جهاد دفاعی
 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
جهاد دفاعی به‌معنای مبارزه با هر دشمنی است که قصد نابودکردن دینِ اسلام یا تجاوز به سرزمین‌های اسلامی دارد. هدف از جهاد دفاعی حفظ اسلام و همچنین حفظ جان، مال و ناموس مسلمانان است.
جهاد دفاعی در برابر جهاد ابتدایی قرار دارد که جنگی است با کفار که مسلمانان خود آغازگر آن هستند و هدف از آن توسعه اسلام است. برخی از عالمان شیعه جهاد دفاعی را از جهاد ابتدایی برتر دانسته‌اند.
به‌فتوای فقها، بر همه مسلمانان واجب است از سرزمینی که مورد تهاجم قرار گرفته، دفاع کنند و تنهاشرط آن، قدرت و توانایی فرد بر دفاع و مقاومت در برابر دشمن است. در وجوب جهاد دفاعی، برخلاف جهاد ابتدایی، حضور و اجازه امام معصوم(ع) یا نایب او شرط نیست.
به باور فقها در صورت تَزاحم جهاد دفاعی با واجبات یا محرمات الهی نظیر هم‌زمانی با مناسک حج یا جنگیدن در ماه‌های حرام، جهاد دفاعی بر این امور مقدم است.
تعریف و اهمیت جهاد دفاعی
منظور از جهاد دفاعی پیکار با دشمنانی است که به سرزمین‌های اسلامی هجوم آورده‌اند.[۱] این نوع از جهاد به‌منظور دفاع از اسلام[۲] و سرزمین‌های اسلامی[۳] انجام می‌شود. جهاد دفاعی در مقابل جهاد ابتدایی قرار دارد که منظور از آن جنگی است که مسلمانان، خود آغازگر آن‌اند و به‌منظور دعوت مشركان و كفار به اسلام صورت می‌گیرد.[۴]
جعفر کاشف‌الغِطاء از فقیهان قرن سیزدهم قمری، جهاد دفاعی را برتر از جهاد ابتدایی دانسته است.[۵] بیشتر فقها معتقدند کشته‌شدگان جهاد دفاعی نیز مانند کشته‌شدگان جهاد ابتدایی، شهید محسوب می‌شوند و احکام شهید بر آن‌ها جاری می‌شود.[۶]
وجوب جهاد دفاعی و شرایط آن
به‌فتوای فقها، جهاد دفاعی بر کسانی که قدرت جنگیدن داشته باشند (مرد و زن، کوچک و بزرگ، سالم و بیمار، و دور و نزدیک به محل جنگ)[۷] واجب کفایی است. پس تنهاشرط آن «قدرت و توانایی فرد بر دفاع و مقاومت» است[۸] و وجوب آن، برخلاف جهاد ابتدایی،[۹] مشروط به حضور یا اجازه امام(ع) یا نایب او نیست.[۱۰]
دلیل وجوب جهاد دفاعی، علاوه‌بر دلیل عقلی،[۱۱] جلوگیری از نابودشدن کشورهای اسلامی و پیروزی کفر و شرک بر اسلام دانسته شده است.[۱۲] صاحبْ‌جواهر، از فقیهان شیعه، وجوب جهاد دفاعی را به آیاتی از قرآن[یادداشت ۱] و روایات[۱۳] و همچنین اجماع[۱۴] مستند کرده است.[۱۵]
احکام
برخی از احکام جهاد دفاعی به‌شرح زیر است:
- طبق دیدگاه مشهور میان فقها، جهاد دفاعی تنها بر مسلمانانی واجب نیست که مورد هجوم دشمن‌اند؛ بلکه همه مسلمانان وظیفه دارند از مسلمانانی که در سرزمین‌های اسلامی مورد تجاوز قرار گرفته‌اند، دفاع کنند[۱۶] و مادامی که به‌مقدار نیاز به دفاع برنخاسته باشند، تکلیف از هیچ‌کس ساقط نمی‌شود.[۱۷]
- در صورت تَزاحم[یادداشت ۲] بین جهاد دفاعی با سایر واجبات الهی نظیر حج، جهاد دفاعی مقدم بر آنهاست.[۱۸] همچنین اگر لازمهٔ دفاع از سرزمین‌های اسلامی انجام محرَّمات الهی نظیر همکاری با سلطان جائر،[۱۹] جنگ در ماه‌های حرام[۲۰] یا کشتن مسلمانی باشد که سپر انسانی قرار داده شده‌اند[۲۱] جایز است این کار انجام شود.
