اولوا الالباب

از ویکی شیعه
(تغییرمسیر از اولی الالباب)

اُولوا الاَلباب واژه‌ای قرآنی به‌معنای صاحبان عقل و خرد است که مؤمنانِ برجسته و خاص به آن توصیف شده‌اند. وفای به عهد الهی، ترس از خدا و عذاب آخرت، صبر و استقامت در اطاعت و برپایی نماز و انجام انفاق از ویژگی‌های اولی‌الالباب در قرآن است.

در تعدادی از این آیات درک برخی از مسئله‌های ذکر شده چون تدبر در آیات قرآن، مختص اولی‌الالباب ذکر شده و در آیات دیگر به تقوای الهی دعوت شده‌اند. مفسران مصادیقی چون شیعیان، عالمان، راه‌یافتگان به حقیقت و عقول پاک با قدرت درک احکام الهی را برای اولی‌الالباب ذکر کرده‌اند. گفته شده ذکر مصادیق اولی‌الالباب توسط مفسران، عمومیت مفهوم آیه را نفی نکرده و آیه شامل همه انسان‌های دارای شرایط می‌شود.

معناشناسی

اولوا الالباب واژه‌ای قرآنی است که در توصیف بندگان و مؤمنان برجسته و خاص به‌کار رفته است.[۱] این واژه از تعابیر ویژه در نظام معرفتی و اخلاقی قرآن دانسته شده است.[۲]

لغت‌شناسان، الباب را جمع لُب و به‌معنای عقول دانسته‌اند.[۳] همچنین به خالص و تصفیه شده هر چیز[۴] و یا درون هر چیزی لب گفته می‌شود؛[۵] برای همین برخی، اولوا الالباب را هم‌معنای اولی‌العقول[۶] یا ذوی‌العقول[۷] قلمداد کرده‌اند.

گفته شده مفسران این ترکیب را واضح دانسته و کمتر به مفهوم‌شناسی آن پرداخته‌اند.[۸] با این حال عده‌ای از مفسران اولی‌الالباب را به معنای لغوی یعنی صاحبان عقول تفسیر کرده‌اند.[۹] اما عده‌ای دیگر آن را به معنایی فراتر از معنای لغوی چون صاحبان عقول از مؤمنان،[۱۰] دارندگان عقول کامل[۱۱] و صاحبان عقول سالم و پاک از آلودگی‌ها و توهمات تفسیر نموده‌اند.[۱۲]

تفاوت عقل و لب

برخی لغت‌شناسان بین واژه عقل و لب تفاوت قائل شده و لب را عقل پاک از ناخالصی‌ها دانسته‌اند و معتقدند که هر لبی عقل است اما هر عقلی لب محسوب نمی‌شود.[۱۳] گفته شده مهمترین وجه تمایز لُب و عقل این است که لب، مرحله تکامل‌یافته عقل است و انسان را به سوی توحید و معرفت هدایت می‌کند؛ اما عقل در مرتبه ابتدایی‌تری نسبت به لب مسیر خیر و شر را نشان می‌دهد.[۱۴]

به باور برخی محققان، تفسیر «اولوا الالباب» به خردمندان، به معنای نادیده‌انگاشتن همۀ ابعاد شخصیت آنان است؛ چنین افرادی هم از نظر رویکردهای نظری از عقل کامل برخوردارند و هم در راستای کنش و کردار، به اوج بلوغ عقل عملی راه یافته‌اند.[۱۵]

گستره کاربرد در قرآن

واژه اولی‌الالباب ۱۶ بار در قرآن تکرار شده است. آیات ۱۷۹، ۱۹۷ و ۲۶۹ سوره بقره، آیات ۷ و ۱۹۰ سوره آل‌عمران، آیه ۱۰۰ سوره مائده، آیه ۱۱۱ سوره یوسف، آیه ۱۹ سوره رعد، آیه ۵۲ سوره ابراهیم، آیات ۲۹ و ۴۳ سوره ص، آیات ۹، ۱۸ و ۲۱ سوره زمر، آیه ۵۴ سوره غافر و آیه ۱۰ سوره طلاق آیاتی هستند که به این واژه اشاره کرده‌اند.

در تعدادی از این آیات به ویژگی‌های اولوا الالباب اشاره شده است[۱۶] و در تعدادی دیگر درک برخی از مسئله‌های ذکر شده در آیه چون حکمت،[۱۷] آیات محکم و متشابه،[۱۸] و تدبر در آیات قرآن[۱۹] را مختص اولوا الالباب ذکر کرده و توجه به آنها را تنها توسط صاحبان خرد ممکن دانسته است.[۲۰] در چهار آیه دیگر پس از ذکر پاره‌ای امور با خطاب قراردادن صاحبان خرد آنها را به تقوای الهی دعوت می‌کند.[۲۱] همین امر سبب شده تا عده‌ای مسئله لب را وابسته به تقوا عنوان کرده و انسان بی‌تقوا را خارج از مصداق اولی‌الالباب بدانند.[۲۲]

