کاربر:Golpoor/صفحه تمرین
| بخشی از احکام عملی و فقهی |
|---|
 |
حلالزادگی یا طهارة المولد به فرزندانی که از راه آمیزش مشروع و یا در حکم مشروع به دنیا بیایند، گفته می‌شود. برخی فقها فرزندان تولدیافته از وطی به شبهه، ولد حیض و یا انعقاد نطفه در زمان احرام، اعتکاف و ظهار را در حکم مشروع دانسته و حلال‌زاده عنوان کرده‌اند.
حلالزادگی از شروط مورد نیاز برای مرجع تقلید، امام جمعه و جماعت، قضاوت و شهادت نزد قاضی دانسته شده است و برای هرکدام از آنها ادعای اجماع شده و بعضی را از احکام اختصاصی شیعه قلمداد کرده‌اند.
گفته شده اولین نفری که از عنوان حلالزادگی به‌عنوان یکی از شروط مناصبی چون امامت جماعت و قضاوت استفاده کرد، محقق حلی بود و علمای قبل از آن از عنوان ولدالزنا نبودن استفاده کرده‌اند.
در منابع روایی یکی از خصلت‌ها و نشانه‌های محبان اهل‌بیت(ع) و همچنین معتقدان به ولایت امام علی(ع)، حلالزادگی عنوان شده است.
معرفی
حلالزادگی نسبتی است که به فرزندان تولدیافته از آمیزش مشروع و یا در حکم مشروع گفته می‌شود. بنابراین به فرزند متولدشده از نکاح صحیح[۱] اعم از عقد دائم، منقطع و یا ملک یمین[۲] حلال‌زاده گفته شده است و تولد فرزند از طریق وطی به شبهه، ولد حیض(انعقاد نطفه در زمان قاعدگی) و فرزند تولدیافته از لقمه حرام[۳] و همچنین شکل‌گیری نطفه در زمان اعتکاف، احرام[۴] و ظهار[۵] در حکم آمیزش مشروع و حلالزادگی دانسته شده است.
برخی حلالزادگی را با توجه به مفهوم مخالف آن یعنی حرام‌زادگی تعریف کرده و کسی که ولادتش از طریق زنا محقق نشده را حلال‌زاده دانسته‌اند؛[۶] چنانکه عدم علم به زنازاده بودن[۷] و یا معلوم نبودن زنازادگی[۸] را نشان از حلالزادگی قلمداد کرده‌اند.
امام خمینی در تعریف نسب شرعی، حلالزادگی را سبب به وجود آمدن آن عنوان کرده و حرام‌زادگی را سبب وقوع نسب غیرشرعی دانسته است و معتقد است که احکام محرمیت نسب غیرشرعی همانند نسب شرعی است.[۹] احمد بن محمد بن خالد برقی در کتاب المحاسن، بابی را با عنوان «طیب المولد» ذکر کرده و به روایات در مورد حلالزادگی و ثمرات آن در دنیا و آخرت اختصاص داده است.[۱۰] در برخی روایات بهشت، جایگاه طیب المولد قلمداد شده است.[۱۱]
قدمت کاربرد اصطلاح
فقهای متقدمی چون ابن‌جنید[۱۲] شریف مرتضی[۱۳] و شیخ طوسی[۱۴] در لابه‌لای برخی مسئله‌های مربوط به منصب‌های امامت جماعت، قضاوت و شهادت به صورت پراکنده و بدون دسته‌بندی به شرط ولدالزنا نبودن اشاره کرده و به واژه حلالزادگی اشاره‌ای نکرده‌اند؛ اما پس از دسته‌بندی شروط مناصب خاص از سوی برخی فقها، عنوان طهارة المولد به‌عنوان یکی از شروط ذکر شده است.[۱۵] گفته شده اولین نفری که به واژه طهارة المولد به‌عنوان یکی از شروط اشاره کرد، محقق حلی بود و فقهای بعد از او نیز از این اصطلاح استفاده کردند.[۱۶] برخی از محققان معتقدند که بین شرط ولدالزنا نبودن و طهارة المولد فرق بوده و هرکدام منشأ اثر فقهی متفاوت خواهد بود؛ بدین‌گونه که در صورت مجهول‌الحال بودن فرد، احراز حلالزادگی در شرط طهارة المولد لازم است؛ اما در شرط ولدالزنا نبودن، احراز آن لازم نیست.[۱۷]
کاربرد فقهی
حلالزادگی که از آن در علم فقه با عنوان طهارة المولد یا طیب المولد یاد می‌شود[۱۸] در ابواب مختلفی چون اجتهاد، نماز، قضاء و شهادات مطرح شده و از شروط مورد نیاز برای مرجعیت تقلید، امام جمعه و جماعت، قضاوت و شهادت نزد قاضی عنوان شده است.
