کاربر:P.motahari/صفحه تمرین

مروری بر زندگی‌نامه

علی بن موسی، مشهور به امام رضا(ع)، هشتمین امام شیعیان دوازده‌امامی است. پدرش موسی بن جعفر(ع)، امام هفتم شیعیان بود و مادرش کنیزی بود که از او با نام‌هایی تُکتَم و نجمه یاد می‌شود.

در خصوص زمان ولادت و وفات امام رضا اختلاف‌نظر بسیار هست. از جملهٔ آن‌ها این است که او در در ۱۱ ذوالحجه یا ذوالقعده یا ربیع‌الاول سال ۱۴۸ یا ۱۵۳ق متولد شد و در آخر ماه صفر یا ۱۷ یا ۲۱ ماه رمضان یا ۱۸ جمادی‌الاوی یا ۲۳ یا آخر ذوالقعدهٔ سال ۲۰۲ یا ۲۰۳ یا ۲۰۶ق وفات یافت. به‌گزارش سید جعفر مرتضی عاملی، بیشتر عالمان و مورخان معتقدند امام رضا در سال ۱۴۸ق در مدینه به دنیا آمد و در سال ۲۰۳ق درگذشت.

امام رضا(ع)، پس از شهادت پدرش، امام شیعیان شد. مدت امامت وی، بیست سال (۱۸۳-۲۰۳ق) بود که با خلافت هارون عباسی، محمدِ امین و مأمون هم‌زمان شد.

القاب و کنیه‌ها

برای علی بن موسی، القابی چون رضا، صابر، رضی، وفی و زکی ذکر شده که می‌گویند مشهور‌ترینشان رضاست. سیوطی گفته این لقب را مأمون به او داد؛ اما طبق حدیثی که شیخ صدوق نقل کرده، امام جواد این سخن را نادرست شمرده و ملقب‌شدن پدرش به رضا را به این دلیل دانسته که او به خدا، پیامبر و امامان راضی بود. در این حدیث، از امام جواد می‌پرسند دیگر امامان هم که این‌گونه بوده‌اند. پس چرا از بینشان پدر شما به رضا ملقب شده است؟ امام جواد پاسخ می‌دهد چون دوست و دشمن از امام رضا راضی بودند و این در خصوص هیچ‌یک از امامان دیگر صدق نمی‌کند.

کنیهٔ امام رضا ابوالحسن بوده است. طبق حدیثی که شیخ صدوق نقل کرده، امام کاظم این کنیه را که لقب خودش بوده، به او داده است. برای تمایز او از امام کاظم، به امام رضا ابوالحسن ثانی (دوم) نیز می‌گفتند. امام رضا کنیه‌های دیگری چون ابوعلی و ابومحمد هم داشته است.

همسر و فرزندان

همسر امام رضا سَبیکهٔ نوبیّه یا خَیزُران نام داشت که مادر امام جواد(ع) بود. در منابع تاریخی و حدیثی، از همسر دیگری هم برای امام رضا سخن آمده و گفته شده دختر مأمون بوده است. به گزارش شیخ صدوق، پس از آن‌که مأمون امام رضا را ولیعهد خود کرد دخترش ام‌حبیب را به عقد او درآورد.

بارگاه امامزاده حسین فرزند منسوب به امام رضا(ع) در قزوین

شیخ صدوق، شیخ مفید، ابن‌شهرآشوب و طبرسی نوشته‌اند امام رضا تنها یک فرزند داشته که امام جواد بوده است؛ بااین‌حال در برخی از منابع، فرزندان دیگری هم برای او ذکر شده است.

در قزوین، آرمگاهی به نام امام‌زاده حسین وجود دارد که مستوفی، مورخ قرن هشتم قمری، او را فرزند امام رضا(ع) دانسته است؛ البته کِیاء گیلانی، نسب‌شناس، نسب او را به جعفر طَیار رسانده است و در برخی از منابع، او برادر امام رضا(ع) خوانده شده است.

