کاربر ناشناس
نخل‌گردانی (آیین): تفاوت میان نسخه‌ها
جز
اصلاح ویرایشی لینک حذف مطالب اضافی
جز (←باورهای عامیانه) |
imported>Mahdiemadi جز (اصلاح ویرایشی لینک حذف مطالب اضافی) |
||
| خط ۲۲: | خط ۲۲: | ||
| پانویس جعبه = | | پانویس جعبه = | ||
}} | }} | ||
'''نَخْل‌ْگَردانی'''، مراسمی است که [[شیعیان]] برخی مناطق به عنوان تشییع نمادین پیکر [[امام حسین(ع)]] در [[ | '''نَخْل‌ْگَردانی'''، مراسمی است که [[شیعیان]] برخی مناطق به عنوان [[تشییع جنازه|تشییع]] نمادین پیکر [[امام حسین علیه السلام|امام حسین(ع)]] در [[سوگواری محرم|عزاداری]] روز [[روز عاشورا|عاشورا]] برگزار می‌کنند. | ||
اتاقک سیاه‌پوش در این مراسم هیچ شباهت و ارتباطی با درخت نخل یا خرما ندارد و در علت نامگذاری آن نظرات مختلفی وجود دارد. اسناد تاریخی، ریشه این رسم را در | در این مراسم اتاقکی شبیه [[تابوت]] با پوشش سیاه و آراسته با انواع شالهای رنگارنگ و آیینه در | ||
[[حسینیه|حسینیه‌ها]]، [[تکیه|تکایا]] و محلهایی که در آن [[سوگواری محرم|عزاداری محرم]] برگزار می‌شود توسط مردم حمل می‌گردد. نخل‌گردانی بیشتر در شهرها و آبادی‌های اطراف کویر مرکزی ایران رواج دارد؛ از جمله جنوب خراسان، سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، [[کاشان]]، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان و نائین. بیشترین و شاخص‌ترین نخل‌های ایران در استان [[یزد]] دیده می‌شود. | |||
اتاقک سیاه‌پوش در این مراسم هیچ شباهت و ارتباطی با درخت نخل یا خرما ندارد و در علت نامگذاری آن نظرات مختلفی وجود دارد. اسناد تاریخی، ریشه این رسم را در [[ایران]]، مربوط به دوره [[صفویان|صفویه]] می‌دانند. | |||
==پیشینه تاریخی== | ==پیشینه تاریخی== | ||
استفاده از واژه نخل و اطلاق این عنوان بر رسم تابوتگردانی امام سوم شیعیان، به دوره صفوی بازمیگردد. این مراسم با تشریفاتی کم و بیش شبیه به امروز در دوره صفویه | استفاده از واژه نخل و اطلاق این عنوان بر رسم [[تابوت گردانی (آیین)|تابوتگردانی]] امام سوم شیعیان، به دوره [[صفویان|صفوی]] بازمیگردد. این مراسم با تشریفاتی کم و بیش شبیه به امروز در دوره صفویه در مناطق مرکزی و کویری [[ایران]]، رواج داشته است.<ref> خاکی، محمدرضا و دیگری، ریخت‌شناسی آیین نخل‌گردانی، ص۱۰.</ref> برخی از پژوهشگران، آیین نخل‌گردانی را از بدعت‌های حکومت صفویه می‌دانند.<ref>آیتی، عبدالحسین، تاریخ یزد، ص۲۴۴.</ref> | ||
==شکل و ساختمان نخل عزا== | ==شکل و ساختمان نخل عزا== | ||
[[پرونده:نخل عریان.jpg|200px|بندانگشتی|نخل عریان]] | [[پرونده:نخل عریان.jpg|200px|بندانگشتی|نخل عریان]] | ||
نخل، اتاقکی چوبی و حجیم به شکل مکعب مستطیل و با بامی شیروانی مانند است. چارچوب آن، بر اساس کوچک یا بزرگی، دارای چوب‌بستی با یک کف‌بند شامل هشت تا بیست تیرچه چوبی و الوار و چهار تا دوازده ستون چوبی بلند است. تنه نخل از به هم پیوستن تعدادی | نخل، اتاقکی چوبی و حجیم به شکل مکعب مستطیل و با بامی شیروانی مانند است. چارچوب آن، بر اساس کوچک یا بزرگی، دارای چوب‌بستی با یک کف‌بند شامل هشت تا بیست تیرچه چوبی و الوار و چهار تا دوازده ستون چوبی بلند است. تنه نخل از به هم پیوستن تعدادی ترکه، تیرک، دستک و چند قید و بست تشکیل شده است؛ دو جبهه جلو و عقب نخل نیزچوبی و معمولاً مشبک است.<ref>بلوکباشی، علی، نخل‌گردانی...، ص۴۱.</ref> | ||
