حرم مکی: تفاوت میان نسخه‌ها

حرم مکی (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۶ مارس ۲۰۱۷، ساعت ۱۵:۱۵

۸٬۷۶۱ بایت اضافه‌شده ، ‏۶ مارس ۲۰۱۷

جز

بدون خلاصۀ ویرایش

دیداریویکی‌متن

Ahmadnazem

confirmed، protected، templateeditor

۲۱۴

ویرایش

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-[[پرونده:حرم مکی.jpg|thumb|300px|محدوده حرم مکی]]
+[[پرونده:حرم مکی.jpg|thumb|250px|محدوده حرم مکی]]
+'''حرم مکه''' یا '''حرم مکی'''، مهمترین [[حرم]] مسلمانان در سرزمین [[مکه]] است که [[احکام شرعی]] خاصی دارد. در [[قرآن]] این منطقه، حرم امن خوانده شده است. [[مسجد الحرام]] و [[کعبه]] در این حرم قرار دارند.
-===تاریخچه حرم مکی===
+==حدود حرم مکی==
-برخی [[تفسیر|مفسران]] ـ به استناد حدیثی از [[پیامبر اکرم]] که در آن، حرم شدن مکه به [[حضرت ابراهیم]] نسبت داده شده، بر آنند که پیش از [[حضرت ابراهیم]]، [[مکه]] مانند سایر سرزمین‌ها بود و پس از رسالت آن حضرت و دعای او برای آنکه مکه سرزمینی امن باشد<ref>بقره: ۱۲۶؛ ابراهیم: .۳۵</ref>، حرمت و قداست یافت. برخی دیگر گفته‌اند دعای ابراهیم فقط برای در امان بودن این سرزمین از حوادثی مانند خشکسالی و قحطی و زلزله بود و پیش از آن محترم و مقدّس بوده است<ref>محمد بن جریر طبری، جامع البیان، ج۱، ص۵۴۲؛ طوسی، التبیان، ج۱، ص۴۵۶؛ طبرسی، ج۱، ص۳۸۷.</ref>. شماری احتمال داده‌اند که با دعای [[حضرت ابراهیم]]، حرمت حرم پس از مدتی مهجور بودن، احیا شده یا پس از رسالت وی، رعایت کردن حرمت حرم واجب شده است<ref>محمد بن جریر طبری، جامع البیان، ج۱، فاسی، شفاء الغرام، ج۱، ص۱۳۹؛ اسدی مکی، اخبار الکرام، ص۱۸۳.</ref>.
-پیش از [[اسلام]]، مردم [[عرب]] با محدوده حرم آشنا بودند و با خودداری از جنگ و خونریزی و قصاص قاتلان در محدوده حرم، به پیروی از سنت [[حضرت ابراهیم]] و [[حضرت اسماعیل|اسماعیل]]، حرمت آن را نگاه می‌داشتند و از این رو این مکان را علاوه بر [[مکه]]، بَکة (جایی که گردن ستمگران را می‌شکند)، بَسّاسة (جایی که فاسقان و کافران را از خود می‌راند) و صِلاح (محل امن) می‌نامیدند<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، قسم ۱، ص۱۱۴؛ ماوردی، الاحکام السلطانیه، ص۲۴۶ ـ ۲۴۸؛ طوسی، التبیان، ج ۴، ص۳۲؛ ابن جوزی، المنتظم، ج۲، ص۳۲۱.</ref>. برخی عرب‌ها هنگام ورود به حرم مکی، با این استدلال که در لباس خود مرتکب گناه شده‌اند، آن را درمی‌آوردند و برخی از یهودیان کفش‌های خود را به احترام حرم از پای درمی‌آوردند. [[حواریان]] [[مسیح]] هنگام رسیدن به حرم، برای تکریم و بزرگداشت آن، پیاده راه پیمودند<ref>فاکهی، اخبار مکه، ج۲، ص۲۶۷؛ یاقوت حموی، ذیل «الأَنواط»؛ احمد طبری، القری، ص۱۶۹؛ فاسی، شفاء الغرام، ج۱، ص۱۴۰.</ref>. قداست منطقه حرم پس از [[اسلام]] تداوم یافت. صحابیان پیامبر از ارتکاب گناه در حرم پرهیز و یکدیگر را از آزار دادن و مزاحمت دیگران منع می‌کردند و حتی به علت هراس از شکسته شدن حرمت حرم، از اقامت در آن خودداری می‌کردند<ref>فاکهی، اخبار مکه، ج۲، ص۲۵۹ و ۳۰۵.</ref>.