رویدادهای مهم دوران امامت

به‌گفته رسول جعفریان، مورخ، پس از درگذشت امام کاظم، به‌علت وجود تقیه، فرصت‌طلبی برخی که اموالی از امام کاظم نزدشان بود و وجود برخی روایات نادرست، میان شیعیان درباره جانشین وی اختلاف پیش آمد. در این میان فرقه‌ای در شیعه شکل گرفت که می‌گفت امام کاظم نمرده و مهدی موعود است. این گروه به واقفیه شهرت یافتند؛ اما بیشتر اصحاب امام کاظم، امام رضا را پذیرفتند. این مورخ همچنین می‌نویسد بیشتر رویدادهای سیاسی دورهٔ امام رضا پس از ولایتعهدی وی صورت گرفته و قبل از آن برخورد‌های سیاسی اندکی از امام رضا ثبت شده است.

ولایتعهدی امام رضا(ع)

مقالهٔ اصلی: ولایتعهدی امام رضا(ع)

سکه ولایتعهدی امام رضا(ع) که به‌دستور مأمون ضرب شد. بر روی سکه عبارت زیر به خط کوفی درج شده است: «لله، محمدرسول الله، المأمون خلیفة الله، مما أمر به الامیر الرضا ولی عهد المسلمین علی بن موسی بن علی بن ابی‌طالب، ذوالریاستین.»

ولایتعهدی امام رضا را مهم‌ترین رویداد دورهٔ زندگی سیاسی او دانسته‌اند. این رویداد یکی از مسائل بحث‌برانگیز در تاریخ اسلام است که هم از نظر سیاسی و هم از نظر کلامی (منافات داشتن پذیرش ولایتعهدی با عصمت امام) اهمیت دارد.

به‌گفتهٔ شیخ مفید، مأمون با تهدید امام رضا به قتل، او را به پذیرش ولایتعهدی مجبور کرد و امام رضا(ع)، در مقابل، شرط کرد در امور حکومتی هیچ دخالتی نکند. بدین ترتیب، امام رضا از مدینه به مرو در خراسان، پایتخت حکومت مأمون انتقال داده شد.

پژوهشگران می گویند مأمون برای زیر نظر گرفتن امام رضا، خاموش کردن انقلاب علوی‌ها و مشروعیت‌بخشیدن به خلافت خود او را ولیعهد خود کرد.

مأمون در ۷ رمضان سال ۲۰۱ق مراسم ولایتعهدی امام را برگزار کرد و مردم و کارگزاران حکومت با امام بیعت کردند. به دستور مأمون خطبه‌ها به نام امام خواندند و سکه‌ها به نامش زدند.

می‌گویند امام رضا(ع) از موقعیت پیش‌آمده به نفع تشیع بهره برد و توانست بسیاری از معارف اهل‌بیت(ع) را برای عموم مردم بیان کند.

بیان حدیث سلسلة الذهب

مقالهٔ اصلی: حدیث سلسلة الذهب

به‌نقل محدثانی چون شیخ صدوق و شیخ طوسی امام رضا در سفر به مرو، هنگام عبور از نیشابور، به‌درخواست عالمان این شهر، حدیثی قدسی گفت که به حدیث سلسلةالذهب (یعنی زنجیرهٔ طلایی) مشهور شده است. احتمال داده‌اند علت شهرت این حدیث به سلسلةالذهب این باشد که تمام سلسله‌سندش تا خدا معصومان‌اند یا این‌که به این علت است که یکی از امیران سامانی حدیث را با طلا نوشته و امر کرده بود وقتی مرد، آن را با او دفن کنند. حدیث سلسلةالذهب، برپایه نقل شیخ صدوق، به این شرح است«

اللَّه جَلَّ جَلَالُهُ یقُولُ: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِی فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی قَالَ فَلَمَّا مَرَّتِ الرَّاحِلَةُ نَادَانَا بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا
...خداوند عَزَّوَجَل می‌فرماید: «لا اله الا الله» دژ و حصار من است. هرکس که در دژ من درآید از عذابم در امان است. زمانی که مَرکب به راه افتاد، امام رضا(ع) گفت: البته با شرایطش، و من جزو شرایط آنم.

