صفات خبری: تفاوت میان نسخه‌ها

در سده‌های نخستین اسلامی، نص‌گرایی افراطی [[فرقه صفاتیه]] و [[اهل حدیث]]، زمینه‌ساز طرح صفات خبری در تفکر اسلامی شد. آنها با استناد به آیاتی مانند {{متن قرآن|وَاصْنَعِ الْفُلْک بِأَعْینِنَا|سوره=[[سوره هود|هود]]|آیه=۳۷}}، {{متن قرآن|بَلْ یدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ|سوره=[[سوره مائده|مائده]]|آیه=۶۴}} و... خدا را به دارا بودن «عین»، «ید»، «وجه» و... متصف نموده، این امور را از صفات الاهی می‌شمردند.<ref>سبحانی، ۱۳۸۲، ص۹۲-۹۳</ref> [[معتزله]] و [[امامیه]] با آنها مخالفت کردند، اما [[اشاعره]] با اندیشه اهل حدیث هماهنگ شدند و برای نخستین بار در کتاب‌های کلامی خود، صفات خداوند را به صفات خبری و غیر خبری (عقلی)، و نیز صفات خبری را به صفات ذاتی، فعلی و کیفی تقسیم کردند.<ref>نجار، ص۱۱۰</ref>

این موضوع، از مسائل مطرح در قرن سوم و چهارم بود<ref> ابوزهره، ص۲۱۹ – ۲۲۰</ref> و هم‌اکنون نیز در مباحث کلامی مورد بحث قرار می‌گیرد.

در ادبیات و منابع کلامی و تفسیری شیعی و معتزلی، عنوان مستقلی برای «صفات خبری» یافت نمی‌شود. اندیشمندان این دو مکتب، در بحث از صفات سلبی و اکثر متخصصان علوم قرآنی در بحث حقیقت و مجاز <ref>سیوطی، ج۱، ص۶۳۹</ref> به بعد به بررسی صفات خبری پرداخته‌اند.

بر اساس این دیدگاه، بین خالق و مخلوق شباهتی تام وجود دارد و صفات خبری به همان معنا که در مخلوقات است، دربارۀ [[خداوند]] نیز صدق می‌کند. [[مشبهه]]، [[حشویه]] و [[مجسمه]]، که شاخه‌ای از اهل حدیث‌اند، این صفات را با تشبیه و تکیّف برای خدا ثابت می‌دانند.<ref>شهرستانی ۱۴۰۲، ج۱، ص۱۰۵؛ اشعری ۱۴۰۰، ج۱، ص۲۹۰</ref> همچنین، مغیریه، که شاخه‌ای از [[غالیان|غلات‌]]اند،<ref> اشعری قمی ۱۳۶۱، ص۵۰ – ۷۴</ref> یونسیه<ref>رازی ۱۴۱۳، ص۶۵</ref> و شیطانیه<ref>نوبختی ۱۹۳۶، ص۴۲</ref> نیز صفات خبری را به همان معنا و کیفیت موجود در مخلوقات برای خداوند ثابت می‌کنند.<ref>شهرستانی ۱۴۰۲، ج۱، ص۱۰۵</ref>

این نظریه مبتنی بر آن است که [[مجاز]] مثل [[دروغ]] است و در کلام عرب، قرآن و سنت، مجاز وجود ندارد و دلیلی بر اثبات آن نداریم. متکلم از ظاهر قرآن عدول نمی‌کند مگر در صورتی که حقیقتی –ورای ظاهر – برای او روشن شود، که این امری محال است.<ref>سیوطی ۱۹۷۳، ج۲، ص۳۶</ref> از این روی، باید این دسته از آیات را بر ظاهرشان حمل بکنیم. [[سلفیه]] نیز با تکیه بر آیات و روایات و حتی عقل، این دسته از صفات را به تفصیل برای خدا ثابت می‌کند.<ref>بیهقی ۱۴۰۴، ص۳۰</ref>

گروهی از [[اهل حدیث]]، ضمن انتساب صفات خبری به خداوند، در تبیین کیفیت انتساب مذکور توقف کرده، فهم معنای این دسته از صفات را به خداوند واگذار می‌کنند.<ref>سیوطی ۱۹۷۳، ج۱، ص۶۵۰؛ طباطبایی ۱۹۹۷، ج۱۴، ص۱۳۲</ref> عده‌ای از اندیشمندان [[اشاعره]] نیز توقف (تفویض) را برگزیده‌اند.<ref>شهرستانی، ۱۴۰۲، ج۲، ص۹۲-۹۳</ref> [[فخر رازی]] از جمله افرادی است که به این رأی گرایش پیدا کرده است.<ref>رازی، بی‌تا، ص۱۳۳</ref>