در قضاوت
حلالزادگی یکی از شروط[۱۹] سیزده گانه قاضی[۲۰] قلمداد شده است. گفته شده زنازاده هر چند مجتهد و جامع سائر شرایط باشد، نمی‌تواند منصب قضاوت را در اختیار بگیرد.[۲۱] برای این حکم ادعای اجماع شده است.[۲۲]
در شهادت
طهارت مولد از صفات شاهد[۲۳] و شرط قبول شهادت عنوان شده[۲۴] و شهادت ولدالزنا مردود دانسته شده است.[۲۵] هرچند زنازاده مسلمان و عادل[۲۶] و یا در ظاهر عادل باشد[۲۷] و یا موضوع شهادت در امور کوچک و غیرمهم باشد.[۲۸] شرط حلالزادگی شاهد از احکام اختصاصی شیعه دانسته شده است.[۲۹]
گفته شده بیشتر علمای شیعه قائل به این حکم بوده[۳۰] و برای آن ادعای شهرت[۳۱] بین متقدمین و متأخرین[۳۲] شده است. دلیل آن را روایات صحیح و معتبر[۳۳] و همچنین اجماع در این مسئله عنوان کرده‌اند.[۳۴] به باور برخی از فقها در صورت جهل[۳۵] و یا شک در حلالزادگی شاهد،[۳۶] شهادت مورد قبول خواهد بود.
در امام جماعت
حلالزادگی یکی از شروط امامت جماعت نزد علمای شیعه[۳۷] دانسته شده[۳۸] و امامت ولدالزنا را جایز ندانسته‌اند.[۳۹] در این زمینه به روایات فراوانی در کتب فقهی اشاره شده است.[۴۰] گفته شده که در بین علمای شیعه اختلاف‌نظری وجود ندارد[۴۱] و روایات نیز بالاتفاق این حکم را تأیید می‌کنند.[۴۲] همین امر سبب ادعای اجماع برای این حکم شده است.[۴۳]
برخی عالمان اهل‌سنت چون شافعی قائل به کراهت شده و عده‌ای چون مالک بن انس، امام راتب شدن زنازاده را مکروه دانسته‌اند؛[۴۴] چنانکه از مکروه نبودن آن نیز سخن به میان آمده است.[۴۵]
حلالزادگی از شروط امامت جمعه نیز دانسته شده[۴۶] و کفته شده از شروط اتفاقی بین علما است؛[۴۷] چنانکه در فقیه[۴۸] جامع الشرایط[۴۹] و همچنین ولی فقیه[۵۰] نیز به شرط حلالزادگی اشاره شده است.
گفته شده در صورت جهل به حلال‌زاده بودن امام، اقتدا به او جایز است.[۵۱] برخی امامت ولدالشبهه را صحیح[۵۲] و عده‌ای غیرصحیح دانسته‌اند.[۵۳]
در مورد محرومیت زنازاده از مناصب مهم گفته شده زنازادگی نوعی نقص محسوب می‌شود[۵۴] و اموری چون امامت جمعه و جماعت از مناصب بزرگ[۵۵] و پرفضیلتی است که بعد از مرتبه نبوت و امامت قرار دارد[۵۶] و اشخاص ناقص صلاحیت آن را نخواهند داشت.[۵۷]
نسبت حلالزادگی با محبت اهل‌بیت(ع)
منابع روایی به روایاتی اشاره کرده‌اند که در آنها یکی از خصلت‌های محبان اهل‌بیت(ع)، حلالزادگی[۵۸] و دوست داشتن آنها، نشانه طهارت مولد قلمداد شده است؛[۵۹] چنانکه اعتقاد به ولایت امام علی(ع) را دلیلی بر حلالزادگی عنوان کرده[۶۰] و دشمنان اهل‌بیت(ع) را حرام‌زاده و ولد حیض معرفی نموده است.[۶۱] برخی منابع روایی، بابی را به این موضوع اختصاص داده‌اند.[۶۲] ارتباط دوستی اهل‌بیت(ع) با حلالزادگی در اشعار شاعران بازتاب داشته است.[۶۳]
پانویس
- ↑ بحرانی، الأنوار اللوامع، قم، ج۱۴، ص۱۱.