نماز عید فطر

داستان نماز عید فطر امام رضا(ع) در کتاب‌های حدیثی‌‌ای چون کافی و عُیونُ اَخبارِ الرِّضا گزارش شده است. طبق این گزراش، پس از ولایتعهدی امام رضا مأمون از او خواست نماز عید فطر را اقامه کند؛ اما او شرطش مبنی بر دخالت‌نکردن در امور خلافت را به مأمون یاد آورد و آن را نپذیرفت. پس از اصرار مأمون، امام به او گفت پس من مانند رسول خدا و امیرالمؤمنین به نماز خواهم رفت و مأمون پذیرفت.

صبح روز عید، امام رضا غسل کرد، عمامه سفید بر سر بست و همراه با غلامان و یارانش، با پای برهنه بیرون آمد و شروع به تکبیرگفتن کرد. سپس راه افتاد و مردم با او همراه شدند. هر ده قدم که برمی‌داشت می ایستاد و سه بار تکبیر می‌گفت. تمام شهر تحت تأثیر این رفتار امام به گریه و ضجه افتاده بود. خبر به گوش مأمون رسید فضل بن سهل، وزیر مأمون، به او گفت اگر رضا با این حالت به محل نماز برسد، مردم شهر با او همراه می‌شوند و برضد تو می‌شورند. مصلحت آن است که از او بخواهی تا برگردد. بدین ترتیت مأمون کسی را نزد امام فرستاد و از او خواست برگردد. امام هم کفش‌هایش را پوشید و به خانه برگشت.

رسول جعفریان، مورخ، این داستان را یکی از دلایل تیرگی رابطهٔ مأمون با امام رضا(َع) دانسته است.

نحوهٔ درگذشت

مورخان درخصوص نحوهٔ امام رضا، گزارش‌های مختلفی مطرح کرده‌اند. برپایه کتاب تاریخ یعقوبی، مأمون از مرو به قصد رفتن به بغداد خارج شد و امام رضا را که ولیعهدش بود با خود همراه کرد. وقتی به طوس رسیدند، امام رضا بیمار شد و پس از سه روز، در قریه‌ای به نام نوقان درگذشت. همو می‌نویسد گفته شده علی بن هشام سردار مأمون، با انار امام را مسموم کرد. طبری هم صرفاً گزارش کرده که امام در حال خوردن انگور بود که ناگهان جان باخت.

شیخ مفید در تصحیح‌الاعتقاد، با تردید، از کشته‌شدن امام رضا سخن گفته است؛ اما احتمال کشته‌شدن او را قوی دانسته است؛ اما در کتاب دیگرش، الارشاد، روایتی نقل کرده که طبق آن، امام رضا، به‌دستور مأمو،ن با آب انار مسموم شده است. شیخ صدوق هم روایاتی نقل کرده که برپایهٔ آن‌ها مأمون امام رضا را به وسیلهٔ انگور یا انار یا با هردو مسموم کرده است.

سید جعفر مرتضی عاملی نوشته است عالمان شیعه به‌جز اندکی اتفاق‌نظر دارند که امام رضا به‌دستور مأمون به شهادت رسیده است. همچنین نوشته است بسیاری از عالمان و مورخان اهل‌سنت معتقدند یا احتمال بیشتر می‌دهند که او به مرگ طبیعی از دنیا نرفته است.

حرم امام رضا(ع)

مقالهٔ اصلی: حرم امام رضا

پس از شهادت امام رضا(ع)، مأمون، او را در خانه حمید بن قحطبه طائی (بقعه هارونیه) در روستای سناباد، دفن کرد. امروزه حرم رضوی، در ایران و در شهر مشهد مقدس واقع است و سالانه زیارتگاه میلیون‌ها مسلمان از کشورهای مختلف است.