گروهی دیگر از اهل حدیث و [[سلفیه]] نیز گفت‌وگو در باب معنای صفات خبری را ممنوع دانسته، پرسش دربارۀ آن را [[بدعت]] می‌شمرند. به اعتقاد آنان، این دسته از صفات به همان معنای حقیقی بر خداوند حمل می‌شود. نمونه روشن این نظر در جواب [[مالک بن انس]] آمده است. وی در پاسخ به سؤال راجع به [[آیه]] {{متن قرآن| الرَّ‌حْمَٰنُ عَلَی الْعَرْ‌شِ اسْتَوَی|سوره=[[سوره طه|طه]]|آیه=۵}}، چنین گفت: استواء معلوم، چگونگی آن مجهول و سؤال دربارۀ آن بدعت است. <ref>شهرستانی ۱۴۰۲، ج۱، ص۸۴</ref>

# نظریه تشبیه و تجسیم و نیز نظریه اثبات بدون تأویل که بدان برمی‌گردد، با اندیشۀ [[تنزیه صفات|تنزیه]] خداوند در تعارض است. نفی مجاز در قرآن، که اساس این نظریه است، ادعایی باطل است؛ زیرا قرآن کلام الاهی است و مجاز از آرایه‌های کلام است و وجود آن در قرآن نه تنها نقص نیست که سبب کمال است.<ref>موسوی ۱۴۰۳، ج۱، ص۱ و ۴؛ موسوی ۱۳۶۳، ص۲۳۷؛ قاضی عبدالجبار معتزلی ۱۹۶۰، ص۱۵، ۱۶۱</ref>

# نظریۀ توقف نیز با صریح آیۀ «وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ»<ref>سوه نحل، آیه ۸۹.</ref> و «أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ»<ref>سوره نساء، آیه ۸۲.</ref> ناسازگار است. افزون بر این، این نظریه مبتنی بر آن است که از یک سو ظواهر دینی به طور مطلق حجیت داشته باشند و از سوی دیگر، بحث دربارۀ حقایق کتاب و سنت حرام باشد.<ref>طباطبایی ۱۹۹۷، ج۸، ص۱۵۳</ref> حال آن که، اعتقاد به حجیت ظواهر دینی به صورت مطلق نادرست و حرمت بحث دربارۀ حقایق کتاب و سنت نیز غیرقابل اثبات است. علاوه بر این، مراد از حجیت ظواهر کتاب و سنت، حجیت ظهور حرفی نیست، بلکه مقصود، ظهور تصدیقی است که پس از توجه به قراین متصل و  منفصل برای کلام منعقد می‌شود. این امر نیز در این نظریه مورد غفلت واقع شده است.

[[ابوالحسن اشعری]] (۳۲۴ق)، در تفسیر آیات خبری معتقد بود که خداوند واجد صفات خبری است، اما این صفات ''بدون کیفیت'' بر او حمل می‌شوند. وی، از یک سو نظریۀ اصحاب حدیث را در این مسئله پذیرفته و از سوی دیگر، در تحلیل این صفات قید «بلاتشبیه» و «بلا تکیف» را اضافه کرده است.<ref>اشعری ۱۳۹۷، ص۲۲؛ اشعری ۱۴۲۷، ص۲۰۹ – ۲۱۱</ref>

اشعری در کتاب '''''الابانة'''''، با مطرح کردن آیاتی که صفت «عرش» در آنها آمده است، می‌گوید: «همۀ این آیات گواهی می‌دهند... که [[خداوند]] بدون کیفیت و بدون تکیه بر امری، بر عرش خود جای گرفته است.<ref>اشعری ۱۳۹۷، ص۹۲؛ اشعری ۱۴۲۷، ص۲۰۹ – ۲۱۱؛ اشعری ۱۴۲۲، ص۲۲۷- ۲۳۳</ref> بنابراین، اشعری در زمرۀ اثبات‌کنندگان جای می‌گیرد؛ با این تفاوت که آنها به ظاهر حرفی تمسک می‌کردند، اما اشعری به ظاهر حرفی با افزودن قید بلا کیف و بلا تشبیه تمسک می‌جوید تا اشکال تجسیمی و تشبیهی بودن بر نظریۀ او وارد نشود.

# اگر در بحث وضع الفاظ، دلالت لفظ را بر معنا به خاطر کثرت استعمال و تعینی بدانیم، کثرت استعمال بدون قرائن و شواهدِ حاکی از کیفیت و مراتب ترجیح‌دهندۀ استعمال امکان‌پذیر نیست و به تشبیه منجر می‌شود. چه رسد به این که دلالت لفظ را بر معنا تعیینی بدانیم.<ref group="یادداشت">قول مشهور همین است؛ یعنی در دلالت تعیینی، به طریق اولی نیازمند شواهد حاکی از کیفیت و مراتب ترجیح دهنده هستیم.</ref><ref>رازی ۱۴۲۰، ج۶، ص۶۴</ref>

# لازمۀ این سخن [[اجتماع نقیضین]] است؛ زیرا واژۀ «ید» در لغت بر هیئت و کیفیت مخصوص اطلاق می‌شود، از این روی، اثبات «ید» به معنای لغوی، قبول حقیقتی با هیئت و کیفیت مخصوص است، اما اشعری معنای آن را مترادف با «بدون کیفیت» دانسته است که لازمۀ آن اجتماع نقیضین است.<ref> سبحانی ۱۴۲۱، ج۲، ص۳۷</ref>

# در مواردی مانند علم، قدرت و... – که به موجود جسمانی اختصاص ندارد- لازمۀ حمل آنها بر خدا به معنای حقیقی، قابل پذیرش است، اما در صفات خبری مانند وجه و... – که به موجود مادی اختصاص دارد – این لازمه قابل پذیرش نیست، زیرا به تشبیه و تجسیم می‌انجامد.