ویژگی‌ها

قرآن برای اولوا الالباب ویژگی‌هایی ذکر کرده است از جمله در سوره بقره، ایمان به خداوند و یادآوری او در همه حالات،‌ اندیشه در اسرار آفرینش و درخواست بخشش از خداوند از ویژگی‌های اولی‌الالباب ذکر شده است.[۲۳] در سوره رعد نیز پس از ذکر عنوان اولوا الالباب به ویژگی‌هایی چون وفای به عهد الهی، ترس از خداوند و عذاب آخرت، صبر و استقامت در اطاعت و برپایی نماز و انجام انفاق اشاره شده است.[۲۴]

عبرت از داستان‌های قرآنی،[۲۵] هدایت‌پذیری،[۲۶] اهل عبادت و تهجد،[۲۷] قدرت تدبر و پندگیری از آیات قرآن[۲۸] و تبعیت از بهترین اقوال و مورد هدایت قرارگرفتن از جانب خداوند[۲۹] از جمله ویژگی‌های دیگر اولوا الالباب در قرآن است. گفته شده آنها علاوه بر قدرت تشخیص حق از باطل، بهترین مسیر را برای اطاعت الهی برگزیده و همزمان اهل ذکر، تعقل‌ و حکمت هستند.[۳۰] برخی مفسران با استناد به آیه ۵۴ سوره غافر، ولایت‌پذیری را از ویژگی‌های اولی‌الالباب دانسته‌اند؛ زیرا انسان بدون ولایت را مانند گردوی بدون مغز عنوان کرده‌اند.[۳۱]

مصادیق

مفسران برای اولوا الالباب مصادیق گوناگونی را ذکر کرده‌اند. مؤمنان،[۳۲] عالمان،‌ متدبران،[۳۳] راسخان در علم،[۳۴] راه‌یافتگان به حقیقت[۳۵] و عقول پاک که قدرت درک احکام الهی را دارند،[۳۶] از مصادیق اولی‌الالباب دانسته شده‌اند. در روایاتی از امام صادق(ع)، شیعیان از مصادیق اولوا الالباب معرفی شده‌اند.[۳۷] به همین علت برخی مصداق کامل اولی‌الالباب را معصومان(ع) و پس از آنها شیعیان عنوان کرده‌اند.[۳۸] در شأن نزول آیه ۱۸ سوره زمر آمده که زید بن عمرو، ‌ابوذر غفاری و سلمان فارسی که در زمان جاهلیت، لا اله الا الله می‌گفتند و خداوند آنها را بدون پیامبر و کتاب آسمانی هدایت کرد، از مصادیق اولی‌الالبابند.[۳۹]

به باور مکارم شیرازی نویسنده کتاب تفسیر نمونه، ذکر مصادیق گوناگون توسط مفسران، بیان مصداق‌های واضح آیه است و عمومیت مفهوم آیه را نفی نمی‌کند.[۴۰] بنابراین آیه شامل همه کسانی می‌شود که با بهره‌گیری از عقل فطری و نیالودن آن به اوهام نفسانی و نیز تفکر در آیات الهی، شایستگی کسب حکمت الهی را به دست می‌آورند؛[۴۱] چنان‌که گفته شده کسانی‌که معارف اصیل الهی را در عالی‌ترین سطح آن پس از پیامبران و اولیای الهی به دور از هرگونه ناخالصی و وسوسه و توهم درک و دریافت کنند، از مصادیق اولی‌الالباب خواهند بود.[۴۲]