اصحاب

مقالهٔ اصلی: فهرست اصحاب امام رضا(ع)

شیخ طوسی در کتاب رجال خود اسامی حدود ۳۲۰ نفر از اصحاب امام رضا(ع) را ذکر کرده است. از میان محققین متاخر، عطاردی در «مسند الامام الرضا»، ۳۱۲ نفر و قرشی در کتاب «حیاة الامام علی بن موسی الرضا(ع)» تعداد راویان از امام هشتم را ۳۶۷ تن دانسته‌اند. محمد مهدی نجف نویسنده کتاب الجامع لِرُواة اصحاب الامام الرضا، اسامی ۸۳۱ نفر را از منابع مختلف شیعه به عنوان راوی و اصحاب امام رضا جمع‌آوری کرده است. برخی از اصحاب امام به نقل شیخ طوسی عبارتند از:

• یونس بن عبدالرحمن
• صفوان بن یحیی
• محمد بن ابی‌عمیر
• عبدالله بن مغیره
• حسن بن محبوب
• احمد بن ابی نصر بزنطی
• حماد بن عثمان
• ‌ احمد بن محمد بن عیسی اشعری
• اسحاق بن موسی بن جعفر(ع)
• ابراهیم بن هاشم قمی
• علی بن مهزیار اهوازی
• زکریا بن آدم
• زکریا بن ادریس اشعری قمی
• دعبل خزاعی
• علی بن اسماعیل میثمی
• ریان بن صلت.

محمد بن عمر کشی، از رجالیان شیعه در قرن چهارم قمری، شش تن از اصحاب امام رضا(ع) را جزو اصحاب اجماع شمرده است. این شش تن عبارتند از: یونس بن عبدالرحمن، صفوان بن یحیی، ابن ابی‌عمیر، عبدالله بن مغیره، حسن بن محبوب و احمد بن ابی نصر بزنطی. وی حماد بن عثمان را از اصحاب اجماع و یاران امام صادق(ع) ذکر کرده است.

کتاب‌های منسوب به امام رضا(ع)

رساله ذهبیه یا طب الرضا از آثار منسوب به امام رضا(ع)

برخی از نویسندگان، از امام رضا(ع) به جز احادیث و اخباری که از آن حضرت نقل کرده‌اند و یا پاسخ کسانی که برای فهم مسائل علوم و معارف به آن بزرگوار مراجعه کرده‌اند (مثلاً کتاب عیون اخبار الرضا بسیاری از این مسائل را نقل کرده است.)، تألیفاتی نیز ذکر کرده‌اند که صحت انتساب آنها نیازمند ادله کافی است و استناد برخی از آنها قابل اثبات نیست. از جمله این تألیفات کتاب «‌الفقه الرضوی‌» است که محققین از علماء، نپذیرفته‌اند که این کتاب نوشته امام رضا(ع) باشد. اثر دیگری که به امام رضا(ع) نسبت داده شده است، «‌رساله ذهبیه‌» در پزشکی است. گفته شده است که امام این رساله را در حدود سال ۲۰۱ق. برای مأمون فرستاد و مأمون برای نشان دادن اهمیت آن دستور می‌دهد که با طلا نوشته و پس از آن در خزانه دارالحکمه نگهداری شود و به همین مناسبت است که آن را رساله ذَهَبیّه نامیده‌اند. بسیاری از علماء بر این رساله شرح نوشته‌اند.

از دیگر آثار نسبت داده شده به امام رضا(ع) «‌صحیفة الرضا‌» در فقه است که انتساب آن به ایشان ثابت نشده است. کتاب دیگری که به امام رضا(ع) نسبت داده شده است، کتاب «‌محض الاسلام و شرایع الدین‌» است که ظاهراً اطمینانی به صدور این کتاب از امام نیست.

