عالم لاهوت: تفاوت میان نسخه‌ها

{{در دست ویرایش ۲|ماه=[[آذر]]|روز=[[۱]]|سال=[[۱۳۹۶]]|کاربر=Golpoor }}

'''عالم لاهوت''' جهان مختص به خداوند و مرتبه ذات پروردگار است. از دیگر اسامی آن [[جهان معنا]]، [[عالم امر]]، [[عالم غیب]]، عالم اسما و [[صفات الهی]] و ... است که یکی از [[عوالم چهارگانه]] محسوب می شود. از جمله ویژگی های لاهوت در اندیشه اسلامی، خالق و روح [[عالم ناسوت]] و منشا [[عقل]] و [[حکمت]] است. گروهی از مفسران قائلند برخی از آیات قرآنی به عالم لاهوت اشاره دارد. این عالم یکی از مقاصد سفرهای [[عرفان اسلامی|عرفانی]] سالک معرفی شده و بازتاب فراوانی در عرفان و ادب و شعر داشته است.

لاهوت کلمه‌ای مشتق از «لاه» <ref>جوهری، الصحاح،1376ق، ج1، ص2249؛ طریحی، مجمع البحرين،1375ش، ج‏6، ص361؛ ابن منظور، لسان العرب، 1414ق، ج‏13، ص539.</ref> به معنای الله بوده است که واو و تاء برای مبالغه و تاکید به آن اضافه شده است <ref>عمید، فرهنگ فارسی عمید، 1360ش، ج 2، ص1711؛ دهخدا، لغتنامه دهدا،1377ش، ج13، ص19580. </ref> که در اصل به معنای «لا هو إلّا هو» <ref>تهانوی، موسوعة كشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، 1996م، ج‏1، ص549.</ref> یعنی جهانی مختص به خداوند می‌باشد و در لغت به همین معنی یعنی خدای تعالی <ref>زبیدی، تاج العروس، بی‌تا، ج3، ص128.</ref>و عالم خداوند آمده است. <ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا،1377ش ، ج13، ص19580. </ref> هرچند برخی این لغت را با ریشه‌ای عبرانی دانسته‌اند. <ref>کاشفی، رشحات عين الحياة فى مناقب مشايخ الطريقة النقشبندية، 1356ش، ج‏1، ص357؛ خفاجی، شفاء القلیل، بی‌تا، ص264؛ خفاجی، عناية القاضى و كفاية الراضى، 1417ق، ج‏3، ص391.</ref>

جهان لاهوت نیز به همین اساس به معنای عالم اختصاصی خداوندی <ref>طیب، اطيب البيان فى تفسير القرآن، 1369ش، ج‏5، ص118.</ref> و مرتبه ذات پروردگار است <ref>کاشفی، رشحات عين الحياة فى مناقب مشايخ الطريقة النقشبندية، 1356ش، ‏ج‏1، ص357؛ خاتمی، فرهنگ علم كلام، 1370ش، ص156؛ سجادی، فرهنگ معارف اسلامى، 1373ش، ج‏2، ص 1230 و ج3، ص1632.</ref> که به معنای جهان معنا و [[عالم امر]] و [[عالم غیب|غیب]] هم آمده است. <ref>معین، فرهنگ فارسی معین، 1382ش، ج3، ص2427. </ref> و حتی از آن به بهشت ذات خداوند <ref>نریمانی، تفسير عرفانى اشراق، بی‌تا، ص5.</ref> و یا نور ذاتی او <ref>موسوى خلخالى، شرح مناقب محيى الدين عربى، 1322ه، ص272. </ref> نیز تعبیر شده است. از دیگر تعابیری که برای مفهوم شناسی این جهان به کار رفته است می‌توان به [[عالم اعیان ثابته]] <ref>سبزواری، اسرار الحكم، 1383ش، ص648؛ سبزواری، شرح مثنوى، 1374ش، ج‏3 ، ص325.</ref> و یا [[عالم اسماء و صفات]] <ref>سجادی، فرهنگ اصطلاحات فلسفى ملاصدرا، 1379ش، ص430؛ ظباظبایی، رسائل توحيدى، 1388ش، ص158؛ سجادی، فرهنگ معارف اسلامى، 1373ش، ج‏3، ص1632؛ سبزواری، شرح مثنوى، 1374ش، ج‏3، ص325.</ref> هم اشاره کرد.