-===حدود حرم مکی===
 حدود منطقه حرم از دیرباز معهود بوده است؛ از این رو، درباره تعیین محدوده آن، احادیث اندکی وجود دارد. طبق یکی از این احادیث، طول و عرض حرم یک برید (۴ فرسخ) است و [[مسجدالحرام]] در مرکز آن قرار دارد<ref>حر عاملی، ج ۱۲، ص ۵۵۵</ref>. بر پایه گزارش‌های تاریخی، نخست [[حضرت ابراهیم]] (ع) طبق [[وحی]] و با راهنمایی [[جبرئیل]]، محدوده حرم را علامت گذاشت<ref>ازرقی، ج ۲، ص ۱۲۸؛ فاکهی، ج ۲، ص۲۷۳، ۲۷۵؛ کلینی، ج ۴، ص۱۹۵ـ ۱۹۷؛ احمد بن عبدالله طبری، ص۶۵۲ـ ۶۵۳</ref>. در متون حدیثی و تاریخی، به نشانه‌هایی که محدوده حرم [[مکه]] را مشخص می‌کند، اَعلام، اَنصاب، مَنار، مَعالم، اَزلام و اَمْیال حرم گفته شده است<ref>طوسی، التبیان، ج ۲، ص۱۷۳ـ ۱۷۴؛ ابن اثیر، النهایه، ذیل «علم»، «نور»؛ ابن منظور، ذیل «علم»؛ زبیدی، تاج العروس، ذیل «نصب»، «حرم»</ref>.
@@ خط ۱۳: / خط ۹: @@
 بازسازی نشانه‌ها در دوران [[آل سعود]] نیز ادامه یافت. عبدالعزیز، مؤسس سلطنت سعودی، در ۱۳۴۳ دو نشانه موجود در مسیر [[جده]] و پس از او، پسرش سعود در ۱۳۷۶/ ۱۳۳۶ش دو نشانه در منطقه شمیسی، در ۱۳۷۷/ ۱۳۳۷ش دو نشانه در مسیر [[طائف]] و در ۱۳۸۳/ ۱۳۴۲ش نشانه‌هایی را در سمت عرفه بازسازی یا بنا کردند. همچنین خالدبن عبدالعزیز دو نشانه در مسیر [[طائف]] و دو نشانه در مسیر قدیمی جده ساخت و [[فهدبن عبدالعزیز]] در ۱۴۰۴/ ۱۳۶۲ش دو نشانه جدید در وادی [[تنعیم]] بنا کرد.<ref>کردی، ج ۱، جزء۲، ص۱۰۰ـ۱۰۱؛ ابن دهیش، الحرم المکی، ص۵۶ـ۶۲</ref> در سالهای ۱۳۸۰/۱۳۳۹ش، ۱۳۸۴/۱۳۴۳ش و ۱۴۰۰/ ۱۳۵۹ش گروههایی از صاحب نظران برخی نشانه‌های حرم را بررسی کردند.<ref>ابن دهیش، الحرم المکی، ص۶۳.</ref>
+==تاریخچه==
+برخی [[تفسیر|مفسران]] ـ به استناد حدیثی از [[پیامبر اکرم]] که در آن، حرم شدن مکه به [[حضرت ابراهیم]] نسبت داده شده، بر آنند که پیش از [[حضرت ابراهیم]]، [[مکه]] مانند سایر سرزمین‌ها بود و پس از رسالت آن حضرت و دعای او برای آنکه مکه سرزمینی امن باشد<ref>بقره: ۱۲۶؛ ابراهیم: .۳۵</ref>، حرمت و قداست یافت. برخی دیگر گفته‌اند دعای ابراهیم فقط برای در امان بودن این سرزمین از حوادثی مانند خشکسالی و قحطی و زلزله بود و پیش از آن محترم و مقدّس بوده است<ref>محمد بن جریر طبری، جامع البیان، ج۱، ص۵۴۲؛ طوسی، التبیان، ج۱، ص۴۵۶؛ طبرسی، ج۱، ص۳۸۷.</ref>. شماری احتمال داده‌اند که با دعای [[حضرت ابراهیم]]، حرمت حرم پس از مدتی مهجور بودن، احیا شده یا پس از رسالت وی، رعایت کردن حرمت حرم واجب شده است<ref>محمد بن جریر طبری، جامع البیان، ج۱، فاسی، شفاء الغرام، ج۱، ص۱۳۹؛ اسدی مکی، اخبار الکرام، ص۱۸۳.</ref>.