مناظرات

مأمون پس از آوردن امام رضا(ع) به مرو، جلسات علمی متعددی با حضور علمای گوناگون تشکیل داد. در این جلسات، مذاکرات زیادی میان امام و دیگران صورت می‌گرفت که به طور عمده درباره مسائل اعتقادی و فقهی بود. بخشی از این مذاکرات را طبرسی در کتاب احتجاج فراهم آورده است. برخی از این مناظرات [یا احتجاجات] از این قرارند:

• مناظره امام رضا در باب توحید
• احتجاج در باب امامت
• مناظره امام رضا با سلیمان مروزی
• مناظره امام رضا با ابو قرة
• مناظره امام رضا با جاثلیق
• مناظره امام رضا با رأس الجالوت
• مناظره امام رضا با عالم زرتشتی
• مناظره امام رضا(ع) با عمران صابی

مأمون می‌خواست با کشاندن امام به بحث، تصوری را که عامه مردم درباره ائمه اهل بیت علیهم السلام داشتند و آنان را صاحب علم خاص مثلاً «‌علم لدنّی‌» می‌دانستند، از بین ببرد. صدوق در این باره می‌گوید: مأمون اندیشمندان سطح بالای هر فرقه را در مقابل امام قرار می‌داد تا حجت آن حضرت را به وسیله آنان از اعتبار بیندازد و این به جهت حسد او نسبت به امام و منزلت علمی و اجتماعی او بود. اما هیچ کس با آن حضرت روبه رو نمی‌شد جز آن که به فضل او اقرار کرده و به حجتی که از طرف امام علیه او اقامه می‌شود، ملتزم می‌گردید.

این مجالس به تدریج مشکلاتی را برای مأمون درست کرد. زمانی که وی متوجه شد، تشکیل چنین جلساتی برای وی خطرناک است، اقدام به محدود کردن امام کرد. از عبدالسلام هروی نقل شده که به مأمون اطلاع دادند: امام رضا علیه‌السلام مجالس کلامی تشکیل داده و بدین وسیله مردم شیفته وی می‌شوند. مأمون به محمد بن عمرو طوسی دربان مخصوصش مأموریت داد تا مردم را از مجلس آن حضرت طرد نماید و پس از آن برخورد اهانت آمیز مأمون با حضرت، امام در حق مأمون نفرین کرد.

جایگاه نزد اهل‌سنت

مردم اهل سنتِ ترکمنستان در حال زیارت خانهٔ امام رضا در مرو

برخی بزرگان اهل‌سنت در سخنانی نسب، علم، فضل امام رضا(ع) را ستوده و به زیارت حرم امام رضا(ع) می‌رفته‌اند. رسول جعفریان، از پژوهشگران معاصر تاریخ، در کتاب «تاریخ تشیع در ایران» چند تن از عالمان اهل سنت را که تا قرن ششم به زیارت امام هشتم رفته‌اند، معرفی کرده است. از جمله ابن حِبّان، محدث اهل سنت در قرن سوم و چهارم هجری، گفته است که بارها به زیارت قبر علی بن موسی در مشهد می‌رفتم و با توسل به آن حضرت مشکلاتم برطرف می‌شد. همچنین ابن حجر عسقلانی نقل کرده که ابوبکر محمد بن خُزَیْمه، فقیه، مفسر و محدث اهل سنت در قرن سوم و چهارم هجری، و ابوعلی ثقفی، از عالمان نیشابور، به همراه دیگرانی از اهل سنت به زیارت قبر امام رضا(ع) رفته‌اند. راوی این حکایت (که خودش آن را برای ابن حجر نقل کرده است) گفته است: «ابوبکر بن خزیمه چنان به بزرگداشت این بقعه، و فروتنی و زاری نزد آن پرداخت که ما متحیر شدیم.» ابن نجار از جایگاه امام در علم و دین سخن به میان آورده و گفته است: «وی در علم و دین چنان جایگاهی داشت که در بیست و چند سالگی، در مسجدالنبی فتوا می‌داد.»

به گفته رسول جعفریان، حاکم نیشابوری، محدث و فقیه شافعی مذهب در قرن چهارم قمری، کتابی با عنوان «مفاخر الرضا» درباره امام رضا(ع) نوشته که از بین رفته است و فقط بخش اندکی از آن در کتاب الثاقب فی المناقب اثر ابن حمزه طوسی باقی مانده است.