- ↑ بهبهانی، مصابیح الظلام، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۴۲۷.
- ↑ بهبهانی، مصابیح الظلام، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۴۲۷.
- ↑ امام خمینی، تحرير الوسيلة، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۲۶۴.
- ↑ کاشف الغطاء، کشف الغطاء، اصفهان، ج۳، ص۳۲۲.
- ↑ محقق حلی، المعتبر فی شرح المختصر، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۴۳۵؛ شهید ثانی، الفوائد الملیة، ۱۴۲۰ق، ص۲۸۶؛ عاملی، الاصطلاحات الفقهیة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۳.
- ↑ محقق سبزواری، کفایة الأحکام، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۱۰۲؛ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۱۰، ص۶؛ حسینی عاملی، مفتاح الکرامة، ۱۴۱۹ق، ج۸، ص۲۹۹.
- ↑ نراقی، مستند الشیعة، ۱۴۱۵ق، ج۱۸، ص۲۷۰.
- ↑ امام خمینی، تحرير الوسيلة، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۲۶۴.
- ↑ برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۱، ص۱۳۸-۱۴۱.
- ↑ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۷۳۵؛ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۷، ص۳۰۳.
- ↑ ابن‌جنید، مجموعه فتاوا، ۱۴۱۶ق، ص۳۲۹.
- ↑ شریف مرتضی، الانتصار، ۱۴۱۵ق، ص۱۵۸.
- ↑ شیخ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۴۸.
- ↑ س
- ↑ شکریان امیری، «شرطیت حلال زادگی یا زنازاده نبودن در شهادت و قضاوت»، ص۱۲۰.
- ↑ شکریان امیری، «شرطیت حلال زادگی یا زنازاده نبودن در شهادت و قضاوت»، ص۱۱۹.
- ↑ عاملی، الاصطلاحات الفقهیة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۳.
- ↑ علامه حلی، إرشاد الأذهان، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۳۸؛ تحریر الأحکام، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۱۱۰؛ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۳۷.
- ↑ جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل بیت(ع)، قم، ج۳۰، ص۷۱.
- ↑ طباطبایی حائری، کتاب المناهل، قم، ص۶۹۴.
- ↑ طباطبایی حائری، کتاب المناهل، قم، ص۶۹۴.
- ↑ علامه حلی، تبصرة المتعلمین، ۱۴۱۱ق، ص۱۸۲؛ شهید اول، اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ص۹۵؛ حلی، التنقیح الرائع، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۳۰۳.
- ↑ محقق سبزواری، کفایة الأحکام، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۷۶۳.
- ↑ محقق حلی، شرائع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۱۲۱؛ علامه حلی، إرشاد الأذهان، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۵۷؛ قواعد الأحکام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۴۹۶.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیلة، قم، ج۲، ص۴۴۳.
- ↑ شریف مرتضی، الانتصار، ۱۴۱۵ق، ص۵۰۱؛ شیخ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۳۰۹.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۳۰.
- ↑ شریف مرتضی، الانتصار، ۱۴۱۵ق، ص۵۰۱.
- ↑ علامه حلی، تحریر الأحکام، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۲۵۶؛ حلی، التنقیح الرائع، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۳۰۳.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الأفهام، ۱۴۱۳ق، ج۱۴، ص۲۲۱؛ خوانساری، جامع المدارک، ۱۴۰۵ق، ج۶، ص۱۲۷؛ طباطبایی حائری، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۱۵، ص۳۱۶.
- ↑ نراقی، مستند الشیعة، ۱۴۱۵ق، ج۱۸، ص۲۷۰.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: شهید ثانی، مسالک الأفهام، ۱۴۱۳ق، ج۱۴، ص۲۲۱؛ محقق سبزواری، کفایة الأحکام، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۷۶۳.