-===حرم مکی در آیات قرآن===
+پیش از [[اسلام]]، مردم [[عرب]] با محدوده حرم آشنا بودند و با خودداری از جنگ و خونریزی و قصاص قاتلان در محدوده حرم، به پیروی از سنت [[حضرت ابراهیم]] و [[حضرت اسماعیل|اسماعیل]]، حرمت آن را نگاه می‌داشتند و از این رو این مکان را علاوه بر [[مکه]]، بَکة (جایی که گردن ستمگران را می‌شکند)، بَسّاسة (جایی که فاسقان و کافران را از خود می‌راند) و صِلاح (محل امن) می‌نامیدند<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، قسم ۱، ص۱۱۴؛ ماوردی، الاحکام السلطانیه، ص۲۴۶ ـ ۲۴۸؛ طوسی، التبیان، ج ۴، ص۳۲؛ ابن جوزی، المنتظم، ج۲، ص۳۲۱.</ref>. برخی عرب‌ها هنگام ورود به حرم مکی، با این استدلال که در لباس خود مرتکب گناه شده‌اند، آن را درمی‌آوردند و برخی از یهودیان کفش‌های خود را به احترام حرم از پای درمی‌آوردند. [[حواریان]] [[مسیح]] هنگام رسیدن به حرم، برای تکریم و بزرگداشت آن، پیاده راه پیمودند<ref>فاکهی، اخبار مکه، ج۲، ص۲۶۷؛ یاقوت حموی، ذیل «الأَنواط»؛ احمد طبری، القری، ص۱۶۹؛ فاسی، شفاء الغرام، ج۱، ص۱۴۰.</ref>. قداست منطقه حرم پس از [[اسلام]] تداوم یافت. صحابیان پیامبر از ارتکاب گناه در حرم پرهیز و یکدیگر را از آزار دادن و مزاحمت دیگران منع می‌کردند و حتی به علت هراس از شکسته شدن حرمت حرم، از اقامت در آن خودداری می‌کردند<ref>فاکهی، اخبار مکه، ج۲، ص۲۵۹ و ۳۰۵.</ref>.
+==حرم مکی در قرآن==
 واژه حرم در چند [[آیه]] از [[قرآن]] ذکر شده است که [[تفسیر|مفسران]] مراد از آن را در بیشتر موارد، حرم مکی شمرده‌اند.<ref>طوسی، التبیان، ج ۸، ص۱۶۵؛ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۳، ص۳۶۴؛ طباطبایی، المیزان، ج۶، ص۲۷۱.</ref> شماری از مفسران مراد از [[مسجدالحرام]] و [[مقام ابراهیم]] و [[کعبه]] و [[مکه]] را در برخی آیات، محدوده حرم دانسته‌اند.<ref>جصاص، احکام القرآن، ج۱، ص۸۸ و ج۳، ص۲۵۳، ۳۱۷؛ شریف رضی، حقائق التأویل، ص۱۸۰؛ طوسی، التبیان، ج ۶، ص۴۴۶ و ج۸، ص۱۶۵؛ زرکشی، البرهان، ج۲، ص۲۶۶؛ طباطبایی، المیزان، ج۳، ص۳۱.</ref>
-===حرم مکی حرم امن الهی===
+===حرم امن الهی===