آثار هنری و فرهنگی

تابلوی ضامن آهو اثر استاد فرشچیان، نسخه دوم.

درباره امام رضا(ع) آثار هنری متعددی اعم از شعر و رمان و فیلم و... به وجود آمده است.

آثار ادبی

درباره امام رضا(علیه السلام) اشعار فراوانی سروده شده است. به گفته نویسندگان کتاب «مدایح رضوی در شعر فارسی»، ظاهراً سنائی غزنوی، از شاعران قرن پنجم قمری، نخستین شاعری است که در مدح امام رضا(ع) این قصیده را سروده است.

دین را حرمی است در خراسان

دشوار تو را به محشر آسان

از معجزهای شرع احم

از حجت‌های دین یزدان

همواره رهش مسیر حاجت

پیوسته درش مشیر غفران

چون کعبه پر آدمی ز هر جای

چون عرش پر از فرشته هزمان

هم فر فرشته کرده جلوه

هم روح وصی درو به جولان

از رفعت او حریم، مشهد

از هیبت او شریف، بنیان

از دور شده قرار زیرا

نزدیک بمانده دیده حیران

از حرمت زائران راهش

فردوس فدای هر بیابان

قرآن نه درو و او اولوالامر

دعوی نه و با بزرگ برهان

ایمان نه و رستگار از او خلق

توبه نه و عذرهای عصیان

از خاتم انبیا درو تن

از سید اوصیا درو جان

آن بقعه شده به پیش فردوس

آن تربه به روضه کرده رضوان

از جمله شرط‌های توحید

از حاصل اصل‌های ایمان

زین معنی زاد در مدینه

این دعوی کرده در خراسان

اگر قصیده‌ای پیش از او در این باره سروده شده، از بین رفته یا در دسترس نیست. همچنین به نظر آنان، تا زمان تیموریان و صفویان، اشعار مدح درباره امام رضا(ع) اندک بود؛ اما از زمان صفویه فزونی یافت. در کتاب «مدایح رضوی در شعر فارسی»، قصیده‌هایی از ۷۲ شاعر فارسی زبان در مدح امام رضا(ع) از سنائی غزنوی تا دوران معاصر گرد آورده شده است. «قطعه‌ای از بهشت» اثر حبیب‌الله چایچیان متخلّص به حسان و «با آل علی هرکه در افتاد ور افتاد» اثر نسیم شمال، روحانی و شاعر دوره مشروطیت، از جمله اشعار درباره امام هشتم است. قطعه‌ای از بهشت چنین است:

آمدم ای شاه پناهم بده

خط امانی ز گناهم بده

ای حرمت ملجأ درماندگان

دور مران از در و راهم بده

ای گل بی خار گلستان عشق

قرب مکانی چو گیاهم بده

لایق وصل تو که من نیستم

اِذن به یک لحظه نگاهم بده

ای که حَریمت به مَثَل کهرباست

شوق و سبک‌خیزی کاهم بده

تا که ز عشق تو گدازم چو شمع

گرمی جان سوز به آهم بده

لشکر شیطان به کمین من است

بی کسم ای شاه پناهم بده

از صف مژگان نگهی کن به من

با نظری یار و سپاهم بده

در شب اول که به قبرم نهند

نور بدان شام سیاهم بده

آنچه صلاح است برای «حسان»

از تو اگر هم که نخواهم بده

رمان‌هایی نیز درباره امام رضا(ع) نگارش شده است که «به بلندای آن ردا» از سید علی شجاعی، «اقیانوس مشرق» از مجید پورولی کلشتری و «راز آن بوی شگفت» فریبا کلهر، از جمله آنها است.