اقسام جهاد دفاعی
از دیدگاه جعفر کاشف‌الغطاء، جهاد پنج قِسم دارد که چهار قسم آن دفاعی و فقط یک قسم آن ابتدایی است. چهار قسم جهاد دفاعی عبارت‌اند از:
- جهاد برای حفظ اساس اسلام در برابر هجوم کفار به سرزمین‌های مسلمانان که با هدف محو اسلام و حاکم‌کردن کفر و نشانه‌های آن انجام شده است؛
- جهاد برای دفع متجاوزان به خون و نوامیس مسلمانان؛
- جهاد برای دفاع از مسلمانانی که با گروهی از کفار درگیر شده و ترس مسلط‌شدن کفار بر آنان هست؛
- جهاد به‌منظور بیرون‌راندن کافرانی که بر سرزمین مسلمانان مسلط شده‌اند.[۲۲] این قسم از سایر اقسام برتر است.[۲۳]
تفاوت جهاد دفاعی با جهاد ابتدایی
فقها برای روشن‌شدن مفهوم و حدود جهاد دفاعی و جهاد ابتدایی، تفاوت‌هایی بین آن‌دو ذکر کرده‌اند؛ از جمله:
- هدف از جهاد دفاعی جلوگیری از محو اسلام و از بین رفتن جامعه اسلامی و حراست از استقلال، جان و ناموس مسلمانان است؛[۲۴] اما جهاد ابتدایی به‌منظور توسعه و گسترش دامنه اسلام صورت می‌گیرد.[۲۵]
- هیچ‌یک از شرایط وجوب ذکرشده در جهاد ابتدایی در جهاد دفاعی لازم نیست و توانایی در دفاع کافی است.[۲۶]
- جهاد ابتدایی فقط در مقابل کفار صورت می‌گیرد ؛اما جهاد دفاعی دفاع در برابر هر دشمنی است؛ چه کافر، چه مسلمان.[۲۷]
- در جهاد ابتدایی، تخلف از عقد ذمّه، امان، صلح و پیمان جایز نیست؛ اما در جهاد دفاعی اگر ترس از قدرت دشمن پدید آید، تخلف از این امور و نظایر آن جایز است.[۲۸]
- در جهاد دفاعی، در صورت عدم کفایت بودجه عمومی بیت‌المال، حاکم می‌تواند به‌اجبار از مردم مخارج دفاع را دریافت کند. برخلاف جهاد ابتدایی که شرط وجوبش توانایی مالی مسلمانان ذکر شده است.[۲۹]
تک‌نگاری
کتاب «رسایل و فتاوای جهادی شامل: رساله‌ها و فتواهای علمای اسلام در جهاد با قدرت‌های استعمار»، دربرگیرندهٔ ۹۵ عنوان رساله و فتواهایی است که فقیهان طی سال‌های ۱۲۰۰ تا ۱۳۳۸ق صادر کرده‌اند. این مجموعه را محمدحسن رجبی در یک جلد گرد آوررده و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى در سال ۱۳۷۸ش منتشر کرده است.[۳۰]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ابوالصلاح حلبی، الکافی فی الفقة، ۱۴۰۳ق، ص۲۴۶؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۳۱۳ق، ج۳، ص۸؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۱۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به:شیخ طوسی، المیسوط، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۸.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۳۷۹؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۴.
- ↑ صرامی و عدالت نژاد، «جهاد»، ۱۳۸۶ش، ج۱۱، ص۴۳۴.
- ↑ کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۲۸۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: محقق حلی، المعتبر، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۳۱۱؛ ذکری الشیعة، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۳۲۱؛ محقق ثانی، جامع المقاصد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۶۵؛ میرزای قمی، غنائم الایام، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۳۹۶؛ خویی، التنقیح فی شرح العروّ الوثقی، ۱۴۲۱ق، ج۸، ص۳۷۶. نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۱۶-۱۵؛ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۳۹؛ کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۳۳.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: محقق حلی، شرائع الاسلام، ۱۴۹۸ق، ج۱، ص۲۸۷؛ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص۳۷؛ کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۲۸۸؛ امام خمینی، تحریر الوسیلة، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۴۶۱.