 در آیات متعدد [[قرآن]]<ref>قصص: ۵۷، عنکبوت: ۶۷</ref>، سرزمین یا حرم مکه، امن خوانده شده است (حَرَمآ آمِناً). در شماری از آیات، دعای [[حضرت ابراهیم]](ع) برای اینکه خداوند سرزمین [[مکه]] را امن قرار دهد، ذکر شده است<ref>بقره: ۱۲۶؛ ابراهیم: ۳۵</ref> در [[آیه]] ۱۲۵ [[سوره بقره]]، وصف امن برای «البَیت» آمده که برخی مفسران مراد از آن را حرم [[مکه]] دانسته‌اند. درباره آنکه مراد از امنیت حرم در [[قرآن]] چیست، در احادیث و تفاسیر، آرای گوناگونی مطرح شده است. برخی مفسران این تعبیر را از باب اخبار و حاکی از واقعیتی دانسته‌اند که در منطقه حرم وجود دارد. به بیان دیگر، مراد از آن را امنیت تکوینی ذکر کرده‌اند، یعنی در امان بودن منطقه حرم از حوادث ناگوار و عذاب دنیوی و اخروی<ref>شریف رضی، ص ۱۸۲، ۱۹۰؛ طبرسی، ج ۲، ص۷۹۹؛ قرطبی، ج ۴، ص۱۴۱ـ ۱۴۲</ref>. در برخی احادیث نیز مراد از امنیت حرم، در امان بودن حیوانات آن از صدمه دیدن و شکار شدن به وسیله حیوانات دیگر و نیز کسانی که وارد آنجا می‌شوند، همچنین امنیت اهل حرم از قتل و غارت و مصونیت آنان از عذاب الهی در دنیا و آخرت و مانند اینها ذکر شده است<ref>فاکهی، ج ۲، ص۲۵۲؛ کلینی، ج ۴، ص۲۲۶، ۵۲۸ـ ۵۳۰؛حرّعاملی، ج ۱۳، ص۳۵</ref>.
 برخی مفسران، امنیت حرم را امنیت تشریعی دانسته و آن را حاکی از فرمان الهی به رعایت کردن قداست حرم و احکام مربوط به آن دانسته‌اند؛ زیرا وقوع حوادث مخل امنیت، از قبیل جنگ و سیل و زلزله در این منطقه، انکارناپذیر است. به نظر آنان، شماری از آیات مزبور، ناظر به تشریع احکام مربوط به محدودیت‌های حرم در شرایع پیشین، از جمله شریعت حضرت ابراهیم(ع) است<ref>جصاص، احکام القرآن، ج ۱، ص ۸۸ـ ۸۹، ج ۲، ص ۲۷؛ شریف رضی، ص۶۵، ۱۹۲؛ قرطبی، ج ۴، ص۱۴۰؛ طباطبایی، المیزان، ج۶، ص۲۷۱، ج ۱۲، ص۶۹</ref>. در برخی احادیث، مراد از امنیت حرم، مصادیقی از امنیت تشریعی و احکام مربوط به آن دانسته شده؛ مانند حرمت شکار حیوانات و سلب امنیت از آنان و حرمت اجرای حدود و قصاص بر جنایتکاری که در خارج از منطقه حرم مرتکب جنایتی شده است<ref>ازرقی، ج ۲، ص۱۳۸ـ۱۳۹؛ کلینی، ج ۴، ص۲۲۶ـ ۲۲۷؛ ابن بابویه، ۱۴۰۴، ج ۲، ص۲۶۲؛ حرّعاملی، ج ۱۳، ص۷۵، ۲۲۶</ref>. برخی مفسران، مفاد [[آیه]] ۹۷ [[سوره آل عمران]] را مربوط به ایمن بودن پناهندگان به حرم در زمان پیش از [[اسلام]] دانسته‌اند که در [[اسلام]] منسوخ شده است<ref>جریر طبری، ج۴، ص۱۱ـ۱۲؛ شریف رضی، ص۱۸۷؛ قرطبی، ج۲، ص۱۱۱، ج ۴، ص۱۴۰ـ۱۴۱</ref>. بنابر آیه ۵۷ [[سوره قصص]]، خداوند ثمرات تمام سرزمین‌ها را در [[مکه]] فراهم آورده است<ref>طوسی، التبیان، ج ۸، ص۱۶۵؛ قرطبی، ج ۱۳، ص۳۰۰</ref>.