اسکلت نخل شبیه به یک اتاق مشبک است. ارتفاع قسمت جلوی این اتاق بیش از دیواره عقبی آن است. در نتیجه، سقف اتاق از جلو به عقب، به طرف پایین، شیب‌دار است. قسمت بالای دیواره‌های جلویی و عقبی نخل، معمولاً به شکل کمان یا به شکل زوایه میباشد. فاصله سطح قاعده نخل تا زمین، چهل تا پنجاه سانتیمتر است. این فاصله به‌اندازه‌ای است که هنگام بلند کردن نخل از زمین، کمترین فشار به افراد وارد می‌شود. معمولا ارتفاع دیواره جلویی نخل ۵/۲ تا ۵/۳ متر میباشد. فاصله پایه‌های دستگیره‌ای، به‌اندازه‌ای است که چند نفر بین آن قرار گیرند و هر پایه را دو تا چهار نفر به دست می‌گیرند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخل‌گردانی در استان یزد، ص۶۰.</ref> | اسکلت نخل شبیه به یک اتاق مشبک است. ارتفاع قسمت جلوی این اتاق بیش از دیواره عقبی آن است. در نتیجه، سقف اتاق از جلو به عقب، به طرف پایین، شیب‌دار است. قسمت بالای دیواره‌های جلویی و عقبی نخل، معمولاً به شکل کمان یا به شکل زوایه میباشد. فاصله سطح قاعده نخل تا زمین، چهل تا پنجاه سانتیمتر است. این فاصله به‌اندازه‌ای است که هنگام بلند کردن نخل از زمین، کمترین فشار به افراد وارد می‌شود. معمولا ارتفاع دیواره جلویی نخل ۵/۲ تا ۵/۳ متر میباشد. فاصله پایه‌های دستگیره‌ای، به‌اندازه‌ای است که چند نفر بین آن قرار گیرند و هر پایه را دو تا چهار نفر به دست می‌گیرند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخل‌گردانی در استان یزد، ص۶۰.</ref> | ||
===علت نامگذاری=== | ===علت نامگذاری=== | ||
نخل در واقع به معنای درخت خرما است و علت نامگذاری نخل عزا به نام این درخت چندان مشخص نیست، شاید مهم‌ترین علت رواج این نام و رسم، این باشد که در روایات و | نخل در واقع به معنای درخت خرما است و علت نامگذاری نخل عزا به نام این درخت چندان مشخص نیست، شاید مهم‌ترین علت رواج این نام و رسم، این باشد که در [[حدیث|روایات]] و باورهای مردم، پیکر امام حسین(ع)، بر روی شاخه‌های درخت خرما به سمت محل دفن حمل شده است.<ref>سید علی زاده، سید احمد و دیگری، نخل‌گردانی، ص۴۶.</ref> دلیل دیگر این که اشکال قدیمی نخل را از چوب و برگ درخت خرما میساختند.<ref> جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخل‌گردانی در استان یزد، ص۵۹.</ref> همچنین احتمال دارد نخل عزا به سبب تقدس و حرمت درخت خرما در فرهنگ ایران نخل نامیده شده است.<ref>فهیمه زارع‌زاده و دیگری، تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم، ص۴۶.</ref> | ||
همچنین احتمال | |||
===نمادشناسی اجزا=== | ===نمادشناسی اجزا=== | ||
هرکدام از عناصر به کار برده شده در نخل را، نمادی از یک حادثه و یا متعلق به شخص خاصی در حادثه کربلا دانسته‌اند که این نماد‌ها عبارتند از: | |||
*چوب نخل، نماد پیکر [[امام حسین علیه السلام|امام حسین(ع)]]. | |||
*سیاه‌پوش کردن، نماد اعلام سوگواری و ماتم. | |||