- ↑ عمید زنجانی، فقه سیاسی، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۱۳۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص۳۷؛ طباطبایی کربلایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۸، ص۱۴؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۱۸؛ امام خمینی، تحریر الوسیلة، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۴۶۱.
- ↑ سبزواری، مهذب الاحکام، دار التفسیر، ج۱۵، ص۱۰۱.
- ↑ مروارید، سلسلة الینابیع الفقهیه، ۱۴۱۳ق، ج۹، ص۳۲.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۶ق، ج۱۵، ص۳۰.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۴۷.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۱۸-۱۹.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۸.
- ↑ کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۲۹۱.
- ↑ میرزای قمی، جامع الشتات، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۳۹۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۳، ص۳۱۰-۳۱۲.
- ↑ عراقی، شرح تبصرة المتعلمین، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۳۲۰.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۲۸۳؛ علامه حلی، تلخیص المرام، ۱۴۲۱ق، ص۷۹.
- ↑ کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۲۸۷-۲۸۹.
- ↑ کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۲۸۹.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۱۴.
- ↑ منتظری، دراسات فی ولایة الفقیة، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۱۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید: شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۸۱۰؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۸؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۴۷.
- ↑ کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۲۹۱.
- ↑ کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۲۹۱.
- ↑ کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۳۳--۳۳۴.
- ↑ رجبی، رسایل و فتاوای جهادی، ۱۳۷۸ش، ص۱۳.
یادداشت
- ↑ آیات ۱۹۰ و ۱۹۱ سوره بقره؛ آیه ۲۱۶ سوره بقره؛ آیه ۱۲۳ سوره توبه؛ آیات ۳۹ و ۴۰ سوره حج؛ آیه ۶۰ سوره انفال
- ↑ تزاحم اصطلاحی در علم اصول فقه و فقه، به معنای قدرت نداشتن مُکلَّف بر اجرای دو حکم در یک زمان است.(روحانی، منتقی الاصول، ۱۴۱۶ق، ج۷، ص۳۰۵.)
منابع
- حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، التنقیح فی شرح العروة الوثقی، مقرر: علی غروی تبریزی، قم، مؤسسه احیاء آثار امام خویی، ۱۴۲۱ق.
- رجبی، محمدحسن، رسایل و فتاوای جهادی شامل رساله‌ها و فتواهای علمای اسلامی در جهاد با قدرت‌های استعمار، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، ۱۳۷۸ش.
- روحانی، سید محمد، منتقی الاصول، مقرر: سید عبدالصاحب حکیم، قم، نشر دفتر آیت‌الله سید محمد حسینی روحانی، ۱۴۱۶ق،
- سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان حلال و الحرام، قم، دار التفسیر، بی‌تا.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، کتاب‌فروشی داوری، ۱۴۱۰ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیة، تهران، مکتبة المرتضویة، ۱۳۸۷ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- صرامی، سیف‌الله و سعید عدالت‌نژاد، «جهاد»، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۶ش.
- طباطبایی کربلایی، سید علی، ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، ۱۴۱۸ق.
- عراقی، ضیاء‌الدین، شرح تبصرة المتعلمین، قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۴ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تلخیص المرام فی معرفة الاحکام، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۲۱ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، ۱۴۱۴ق.
- علامه طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه اسماعیلیان، ۱۴۱۲ق.
- کاشف‌الغطاء، جعفر بن خضر، کشف الغطاء عن مبهمات شریعه الغراء، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۲۲ق.
- محقق ثانی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، ۱۴۱۴ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق: عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، مؤسسه سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.
- مروارید، علی‌اصغر، سلسلة الینابیع الفقهیة، بیروت، مؤسسه فقه الشیعة، ۱۴۱۳ق.
- منتظری، حسین‌علی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة، قم، نشر تفکر، ۱۴۱۵ق.
- میرزای قمی، ابوالقاسم، جامع الشتات، نصحیح: مرتضی رضوی، تهران، مؤسسه کیهان، ۱۳۷۷ش.
- میرزای قمی، ابوالقاسم، غنائم الایام فی مسائل الحلال و الحرام، بی‌جا، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق: محمد قوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۳۶۲ش.