-===حرم مکی در احادیث===
+==حرم مکی در احادیث==
 در احادیث، علاوه بر احکام مربوط به حرم، به ویژگی‌های حرم و همچنین آداب حضور در آن اشاره شده است. طبق احادیث، محدوده حرم تا فراز آسمان‌های هفت‌گانه و تا فرود زمین‌های هفت‌گانه است و تا روز [[قیامت]] حرم باقی می‌ماند<ref>ازرقی، ج ۲، ص۱۲۴؛ جصاص، احکام القرآن، ج۱، ص۸۹؛ ابن بابویه، ۱۴۰۴، ج ۲، ص۲۴۵ـ ۲۴۶</ref>. شکستن حرمت حرم، موجب نفرین خدا و تمام پیامبران است<ref>ازرقی، ج ۲، ص۱۲۵</ref>. بنابر حدیثی، [[پیامبر (ص)|پیامبر]]، [[شفاعت]] خود را برای حج‌گزارنده‌ای که در حرم بمیرد، تضمین کرده است<ref>کلینی، ج ۴، ص۲۵۶؛ سیوطی، ج ۲، ص۲۵۸</ref>.
-===احکام فقهی حرم مکی===
+==احکام فقهی==
 در [[فقه]] برای حرم مکی احکام خاصی مقرر شده که گاه خَصائص الحرم نامیده شده و برخی منابع احکامی را که از نوع ممنوعیت است، مَحْظُورات الحرم نامیده‌اند؛<ref>ماوردی، ص۲۵۹؛کاسانی، بدائع الصنائع، ج۲، ص۴۴۶؛ابن ظهیره، الجامع اللطیف، ص۱۶۹؛ نراقی، ج ۱۳، ص۲۹۷</ref>
 البته بیشتر فقها این احکام را به طور پراکنده در بخشهایی مانند [[نماز]]، [[حج]]، حدود و کفارات مطرح کرده‌اند.
@@ خط ۴۴: / خط ۴۲: @@
 ===کفاره ارتکاب برخی محرمات===
 بیشتر فقها، با استناد به احادیث، ارتکاب برخی محرّماتِ حرم را موجب پرداختن کفاره دانسته‌اند، هرچند درباره میزان آن اختلاف نظر وجود دارد.<ref>نووی، ج ۷، ص۴۹۰ـ۴۹۱، ۴۹۶؛علامه حلّی، تذکرةالفقهاء، ج ۷، ص۲۶۶ـ۲۶۷، ۳۶۷، ۳۷۷ـ۳۷۸، ج ۸، ص۲۵، ۶۲؛حرّعاملی، ج ۱۳، ص۱۳ـ۱۷</ref> شماری از فقهای اهل سنّت تنها به حرمتِ تکلیفی قائل شده و ثبوت کفاره را نپذیرفته‌اند.<ref>ابن رشد، بدایةالمجتهد و نهایة المقتصد، ج۱، ص۶۱۲، ۶۱۶، ۶۲۲.</ref> علاوه بر ممنوعیتهای شرعی که بر حضور در حرم مترتب است، ممنوعیتها و الزاماتی نیز برای کسانی که برای حج یا عمره احرام می‌بندند، مقرر شده است.
 ===مضاعف بودن کیفر و پاداش===
 بر پایه احادیث، به سبب قداست ویژه حرم مکی، کیفر گناهان و پاداش کارهای نیک در آن مضاعف است. حتی نیت انجام دادن گناه در حرم موجب مؤاخذه الهی است. در مقابل، بر انجام دادن برخی کارهای خیر و عبادات (مانند تلاوت [[قرآن]]، [[نماز]] خواندن و [[روزه]] گرفتن) در منطقه حرم تأکید شده و بنابر حدیثی، [[ثواب]] آن صد هزار برابر اماکن دیگر است.<ref>ازرقی، ج ۲، ص۱۳۲؛فاکهی، ج ۲، ص۲۶۶؛فاسی، ج ۱، ص۱۳۱ـ ۱۳۲</ref> فقها، به استناد احادیث، ورود به حرم با پای پیاده و بدون کفش، غسل کردن و [[وضو]] گرفتن پیش از ورود به حرم و پس از خروج از حرم، خوشبو ساختن دهان و خواندن دعاهای خاص را [[مستحب]] دانسته‌اند.<ref>علامه حلّی،تذکرةالفقهاء، ج ۸، ص۷۹؛خطیب شربینی، ج ۱، ص۴۷۹؛حرّعاملی، ج ۱۳، ص۱۹۵ـ ۱۹۸؛خلخالی، ج ۵، ص۴۷۷ـ ۴۷۸</ref> دفن مردگان در حرم نیز [[مستحب]] به شمار رفته است.<ref>حرّعاملی، ج ۱۳، ص۲۸۷</ref>
 ===مجاورت در حرم مکی===
 به نظر بیشتر فقهای امامی و مالکی و حنفی، سکونت و مجاورت در [[مکه]]، به سبب ضعف [[ایمان]] مردم و قصور آنها در به جا آوردن احکام حرم، [[کراهت]] دارد. شافعیان و حنبلیان مجاورت را برای کسی که احتمال ارتکاب کارهای ممنوع در مورد او نمی‌رود، [[مستحب]] دانسته‌اند.<ref>علامه حلّی، تذکرةالفقهاء، ج ۸، ص۴۴۲، ۴۴۷؛ابن عابدین، ردّالمحتار علی الدرّالمختار، ج۲، ص۱۸۷؛زحیلی، ج ۳، ص۳۲۲ـ۳۲۳</ref>
 ===اعمال مکروه در حرم مکی===
 این اَعمال از جمله کارهای [[مکروه]] در حرم مکی است:
 # طلب کردن بدهی از مدیون، مگر آنکه مدیون بودن در داخل حرم واقع شده باشد.
@@ خط ۶۶: / خط ۶۰: @@
 {{پانویس۲}}
 ==منابع==
+{{منابع}}
+* ابن اثیر، ''النهایة فی غریب الحدیث والاثر''، چاپ محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، بیروت، ۱۳۸۳/۱۹۶۳، افست قم ۱۳۶۴ش.
+* ابن ادریس حلّی، ''السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی''، قم، ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱.
+* ابن جنید اسکافی، ''مجموعة فتاوی ابن الجنید''، تألیف علی پناه اشتهاردی، قم: مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۶.
+* ابن جوزی، ''المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم''، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲/۱۹۹۲ق.
+* ابن حجر عسقلانی، ''الاصابة فی تمییزالصحابة''، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت، ۱۴۱۲/۱۹۹۲ق.
+* ابن حنبل، ''مسند احمد''، استانبول، ۱۴۰۲/۱۹۸۲ق.
+* ابن دهیش، عبدالملک بن عبداللّه، ''الحرم المکی الشریف و الاعلام المحیطة به''، مکه، ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
+* ابن رشد، ''بدایةالمجتهد و نهایة المقتصد''، چاپ طه عبدالرؤوف سعد، بیروت، ۱۴۰۹/۱۹۸۹ق.
+* ابن سعید، ''الجامع للشرائع''، قم، ۱۴۰۵ق.
+* ابن ظهیره، ''الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناءالبیت الشریف''، مکه، ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
+* ابن عابدین، ''ردّالمحتار علی الدرّالمختار''، چاپ سنگی مصر، ۱۲۷۱ـ۱۲۷۲، چاپ افست بیروت، ۱۴۰۷/۱۹۸۷ق.
+* ابن فهد، ''اتحاف الوری باخبار ام القری''، چاپ فهیم محمد شلتوت، مکه، (۱۹۸۳ـ? ۱۹۸۴).
+* ابن قدامه، ''المغنی''، بیروت: دارالکتاب العربی، [بی‌تا].
+* ابن هشام، ''السیرةالنبویة''، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت): دار ابن کثیر، [بی‌تا].
+* ازرقی، محمدبن عبداللّه، ''اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار''، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم، ۱۳۶۹ش.
+* اسدی مکی، احمدبن محمد، ''اخبار الکرام باخبار المسجد الحرام''، چاپ حافظ غلام مصطفی، بنارس، ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
+* بحرانی، یوسف بن احمد، ''الحدائق الناضرة فی احکام العترةالطاهرة''، قم، ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.
+* جصاص، احمدبن علی، ''احکام القرآن''، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت، ۱۴۱۵/ ۱۹۹۴.
+* جوهری، اسماعیل بن حماد، ''الصحاح'': تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، [بی‌تا]، چاپ افست تهران، ۱۳۶۸ش.
+* حر عاملی، وسائل الشيعه.
+* حَطّاب، محمدبن محمد، ''مواهب الجلیل لشرح مختصر خلیل''، چاپ زکریا عمیرات، بیروت، ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
+* خطیب شربینی، محمد بن احمد، ''مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج''، مع تعلیقات جوبلی بن ابراهیم شافعی، بیروت: دارالفکر، [بی‌تا].
+* خلخالی، رضا، ''معتمد العروة الوثقی''، محاضرات آیت اللّه خویی، قم، ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰.