امامیه از منظر هستی‌شناختی، صفات خبری را در معنای ظاهری نفی می‌کنند، زیرا لازمۀ اثبات آن، اثبات جسمیت است. اما از نظر معناشناختی، همۀ آیات را می‌پذیرند و با ارجاع [[متشابهات]] به [[محکمات]] و با توجه به اصول معرفتی [[قرآن کریم]] و نیز تکیه بر عقل، این صفات را تأویل می‌کنند. مثلاً از [[امام صادق(ع)]] دربارۀ استوای خداوند بر عرش سؤال شد. ایشان فرمود: «ما وجود عرش را تصدیق می‌کنیم... ولی آن را موجودی جسمانی و محدود نمی‌دانیم... زیرا در این صورت، عرش، حامل خداوند و خداوند به آن نیازمند خواهد بود؛ در حالی که خداوند بی‌نیاز مطلق است و عرش نیازمند خداست. از سویی، عرش خداوند همۀ آسمان‌ها و زمین را فرا گرفته است، چنان که فرمود {{متن قرآن| وَسِعَ کرْ‌سِیهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ‌ضَ|سوره=بقره|آیه=۲۵۵}}. عرش یا کرسی به معنای مذکور یا کنایه از علم و قدرت و تدبیر فراگیر خداوند است، یا مرتبه‌ای از وجود ماسوی الله است که حاکم بر جهان است و خداوند به وسیلۀ آن جهان را تدبیر می‌کند.<ref>صدوق، بی‌تا، ص۲۴۸، ۳۱۵، ۳۱۷؛ کلینی ۱۴۰۱، ج۱، ص۱۲۹ -۱۳۱</ref>

تأویل آیات خبری باید با توجه به قرائن باشد. قرینه سبب می‌شود که مفردات در خدمت کل جمله معنا شوند و نه منفصل از آن. از این روی گاه آن را اخذ به ظاهر تصدیقی جمله نامیده‌اند.<ref>سبحانی ۱۴۱۷، ص۳۲۷</ref> تفاوت این مبنا با مبنای ظاهرگرایان پیشین (مانند [[اهل حدیث]]) در آن است که آنها ظهور مفردات را معتبر می‌دانستند، اما در اینجا آنچه معتبر است ظهور جمله است.<ref>سبحانی ۱۴۱۷، ص۳۲۸</ref>

{{پانویس2}}

* ابن تیمیه، مجموع الفتاوی، مغرب، مکتبة المعارف، [بی‌تا]

* ابوزهره، محمد، تاریخ المذاهب الاسلامیة، قاهره، دارالفکر العربی، [بی‌تا]

* اشعری قمی، عبدالله بن ابی خلف، کتاب المقالات و الفرق، تصحیح محمدجواد مشکور، تهران، مرکز انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۶۱ش

* اشعری، ابوالحسن، الابانة عن اصول الدیانة، تحقیق فوقیه حسین محمود، قاهره، کلیة البنات جامعة عین الشمس، ۱۳۹۷ق

* اشعری، ابوالحسن، رسالة الی اهل الثغر، مدینه منوره، مکتبة العلوم و الحکم، ۱۴۲۲ق

* بیهقی، احمد بن الحسن، الاعتقاد، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۴ق

* رازی، فخرالدین محمد بن عمر، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، قاهره، انتشارات مدبولی، ۱۴۱۳ق

* رازی، فخرالدین محمد بن عمر، مفاتیح الغیب (تفسیر کبیر)، بیروت، دار احیا التراث العربی، ۱۴۲۰ق

* سبحانی، جعفر، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، قم، مؤسسة الامام الصادق، ۱۴۱۷

* سبحانی، جعفر، رسائل و مقالات، قم، مؤسسه الامام الصادق، ۱۴۲۱

* سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، الاتقان فی تفسیر القرآن، بیروت، المکتبة الثقافیة، ۱۹۷۳م

* شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد سید الکیلانی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۲ق

* صدوق (ابن بابویه قمی)، محمد بن علی، التوحید، لبنان، دارامعارف، بی‌تا

* طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۹۹۷م

* قاضی عبدالجبار، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، تونس، الدار التونسیة للنشر، بی‌تا د

* کلینی، محمد بن یعقوب، الاصول من الکافی، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۱ق

* موسوی (سید مرتضی)، علی بن الحسین، الذریعة الی اصول الشریعة، تصحیح و مقدمه ابوالقاسم گرجی، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۶۳

* موسوی (سید مرتضی) امالی، قم، منشورات آیة الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۳ق

* نجار، عامر، علم الکلام؛ عرض و نقد، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، ۱۴۲۳ق

* نوبختی، ابومحمد حسن بن موسی، فرق الشیعة، نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۹۳۶م