لاهوت با نام‌ها و استعاره‌های گوناگونی چون عالم سرمد، <ref>سجادی، فرهنگ اصطلاحات فلسفى ملاصدرا، 1379ش، ص324؛ خاتمی، فرهنگ علم كلام، 1370ش، ص156؛ سجادی، فرهنگ معارف اسلامى، 1373، ج‏2، ص1230.</ref> عالم ربوبی، <ref>بحرالعلوم، رساله سير و سلوك(تحفه الملوك فى السير و السلوك)، 1425ق، ص101.</ref> «بارگاه الَست‏»، <ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامى، 1373ش، ج‏2، ص 376.</ref> حَظيره قُدس، ‏<ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامى، 1373ش، ج‏1، ص741.</ref> خانِه بَقاء، <ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامى، 1373ش، ج‏2، ص786.</ref> دُبِّ اصغَر، <ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامى، 1373ش، ج‏2، ص844.</ref> سَراپرده راز، <ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامى، 1373ش، ج‏2، ص993.</ref> صَوامِع‏، <ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامى، 1373ش، ج‏2، ص1120.</ref> مَجْمَعِ لاهوت‏، <ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامى، 1373ش، ج‏3، ص1698.</ref> مَنْزِل قُرب، <ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامى، 1373ش، ج‏3، ص1921.</ref> «جانان»، <ref>بحرالعلوم، رساله سير و سلوك(تحفه الملوك فى السير و السلوك)، 1425ق، ص57.</ref> مونس آباد قدس <ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامى، 1373ش، ج‏3، ص1967.</ref> و ميخانه‏ <ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامى، 1373ش، ج‏3، ص1970؛ تهانوی، موسوعة كشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، 1996، ج‏2، ص1672؛ عراقی، كليات عراقى، 1363ق، ص416.</ref> آمده است. حتی یکی از نام‌های [[هابیل]] پسر [[حضرت آدم|آدم]] را نیز لاهوت گفته‌اند چرا که به عالم الوهیت رجوع خواهد کرد. <ref>سبزواری، هادي المضلين، 1383ش، ص296.</ref>

لاهوت یکی از [[عوالم اربعه|جهان‌های چهارگانه]] <ref>سبزواری، أسرار الحكم، 1383ش، ج‏2، ص648؛ سجادی، فرهنگ معارف اسلامى، 1373ش، ج‏2، ص1352؛ کاشفی، رشحات عين الحياة فى مناقب مشايخ الطريقة النقشبندية، 1356ش، ‏ج‏1، ص357؛ شیروانی، بستان السياحه، 1315ش، ص286؛ سبزوارى،  شرح مثنوى، 1374ش، ج‏3، ص325؛ طباطبایی، رسائل توحيدى، 1388ش، ص158؛ طیب، اطيب البيان فى تفسير القرآن، 1369ش، ج‏11، ص165؛ قرائتی، تفسير نور، 1388ش، ج‏2، ص493.</ref> و یا پنج‌گانه <ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامى، 1373ش، ج‏2، ص1352.</ref> است که جزئی از جهان سبحانی است <ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامى، 1373، ج‏1، ص667.</ref> و بر تمام جهان‌های دیگر مثل [[عالم ملکوت|ملکوت]]، [[عالم جبروت|جبروت]] و [[عالم ناسوت|ناسوت]] که به نوعی جزء عالم خلق یعنی مخلوقات خدا هستند <ref> سجادی، فرهنگ اصطلاحات فلسفى ملاصدرا، 1379ش، ص317؛ سجادی، فرهنگ معارف اسلامى، 1373ش، ج‏2، ص1227-1228.</ref> احاطه دارد. <ref>اسفراینی، أنوار العرفان، 1383ش، ص414–415؛ زرین کوب، سر نى، 1387ش، ج‏1، ص553.</ref> این عالم اصل عوالم دیگر <ref>اسیری لاهیجی، مفاتيح الإعجاز فى شرح گلشن راز، 1312ش، ص52؛ تهرانی، الله شناسى، 1426ش، ج‏1، ص179.</ref> و نگه‌دارنده آنها <ref>سمنانی، مصنفات فارسى سمنانى، 1383ش، ص150.</ref> و حاکم بر دیگر جهان ها <ref>مجهول، اصطلاحات صوفيان مرآت عشاق، 1388ش، ص209.</ref> و در یک کلام، بالاتر از تمامی آن‌هاست. <ref>همایی، مولوى نامه، مولوى چه مى گويد؟، 1385ش، ج‏1، ص117؛ امین، مخزن العرفان در تفسير قرآن، بی‌تا، ج‏12، ص23؛ بلاغی، حجة التفاسير و بلاغ الإكسير، 1386ش، ج‏5، ص17؛ طیب، اطيب البيان فى تفسير القرآن، 1369ش، ج‏6، ص44 ،ج‏8، ص83 ، ج‏9، ص452، ج‏11، ص284، ج‏13، ص89؛ صلیبا، فرهنگ فلسفى، 1366ش، ص550.</ref> که شاید به همین جهت آن را جزئی از «مافی السماء» یعنی عالم‌های فوقانی دانسته‌اند. <ref>طیب، اطيب البيان فى تفسير القرآن، 1369، ج‏9، ص340.</ref> فرمان‌های الهی <ref>حسینی تهرانی، معاد شناسى، 1423ق، ج‏5، ص251-252.</ref> و رحمت او از این عالم صادر می‌گردد <ref>مجهول، اصطلاحات صوفيان مرآت عشاق، 1388ش، ص209؛ زرین کوب، سر نى، 1387ش، ج‏2، ص812.</ref> و به نوعی مغز و همه چیز هستی را در خود فراگرفته است. <ref>نریمانی، تفسير عرفانى اشراق، بی‌‌تا، ص395.</ref> و لذا برخی تمام آن‌چه مشاهده می شود را پرتویی از نور‌های هفت گانه و ازلی می‌دانند که در عالم لاهوت وجود دارد. <ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامى، 1373ش، ج‏1، ص327.</ref>