+* خویی، ابوالقاسم، ''مبانی تکملةالمنهاج''، قم، ۱۳۹۶.
+* دسوقی، محمدبن احمد، ''حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر''، (بیروت): داراحیاء الکتب العربیة، [بی‌تا].
+* رفعت باشا، ابراهیم، ''مرآةالحرمین'' او الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة، بیروت: دارالمعرفة، [بی‌تا].
+* روحانی، محمدصادق، ''فقه الصادق''، قم، ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴.
+* زبیدی، محمد بن محمد، ''تاج العروس من جواهرالقاموس''، چاپ علی شیری، بیروت، ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.
+* زحیلی، وهبه مصطفی، ''الفقه الاسلامی و ادلّته''، دمشق، ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
+* زرکشی، محمد بن بهادر، ''اعلام الساجد باحکام المساجد''، چاپ ابوالوفا مصطفی مراغی، قاهره، ۱۴۱۰/۱۹۸۹ق.
+* زرکشی، محمد بن بهادر، ''البرهان فی علوم القرآن''، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
+* سیوطی.
+* شافعی، محمد بن ادریس، الاُمّ، چاپ محمد زهری نجار، بیروت، بی‌تا.
+* شریف رضی، محمد بن حسین، ''حقائق التأویل فی متشابه التنزیل''، چاپ محمدرضا آل کاشف الغطاء، بیروت، [بی‌تا]، چاپ افست قم، [بی‌تا].
+* طبری، احمدبن عبداللّه، ''القری لقاصد ام القری''، چاپ مصطفی سقا، بیروت، [بی‌تا].
+* طوسی، محمد بن حسن، ''التبیان فی تفسیرالقرآن''، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، [بی‌تا].
+* طوسی، محمد بن حسن، ''المبسوط فی فقه الامامیة''، ج ۱ـ۲، چاپ محمدتقی کشفی، تهران، ۱۳۸۷.
+* طوسی، محمد بن حسن، ''کتاب الخلاف''، قم، ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷.
+* عاملی، زین الدین بن علی (شهید ثانی)، ''الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة''، چاپ محمد کلانتر، بیروت، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
+* علم الهدی، علی بن حسین، ''رسائل الشریف المرتضی''، چاپ مهدی رجائی، رساله: ۳۰ جمل العلم و العمل، قم، ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰.
+* فاسی، محمد بن احمد، ''شِفاءالغَرام باخبار البلد الحرام''، چاپ ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد ذهبی، مکه، ۱۹۹۹.
+* فاکهی، محمدبن اسحاق، ''اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه''، چاپ عبدالملک بن عبداللّه بن دهیش، بیروت، ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
+* قرطبی، محمد بن احمد، ''الجامع لاحکام القرآن''، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
+* کاسانی، ابوبکر بن مسعود، ''بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع''، چاپ محمد عدنان بن یاسین درویش، بیروت، ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
+* کاشف الغطاء، جعفر بن خضر، ''کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء''، اصفهان: انتشارات مهدوی، [بی‌تا].
+* کردی، محمدطاهر، ''التاریخ القویم لمکة و بیت اللّه الکریم''، بیروت، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
+* گلپایگانی، محمدرضا، ''مناسک الحج''، قم، ۱۴۱۳.
+* ماوردی، علی بن محمد، ''الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیة''، بغداد، ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
+* مرعشی، اسماعیل حسینی، ''اِجماعیات فقه الشیعة و اَحْوَطُ الاَقوال من احکام الشریعة''، ج۱، (قم)، ۱۴۱۹.
+* مسلم بن حجاج، ''صحیح مسلم''، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، استانبول، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
+* مطر، فوزیه حسین، ''تاریخ عمارةالحرم المکی الشریف الی نهایة العصر العباسی الاول''، جده، ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
+* مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، ''زبدةالبیان فی احکام القرآن''، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران، [بی‌تا].
+* موسوی عاملی، محمد بن علی، ''مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام''، قم، ۱۴۱۰.
+* نجفی، محمدحسن بن باقر، ''جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام''، بیروت، ۱۹۸۱.
+* نووی، یحیی بن شرف، ''المجموع'': شرح المُهَذّب، بیروت: دارالفکر، [بی‌تا].