- ↑ شریف مرتضی، الانتصار، ۱۴۱۵ق، ص۵۰۱؛ شیخ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۳۰۹؛ حلبی، غنیة النزوع، ۱۴۱۷ق، ص۴۴۰.
- ↑ علامه حلی، قواعد الأحکام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۴۹۶.
- ↑ حسینی حائری، القضاء فی الفقه الإسلامی، ۱۴۱۵ق، ص۴۱۰.
- ↑ محقق حلی، المعتبر فی شرح المختصر، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۴۳۵؛ علامه حلی، نهایة الإحکام، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۴۲.
- ↑ علامه حلی، تبصرة المتعلمین، ۱۴۱۱ق، ص۵۲؛ شهید اول، البیان، ۱۴۱۲ق، ص۱۹۰؛ محقق حلی، المختصر النافع، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۴۷.
- ↑ علامه حلی، تحریر الأحکام، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۲۷۷؛ شهید ثانی، روض الجنان، قم، ج۲، ص۹۶۹؛ حسینی عاملی، مفتاح الکرامة، ۱۴۱۹ق، ج۸، ص۲۹۹.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۱۰، ص۶.
- ↑ محقق سبزواری، کفایة الأحکام، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۱۴۵؛ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۱۰، ص۶.
- ↑ بحرانی، الدرر النجفیة، ۱۴۲۳ق، ج۳، ص۱۳۰.
- ↑ فاضل هندی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۲۱۷؛ حسینی عاملی، مفتاح الکرامة، ۱۴۱۹ق، ج۸، ص۲۹۹.
- ↑ محقق حلی، المعتبر فی شرح المختصر، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۴۳۵؛ علامه حلی، منتهی المطلب، ۱۴۱۲ق، ج۶، ص۲۱۱
- ↑ علامه حلی، منتهی المطلب، ۱۴۱۲ق، ج۶، ص۲۱۱.
- ↑ علامه حلی، إرشاد الأذهان، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۵۷؛ صیمری، غایة المرام، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۱۷۲؛ شهید ثانی، مسالک الأفهام، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۴۴.
- ↑ صیمری، غایة المرام، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۱۷۳.
- ↑ صدر، الاجتهاد و التقلید، ۱۴۲۰ق، ص۱۱۳.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۳۶.
- ↑ رحمان ستایش، رسائل فی ولایة الفقیه، ۱۴۲۵ق، ص۴۵۴.
- ↑ علامه حلی، نهایة الإحکام، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۴۳.
- ↑ شهید ثانی، الفوائد الملیة، ۱۴۲۰ق، ص۲۸۶.
- ↑ علامه حلی، نهایة الإحکام، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۴۳.
- ↑ علامه حلی، نهایة الإحکام، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۵.
- ↑ علامه حلی، نهایة الإحکام، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۴۳.
- ↑ حلی، التنقیح الرائع، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۳۰۳
- ↑ محقق حلی، المعتبر فی شرح المختصر، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۴۳۵؛ علامه حلی، منتهی المطلب، ۱۴۱۲ق، ج۶، ص۲۱۱.
- ↑ شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۴۳۰؛ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۲۹۳-۲۹۴.
- ↑ طبری آملی، بشارة المصطفی، ۱۳۸۳ق، ج۲، ص۱۷۶-۱۷۷؛ برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۱، ص۱۳۸؛ شیخ صدوق، الأمالی، ۱۳۷۶ش، ص۴۷۵.
- ↑ مفید، الإرشاد فی معرفة، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۳.
- ↑ مجلسی، لوامع صاحبقرانی، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۶۵۳.
- ↑ طبری آملی، بشارة المصطفی، ۱۳۸۳ق، ج۲، ص۱۷۶.
- ↑ دیلمی، غرر الأخبار، ۱۴۲۷ق، ص۳۶۶.
منابع
- ابن‌جنید اسکافی، مجموعه فتاوای ابن جنید، تحقیق علی‌پناه اجتهاردی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق.
- امام خمینی، سید روح اللّه موسوی، تحریر الوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعات دارالعلم، بی‌تا.