پانویس

  1. میراحمدی و صادقی، «مفهوم‌شناسی و ویژگی‌های اولواالالباب بر اساس بافت آیات قرآن»، ص۱۲۱-۱۲۲.
  2. میراحمدی و صادقی، «مفهوم‌شناسی و ویژگی‌های اولواالالباب بر اساس بافت آیات قرآن»، ص۱۲۱-۱۲۲.
  3. فراهیدی، کتاب العین، قم، ج‌۸، ص: ۳۱۷؛ طریحی، مجمع البحرین، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۶۵.
  4. ابن‌درید، جمهرة اللغة، بیروت، ج‌۱، ص۷۶؛ ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغه، قم، ج‌۵، ص۲۰۰؛ طریحی، مجمع البحرین، ۱۳۷۵ش، ج‌۲، ص۱۶۵.
  5. صاحب بن عباد، المحیط فی اللغة، بیروت، ج‌۱۰، ص۳۱۰؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج‌۱، ص۷۲۹.
  6. طریحی، مجمع البحرین، ۱۳۷۵ش، ج‌۲، ص۱۶۴.
  7. طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج‌۱، ص۴۸۱، ج۲، ص۳۲۵.
  8. میراحمدی و صادقی، «مفهوم‌شناسی و ویژگی‌های اولواالالباب بر اساس بافت آیات قرآن»، ص۱۲۲.
  9. فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۱۶؛ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج‌۱۸، ص۱۷۳.
  10. طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۷۶۷.
  11. قمی مشهدی، کنز الدقائق، ۱۳۶۸ش، ج۲، ص۲۳۰، بیضاوی، انوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۲۲.
  12. آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱۲، ص۳۳۰.
  13. راغب اصفهانی، مفردات، ۱۳۷۴ش، ص۷۳۳.
  14. میراحمدی و صادقی، «مفهوم‌شناسی و ویژگی‌های اولواالالباب بر اساس بافت آیات قرآن»، ص۱۲۸ به نقل از رخشاد، ص۳۶۶-۳۶۷.
  15. میراحمدی و صادقی، «مفهوم‌شناسی و ویژگی‌های اولواالالباب بر اساس بافت آیات قرآن»، ص۱۲۱.
  16. سوره زمر، آیه ۱۸.
  17. سوره بقره، آیه ۲۶۹.
  18. سوره آل‌عمران، آیه۷.
  19. سوره ص، آیه ۲۹.
  20. سوره آل‌عمران، آیه ۱۹۰؛ سوره رعد، آیه ۱۹؛ سوره یوسف، آیه ۱۱۱؛ سوره ابراهیم، آیه ۵۲، سوره زمر، آیه ۹، ۲۱؛ سوره غافر، آیه ۵۴.
  21. سوره بقره، آیه ۱۷۹، ۱۹۷؛ سوره مائده، آیه ۱۰۰؛ سوره طلاق، آیه ۱۰.
  22. زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۴۴
  23. سوره بقره، آیه ۱۹۰-۱۹۴.
  24. سوره رعد، آیه ۱۹-۲۲.
  25. سوره یوسف، آیه ۱۱۱.
  26. سوره غافر، آیه ۵۴.
  27. سوره زمر، آیه ۹.
  28. سوره ص، آیه ۲۹
  29. سوره زمر، آیه ۱۸.
  30. میراحمدی و صادقی، «مفهوم‌شناسی و ویژگی‌های اولواالالباب بر اساس بافت آیات قرآن»، ص۱۲۱.
  31. گنابادی، بیان السعادة، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۳۸۲.
  32. طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۳۲۴-۳۲۵.
  33. نوروزی،‌ «اولواالالباب از منظر قرآن کریم»، ص۱۶۶-۱۶۷.
  34. زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۳۷-۳۳۸؛ فخررازی، ۱۴۲۰ق، ج۷، ص۱۴۶.
  35. میراحمدی و صادقی، «مفهوم‌شناسی و ویژگی‌های اولواالالباب بر اساس بافت آیات قرآن»، ص۱۲۸.
  36. راغب اصفهانی، مفردات، ۱۳۷۴ش، ص۷۳۳.
  37. برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج‌۱، ص۱۶۹؛ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ج‌۱، ص۵۵؛ فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ۱۴۱۰ق، ص۳۶۵؛ ابن‌حیون، شرح الأخبار، ۱۴۰۹ق، ج‌۳، ص۴۷۳.
  38. میراحمدی و صادقی، «مفهوم‌شناسی و ویژگی‌های اولواالالباب بر اساس بافت آیات قرآن»، ص۱۳۹.
  39. طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۲۳، ص۱۳۲.
  40. مکارم شیرازی،‌ تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۹، ص۳۹۷.
  41. نوروزی،‌ «اولواالالباب از منظر قرآن کریم»، ص۱۶۶-۱۶۷.
  42. میراحمدی و صادقی، «مفهوم‌شناسی و ویژگی‌های اولواالالباب بر اساس بافت آیات قرآن»، ص۱۲۱.

منابع

  • ابن‌درید، محمد بن حسن، جمهرة اللغة، بیروت، دارالعلم للملایین، بی‌تا.
  • ابن‌فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، قم، مکتبة الاعلام الاسلامیه، بی‌تا.
  • ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، ۱۴۱۴ق.
  • ابن‌حیون، نعمان بن محمد، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار علیهم السلام، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۹ق.
  • ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغه، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
  • آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق علی عبدالباری عطیه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
  • برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، قم، دارالکتب الإسلامیة، چاپ دوم، ۱۳۷۱ق.
  • بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت،‌ دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
  • راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ قرآن، تهران، مرتضوی، چاپ دوم، ۱۳۷۴ش.
  • زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
  • صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغة، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.
  • صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلّی الله علیهم، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
  • طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
  • طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
  • طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۲ق.
  • طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
  • فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت،‌ دار إحیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
  • فرات کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تحقیق محمد کاظم محمودی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، ۱۴۱۰ق.
  • فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، نشر هجرت، چاپ دوم، بی‌تا.
  • فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، تفسیر الصافی، تهران، مکتبة الصدر، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق.
  • قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۶۴ش.
  • قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸ش.
  • گنابادی، سلطان محمد، بیان السعادة، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۸ق.
  • مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
  • میراحمدی، عبدالله، طاهره صادقی، «مفهوم‌شناسی و ویژگی‌های اولواالالباب بر اساس بافت آیات قرآن»، نشریه مشکوة، دوره ۳۸، شماره ۱، خرداد ۱۳۹۸ش.
  • نوروزی،‌ علی، اولواالالباب از منظر قرآن کریم، قرآنی کوثر، شماره ۵۰، نیمۀ دوم تابستان و نیمۀ اول پاییز ۱۳۹۳ش.