰، سال دهم، زمستان ۱۳۹۸ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، انوار هدایت، مجموعه مباحث اخلاقی، قم، امام علی بن ابی طالب علیه السلام، ۱۳۹۰ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیر المومنین(ع)، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۶ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، نوبت چاپ: سی و دوم، ۱۳۷۴ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، از تو سؤال می‌کنند، تهیه و تنظیم: ابوالقاسم علیان‌نژادی، قم، امام علی بن ابی طالب علیه السلام، ۱۳۸۷ش.