آثار سینمایی و تلویزیونی

آثار سینمایی و تلویزیونی مستند و نمایشی با محوریت تاریخ حیات امام رضا(ع) و زیارت او ساخته شده است؛ از جمله:

• فیلم مستند «یا ضامن آهو» به کارگردانی پرویز کیمیاوی که در سال ۱۳۵۰ش ساخته شد. کیمیاوی در این اثر کوشیده تا حس و حال یک روز زیارتی در حرم امام رضا(ع) را به تصویر بکشد. مجید مجیدی، کارگردان سینما، این فیلم را یکی از شاهکارهای مستندی دانسته که درباره امام هشتم (ع) ساخته شده است.
• مجموعه تلویزیونی «ولایت عشق» به کارگردانی مهدی فخیم‌زاده، دومین و مهم‌ترین فیلم در رابطه با امام رضا(ع) شمرده شده است. این فیلم، که در سال ۱۳۷۶ش ساخته شد، به تبیین تاریخ امامت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو و شهادت آن امام پرداخته است.
• مستند «رضای رضوان» از مجید مجیدی، محصول سال ۱۳۸۴ش، فیلمی است که راوی شوق خادمان حرم امام رضا(ع) به خدمت به زائران حرم است.
• فیلم سینمایی «هر شب تنهایی» ساخته رسول صدر عاملی در سال ۱۳۸۶ش، با داستانی که در حرم امام رضا‌(ع) می‌گذرد، از اولین آثار سینمایی است که قسمت‌های عمده آن در حرم امام رضا(ع) فیلمبرداری شده است. این فیلم روایت تحول مثبتی است که پس از زیارت در درون یک زن افسرده و پریشان اتفاق می‌افتد.
• فیلم سینمایی «شب» به کارگردانی رسول صدر عاملی در سال ۱۳۸۶ش که راوی شوق یک متهم دستبند‌زده برای زیارت حرم امام رضا(ع) است.
• فیلم سینمایی «روز هشتم» ساخته مهدی کرم‌پور در سال ۱۳۸۸ش، از دیگر آثار نمایشی درباره امام رضا(ع)‌ است که بارها از شبکه‌های مختلف سیما در ایران پخش شده است.
• فیلم سینمایی «زیارت» به کارگردانی صادق کرمیار در سال ۱۳۸۸ش، روایتی از زندگی انسان‌های گرفتاری است که با آمدن به مشهد و زیارت حرم امام رضا‌(ع) مشکلات اقتصادی آنها حل می‌شود.
• فیلم تلویزیونی ««بیا از گذشته حرف بزنیم» ساخته حمید نعمت‌الله که راوی زیارت حرم امام رضا(ع) از نگاه سه زن سالخورده است.
• فیلم سینمایی «بدون قرار قبلی» ساخته سال ۱۴۰۰ش ساخته به کارگردانی بهروز شعیبی که درباره زیارتی است که بدون مقدمه برای شخصیت اصلی داستان اتفاق می‌افتد و در او و فرزندش، که مبتلا به بیماری اوتیسم است، تغییرات مثبتی ایجاد می‌کند.

تابلوی ضامن آهو

تابلو ضامن آهو اثر محمود فرشچیان داستان ضمانت امام رضا(ع) برای یک آهو را به تصویر کشیده است. براساس گزارش برخی خبرگزاری‌ها، این تابلو در دو نسخه خلق شده است: یکی در سال ۱۳۵۸ش و دیگری در سال ۱۳۸۹ش خلق و به آستان قدس رضوی اهدا شد.

جشنواره بین المللی امام رضا(ع)

جشنواره بین المللی امام رضا(ع)، جشنواره‌ای فرهنگی و هنری که از سال ۱۳۸۲ش، هر ساله با آغاز دهه کرامت و میلاد حضرت معصومه(س) در قم آغاز و پس از اجرا در همه استان‌های کشور و نیز مناطق متعددی در خارج کشور، در شب میلاد امام رضا(ع) در مشهد به کار خود پایان می‌دهد. این جشنواره در موضوعات گوناگون همچون علمی، پژوهشی، فرهنگی، هنری، سینمایی، مطبوعاتی، دیجیتالی و کودک و نوجوان از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار می‌شود.