برای عالم لاهوت ویژگی‌هایی بیان شده است که برخی از آنان عبارتند از: عالم وحدت، <ref>همدانی، تمهيدات، 1341ش، ص379؛ مجهول، اصطلاحات صوفيان مرآت عشاق، 1388ش، ص46.</ref> منشاء عقل و حکمت <ref>سبزواری، أسرار الحكم، 1383ش، ج‏1، ص 322؛ سبزواری، شرح المنظومة، 1389ش، ج‏1، ص44.</ref> خالق و روح ناسوت <ref>صلیبا، فرهنگ فلسفى، 1366ش، ص550.</ref> و دارای حجاب‌های نه گانه‌ای چون بقاء، فردانيت، سلطنت، عزت، احديت، سرمديت، كبرياء، عظمت و رحمت است <ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامى، 1373ش، ج‏2، ص1225.</ref> درک این‌گونه موارد نیازمند لاهوتی شدن<ref>عمید، فرهنگ فارسی عمید، 1360ش، ج2، ص1711.</ref> یعنی علم به لاهوت است که تا حدی به معنای خداشناسی <ref>صلیبا، فرهنگ فلسفى، 1366ش، ص550؛ عمید، فرهنگ فارسی عمید، 1360ش، ج 2، ص1711.</ref> و یا تحلیل پدیدارهای طبیعی با اسباب غیبی است <ref>صلیبا، فرهنگ فلسفى، 1366ش، ص551.</ref> لذا گاه خداشناسی تنزیهی هم عنوان «لاهوت سلبی» به خود گرفته است. <ref>صلیبا، فرهنگ فلسفى، 1366ش، ص551.</ref>

اگر از تعداد اندکی که دست به انکار لاهوت و کلا مجردات زده‌اند بگذریم، <ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامى، 1373ش، ج‏1، ص143.</ref> توجه به لاهوت از قدیم الایام و در ادیان قبل از اسلام و حتی مسیحیت نیز وجود داشته و جوامعی چون روم، هند، چین و مصر که گاهاً بت‌پرست نیز بوده اند به لاهوت و ادغام آن در ناسوت در برخی از اساطیرشان باور داشته‌‌اند. <ref>طباطبایی، ترجمه تفسير الميزان، 1374ش، ج‏3، ص490-496.</ref> البته بارزترین شکل این اعتقاد یعنی اتحاد [[عالم ناسوت|ناسوت]] و لاهوت، مربوط به باورهای [[مسیحیان]] است. <ref>جوینی، الإرشاد إلى قواطع الأدلة في أول الاعتقاد، 1416ق، ص26؛ حسینی علوی، بيان الأديان در شرح اديان و مذاهب جاهلى و اسلامى، 1376ش، ص30؛ حسنی رازی، تبصرة العوام في معرفة مقالات الأنام، 1364ش، ص24؛ صادقی، حوار بين الإلهيين و الماديين، 1407ش، ص385، ص387؛ کراجکی، كنز الفوائد، بی‌تا، ج‏1، ص235؛ کمره‌ای، گنجينه معارف شيعه اماميه، بی‌تا، ج‏1، ص280؛ قاضی عبدالجبار، المغني في أبواب التوحيد و العدل، 1962م، ج‏5، ص149؛ حسنی واعظ، تفسير شريف البلابل القلاقل، 1376ش، ج‏1، ص280؛ خفاجی، عناية القاضى و كفاية الراضى، 1417ق، ج‏3، ص391؛ آلوسی، روح المعاني، 1415ق، ج‏3، ص270، ج‏15، ص513؛ مغنیه، التفسير الكاشف، 1424ش، ج‏7، ص320؛ مکارم شیرازی، تفسير نمونه، 1371ش، ج‏5، ص40؛ واعظ‌زاده خراسانی، المعجم فى فقه لغه القرآن و سر بلاغته، 1388ش، ج‏9، ص590.</ref> و حتی این اعتقاد در برخی [[فرقه‌های اسلامی]] نیز اثر گذارده بود. <ref>حلبی، تاريخ علم كلام در ايران و جهان، 1376، ص72؛ خاتمی، فرهنگ علم كلام، 1370ش، ص132؛ مشکور، فرهنگ فرق اسلامى، 1372ش، ص163؛ کاشفی، رشحات عين الحياة فى مناقب مشايخ الطريقة النقشبندية، 1356ش، ج‏1، ص357.</ref>