[[پرونده:پیشانی نخل با طرح درخت سرو.jpg|200px|بندانگشتی|پیشانی نخل با طرح درخت سرو]] | [[پرونده:پیشانی نخل با طرح درخت سرو.jpg|200px|بندانگشتی|پیشانی نخل با طرح درخت سرو]] | ||
*شمشیر و نیزه، نماد تیر و نیزهای وارد شده بر بدن امام حسین(ع). | |||
*سرو نخل، نماد قد و قامت [[حضرت علی اکبر علیه‌السلام|علی اکبر(ع)]]. | |||
*آینه نماد نور وجود امام حسین(ع). | |||
*علم‌هایی که بر نخل بسته می‌شود به عنوان نشانههایی که به [[حضرت عباس علیه‌السلام|ابوالفضل العباس(ع)]] اشاره دارد. | |||
*پارچه‌های زینتی نماد حجله [[قاسم بن حسن|قاسم بن حسن]]. | |||
*زنگ‌هایی که قدیم می‌بستند نماد زنگ کاروان امام حسین(ع). | |||
*عزاداری که نخل را بر می‌دارند به عنوان تشیع کنندگان. | |||
*سر طوق بالای نخل به عنوان کاکل علی اکبر(ع). | |||
امروزه نخل‌هایی با این مقدار تزیین کمتر وجود دارد و گاه فقط به سیاه‌پوش کردن و تزیینات ساده اکتفا می‌شود.<ref>قاسمی ندوشن، حمیدرضا، محرم ندوشن، ص۳۹-۴۰.</ref> | امروزه نخل‌هایی با این مقدار تزیین کمتر وجود دارد و گاه فقط به سیاه‌پوش کردن و تزیینات ساده اکتفا می‌شود.<ref>قاسمی ندوشن، حمیدرضا، محرم ندوشن، ص۳۹-۴۰.</ref> | ||
==ساختار مراسم== | ==ساختار مراسم== | ||
طبق رسومات آیین نخل‌گردانی در واقع در دو بخش برگزار | طبق رسومات آیین نخل‌گردانی در واقع در دو بخش برگزار می‌گردد: نخست نخل‌آرایی، نخل‌بندی که به آماده‌سازی و آراستن نخل عزا گفته می‌شود؛ دوم نخل‌گردانی و یا نخلبرداری.<ref>خاکی،محمد رضا و دیگری، ریخت شناسی آیین نخل‌گردانی، ص۱۱-۱۲.</ref> | ||
===نخل بستن=== | ===نخل بستن=== | ||
به تزیین و آرایش نخل، نخل بستن میگویند. نخل را در نخستین دهه محرم و بیشتر در دو سه روز پیش از تاسوعا میبندند. | به تزیین و آرایش نخل، نخل بستن میگویند. نخل را در نخستین [[دهه محرم]] و بیشتر در دو سه روز پیش از [[روز تاسوعا|تاسوعا]] میبندند. | ||
[[پرونده:نخل آرایی.jpg|200px|بندانگشتی|نخل آرایی]] | [[پرونده:نخل آرایی.jpg|200px|بندانگشتی|نخل آرایی]] | ||
آراستن نخل بسته به کوچک و بزرگ بودن نخل، مقدار لوازم، زیورهای تزیینی، نوع و شکل آذینبندی یک تا چند روز طول میکشد. نخل‌های بزرگ را چند روزه و معمولاً از پنجم تا نهم محرم، سیاه‌پوش و آذینبندی می‌کنند. | |||
برای بستن نخل، نخست همه سطح آن را با پارچه‌های | |||
گاهی روی نخل یک دستار | برای بستن نخل، نخست همه سطح آن را با پارچه‌های سیاه، سبز، طاق شال و ترمه می‌پوشانند. این پوشش، به خصوص در دو سمت پیشانی و عقب با شاخه‌های گل، شمشاد، آینه و زیورهای گوناگون تزیین می‌شود. شمشیر، خنجر، دشنه، سپر، کلاه‌خود، تعدادی فانوس، چراغ لاله یا شمع بزرگ، تعدادی بیرق کوچک، نظر قربانی، چهل بسم‌اللّه و چند شمایل از امامان از دیگر زیورهای نخل است. | ||
گاهی روی نخل یک دستار سبز، شال کمر و ردایی به نشانه لباس امام می‌گذارند و بیشتر اوقات زنگی از سقف نخل آویزان است که هنگام حمل نخل با به صدا در آمدن آن نخل‌کشان و افراد دسته صلوات می‌فرستند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخل‌گردانی در استان یزد، ص۶۱-۶۲.</ref> | |||
==== بابای نخل==== | ==== بابای نخل==== | ||