- بحرانی آل‌عصفور، حسین بن محمد، الأنوار اللوامع فی شرح مفاتیح الشرائع، قم، مجمع البحوث العلمیة، بی‌تا.
- بحرانی آل‌عصفور، یوسف بن احمد بن ابراهیم، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۵ق.
- بحرانی آل‌عصفور، یوسف بن احمد بن ابراهیم، الدرر النجفیة من الملتقطات الیوسفیة، بیروت، دارالمصطفی لإحیاء التراث، ۱۴۲۳ق.
- بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه بعثه، ۱۳۷۴ش.
- برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، قم، دارالکتب الإسلامیة، چاپ دوم، ۱۳۷۱ق.
- بهبهانی، محمدباقر، مصابیح الظلام، قم، مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی، ۱۴۲۴ق.
- جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل بیت علیهم السلام (فارسی)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، بی‌تا.
- حسینی حائری، سید کاظم، القضاء فی الفقه الإسلامی، قم، مجمع اندیشه اسلامی، ۱۴۱۵ق.
- حسینی عاملی، سید جواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۹ق.
- حکیم، سید محسن طباطبایی، مستمسک العروة الوثقی، قم، مؤسسة دارالتفسیر، ۱۴۱۶ق.
- حلبی، ابن‌زهره، حمزة بن علی حسینی، غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۱۷ق.
- حلی، مقداد بن عبد اللّه سیوری، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- خوانساری، سید احمد بن یوسف، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
- دیلمی، حسن بن محمد، غرر الأخبار و درر الآثار فی مناقب أبی الأئمة الأطهار(ع)، قم، دلیل ما، ۱۴۲۷ق.
- رحمان ستایش، محمدکاظم، رسائل فی ولایة الفقیه، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۲۵ق.
- شریف مرتضی، علی بن حسین موسوی، الانتصار فی انفرادات الإمامیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۵ق.
- شکریان امیری، مرتضی، «شرطیت حلال زادگی یا زنازاده نبودن در شهادت و قضاوت»، فقه و اجتهاد، شماره ۸، پاییز و زمستان ۱۳۹۶ش.
- شهید اول، محمد بن مکی عاملی، البیان، قم، محقق، ۱۴۱۲ق.
- شهید اول، محمد بن مکی عاملی، اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة، بیروت، دارالتراث، ۱۴۱۰ق.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی عاملی، الفوائد الملیة لشرح الرسالة النفلیة، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۲۰ق.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی عاملی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (المحشی - سلطان العلماء)، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی عاملی، روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، بی‌تا.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی عاملی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الأمالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۶۲ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.
- صدر، سید رضا، الاجتهاد و التقلید، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۲۰ق.
- صیمری، مفلح بن حسن، غایة المرام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دارالهادی، ۱۴۲۰ق.
- طباطبایی حائری، سید علی بن محمد، ریاض المسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، ۱۴۱۸ق.
- طباطبایی حائری، سید محمد مجاهد، کتاب المناهل، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، بی‌تا.
- طبری آملی، عماد الدین أبی جعفر محمد بن أبی القاسم، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، نجف، المکتبة الحیدریة، چاپ دوم، ۱۳۸۳ق.
- عاملی، یاسین عیسی، الاصطلاحات الفقهیة فی الرسائل العملیة، بیروت، دارالبلاغة للطباعة و النشر و التوزیع، ۱۴۱۳ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین، تهران، مؤسسه چاپ و نشر وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۱ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، ۱۴۱۲ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، نهایة الإحکام فی معرفة الأحکام، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، ۱۴۱۹ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۲۰ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق
- فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، قم، انتشارات رضی، ۱۳۷۵ش.
- کاشف الغطاء، جعفر بن خضر مالکی، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، اصفهان، انتشارات مهدوی، بی‌تا.
- مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، المختصر النافع فی فقه الإمامیة، قم، مؤسسة المطبوعات الدینیة، چاپ ششم، ۱۴۱۸ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، مؤسسه سید الشهداء(ع)، ۱۴۰۷ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق
- محقق سبزواری، محمدباقر، کفایة الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۳ق.
- مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- نراقی، مولی احمد بن محمد مهدی، مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، ۱۴۱۵ق.
- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسة آل‌البیت(ع)، ۱۴۰۸ق.