کتاب‌شناسی

مقالهٔ اصلی: فهرست کتاب‌های درباره امام رضا(ع)

آثار متعددی درباره امام رضا(ع) به زبان‌های مختلف همچون فارسی،‌ عربی، انگلیسی نگارش و منتشر شده است که در کتب کتاب‌شناسی همچون «کتابنامه امام رضا(ع)» اثر علی اکبر الهی خراسانی، «کتاب‌شناسی امام رضا(ع)» از سلمان حبیبی، «گزیده کتاب‌شناسی امام رضا(ع)» از هادی ربانی گردآوری و معرفی شده‌اند.

در کتاب «کتاب‌شناسی امام رضا(ع)» از سلمان حبیبی، بیش از هزار کتاب در شانزده فصل معرفی شده است. در فصل چهاردهم، کتاب‌های ترجمه شده از زبان‌های خارجی مانند اردو، ترکی، آلمانی،‌ انگلیسی، فرانسه و تایلندی معرفی شده‌اند. با این وجود در مقدمه این کتاب آمده است که این کتاب‌شناسی، شامل همه کتاب‌های مستقل چاپی درباره آثار و اندیشه‌های امام رضا(ع) نیست. برخی از کتاب‌های مستقل درباره امام رضا(ع) از این قرار است:

• الحیاة السیاسیة للامام الرضا(ع)، سید جعفر مرتضی عاملی. این کتاب با عنوان «زندگی سیاسی هشتمین امام» توسط سید خلیل خلیلیان به فارسی ترجمه و از سوی دفتر نشر فرهنگ اسلامی منتشر شده است.
• مسند الإمام الرضا أبي الحسن علي إبن موسی علیهما السلام در این اثر، آنچه را که از امام هشتم در کتب مختلف توسط ائمه حدیث و قدمای اصحاب امامیه نقل و روایت شده توسط عزیزالله عطاردی گردآوری شده است. ابوابی از این اثر اختصاص دارد به زمان تولد و القاب و نیز احوال مادر امام و نیز امامت، سیره عملی، مکارم اخلاقی، جریان سفر ایشان از مدینه به خراسان و وقایعی که در این فاصله برای ایشان روی داده و هم‌چنین فضیلت زیارت آن حضرت، نام فرزندان و برادران و خاندان و اصحاب آن امام و کراماتی که در مرقد او واقع شده و نیز پاره ای از مدایح و مراثی.
• الامام الرضا علیه السلام؛ تاریخ ودراسة،‌ سید محمدجواد فضل الله. این کتاب با عنوان «تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)» توسط محمدصادق عارف به فارسی ترجمه و از سوی آستان قدس رضوی، منتشر شده است.
• حیاة الامام علی بن موسی الرضا(ع): دراسة و تحلیل، باقر شریف قرشی. این اثر با عنوان «پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا(ع)» توسط سید محمد صالحی، به فارسی ترجمه و از سوی دار الکتب الاسلامیه منتشر شده است. این کتاب توسط جاسم رشید به انگلیسی ترجمه شده است.
• الامام الرضا(ع) عند اهل السنة، محمدمحسن طبسی،‌ انتشارات آستان قدس رضوی. این کتاب به زبان فارسی، انگلیسی و اردو ترجمه شده است.
• حکمت‌نامه رضوی، در چهار جلد از محمد محمدی ری‌شهری با همکاری جمعی از پژوهشگران، انتشارات دار الحدیث.
• فرازهایی از زندگانی امام رضا(ع)، اثر محمدرضا حکیمی که به زبان‌های انگلیسی، روسی، ترکی و مالایو ترجمه شده است.
• صیحفه رضویه جامعه، سید محمدباقر ابطحی نیز به زبان‌های انگلیسی،‌ اردو و ترکی ترجمه شده است.
• سیره علمی و علمی امام رضا(ع)، عباسعلی زارعی سبزواری، آستان قدس رضوی.
• دانشنامه امام رضا(ع) که با همکاری سه نهاد جامعة المصطفی العالمیة، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بنیاد بین المللی فرهنگی- هنری امام رضا(ع) تاکنون دو جلد آن منتشر شده است.