کسی که نخل را تزیین می‌کند، از کارآزمودگی و مهارت خاصی برخوردار است. این فرد را اصطلاحا «نخل‌بند»، «نخل پیوند»، «نخل آرا» | کسی که نخل را تزیین می‌کند، از کارآزمودگی و مهارت خاصی برخوردار است. این فرد را اصطلاحا «نخل‌بند»، «نخل پیوند»، «نخل آرا» و در بسیاری از مناطق ایران، «بابا»، «بابای نخل» یا «نخلی» می‌نامند. | ||
===نخل‌گردانی=== | ===نخل‌گردانی=== | ||
[[پرونده:حمل نخل.jpg|250px|بندانگشتی|حمل نخل]] | [[پرونده:حمل نخل.jpg|250px|بندانگشتی|حمل نخل]] | ||
به طور معمول نخل سیاه‌پوش را در روز عاشورا بلند می‌کنند و با آداب خاصی می‌گردانند. در برخی مناطق این کار در روز یازدهم محرم انجام می‌شود. نخل را در حسینیه‌ها یا میدان‌های شهر | به طور معمول نخل سیاه‌پوش را در روز [[روز عاشورا|عاشورا]] بلند می‌کنند و با آداب خاصی می‌گردانند. در برخی مناطق این کار در روز یازدهم محرم انجام می‌شود. نخل را در [[حسینیه|حسینیه‌ها]] یا میدان‌های شهر و روستا یا در گذرها و محله‌های شهر می‌گردانند. داخل حسینیه‌ها یا میدانها نخل را چند بار با فاصله زمانی متفاوت و در هر بار، یک تا سه بار در طول و عرض یا گرداگرد حسینیه و میدان حرکت می‌دهند و می‌گردانند.<ref>فهیمه زارع زاده و دیگری، تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم،ص۵۰.</ref> در بیرون از این دو مکان نخل را همراه با دسته‌های [[سینه‌زنی (آیین)|سینهزن]] و [[زنجیزنی (آیین)|زنجیرزن]] در گذرگاههای محله میبرند و گاه به [[زیارت|زیارتگاه]] یا [[امامزاده|امامزاده]] محله و یا به مجلس عزاداری و [[روضه‌خوانی (آیین)|روضه‌خوانی]]، یا تا در خانه روحانی و [[مجتهد]] بزرگ محلی حمل می‌کنند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخل‌گردانی در استان یزد، ص۶۴.</ref> | ||
در برخی مناطق یک مرد روی چوببست جبهه جلوی نخل می‌نشیند و نخل‌کشان را در حمل نخل راهنمایی می‌کند. در برخی مناطق، یک یا دو نفر سیاه‌پوش در دو جبهه جلو و عقب نخل می‌نشینند؛ در تمام مسیر حرکت نخل، قرآن و چاووشی می‌خوانند و سنج می‌زنند. در شهرهای دیگری، سنجزنان همراه با علمکشان و بیرقداران دسته در پیش دسته نخل‌گردانان حرکت می‌کنند و سنج مینوازند.{{سخ}} | در برخی مناطق یک مرد روی چوببست جبهه جلوی نخل می‌نشیند و نخل‌کشان را در حمل نخل راهنمایی می‌کند. در برخی مناطق، یک یا دو نفر سیاه‌پوش در دو جبهه جلو و عقب نخل می‌نشینند؛ در تمام مسیر حرکت نخل، قرآن و چاووشی می‌خوانند و سنج می‌زنند. در شهرهای دیگری، سنجزنان همراه با علمکشان و بیرقداران دسته در پیش دسته نخل‌گردانان حرکت می‌کنند و سنج مینوازند.{{سخ}} | ||
ناظم یا راهنمای نخل‌کشان چند گام پیشتر از نخل حرکت می‌کند و مسیر تعیین شده و مرسوم را به آن‌ها نشان می‌دهد و حرکتشان را در حمل نخل تنظیم و هدایت می‌کند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخل‌گردانی در استان یزد، ص۶۵.</ref>{{سخ}} | ناظم یا راهنمای نخل‌کشان چند گام پیشتر از نخل حرکت می‌کند و مسیر تعیین شده و مرسوم را به آن‌ها نشان می‌دهد و حرکتشان را در حمل نخل تنظیم و هدایت می‌کند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخل‌گردانی در استان یزد، ص۶۵.</ref>{{سخ}} | ||