باور به لاهوت به عنوان سرچشمه‌ و مبدأیی برای [[عالم ناسوت|ناسوت]] بخشی از اعتقادات اسلامی است <ref>مشکور، فرهنگ فرق اسلامى، 1372ش، ص194.</ref> و حتی گفته شده است که جایگاه اولیه [[قرآن]] در لاهوت است <ref>امین، مخزن العرفان در تفسير قرآن، بی‌تا، ج‏11، ص310.</ref> و در بردارنده اسرار آن است <ref>بلاغی، حجة التفاسير و بلاغ الإكسير، 1386ش، ج‏6 ، ص30.</ref> که گاه برخی از آیات قرآنی نیز در کلام مفسران به عالم لاهوت اشاره دارد. <ref>سلطان على‏شاه، ترجمه تفسير بيان السعادة فى مقامات العبادة، 1372ش، ج‏13، ص14 و ج‏13، ص292.</ref> لذا [[پیامبر]] الهی در هنگام نزول وحی از جایگاهی لاهوتی برخوردار بوده <ref>سلطان على‏شاه، ترجمه تفسير بيان السعادة فى مقامات العبادة، 1372ش، ج‏13، ص439.</ref> و اساسا نفس الهی در گفتار اهل بیت (ع)ریشه‌ای لاهوتی دارد <ref>حسینی تهرانی، معاد شناسى، 1423ق، ج‏3، ص160–163، ج‏10، ص388؛ سجادی، فرهنگ اصطلاحات فلسفى ملاصدرا، 1379ش، ص409؛ سجادی، فرهنگ معارف اسلامى، 1373ش، ج‏1، ص22</ref> و لذا در برخی از احادیث برای [[حضرت علی|امیرمومنان]] (ع) منزلتی از عالم لاهوت ذکر شده است. <ref>حسینی تهرانی، امام شناسى، 1426ق، ج‏4، ص85؛ حسینی تهرانی، معاد شناسى، 1423ق، ج‏5، ص143، ج‏7، ص312.</ref> چنان‌که برخی مصداق بارز [[ولی خدا]] در [[قرآن]] را کسی می‌داند که بتواند با گذر از لباس بشری، به قدس لاهوت رسد <ref>مركز فرهنگ و معارف قرآن، دايرة المعارف قرآن كريم، 1382ش، ج‏5، ص72-73.</ref>

آثار [[عرفان|عرفانی]] از لاهوت به کرات یاد کرده و یکی از مقاصد سفرهای عرفانی یک سالک را رسیدن به لاهوت و سپس بازگشت از آن به سوی خلق و [[عالم ناسوت|ناسوت]] می‌دانند <ref>حسینی تهرانی، معاد شناسى، 1423ق، ج‏8، ص66؛ بحرالعلوم، رساله سير و سلوك(تحفه الملوك فى السير و السلوك)، 1425ق، ص45، ص101، ص145؛ شهیدی، شرح مثنوى، 1373ش، ج‏3، ص475؛ تهرانی، آيت نور، 1427ق، ص243؛ تهرانی، لب اللباب در سير و سلوك، 1419ق، ص74؛ کاشفی، تفسير حسينى (مواهب عليه)، بی‌تا، ص240؛ نریمانی، تفسير عرفانى اشراق، بی‌تا، ص5 و معین، فرهنگ فارسی معین، 1382ش، ج3، ص2427.</ref> این مسئله تا آن جا پیش رفته که برخی حتی این اصطلاح را جزء واردات اهل [[تصوف]] از اسرائلیات می‌دانند. <ref>زبیدی، تاج العروس، بی‌تا، ج19، ص91.</ref> چنان‌که این واژه در سروده‌های شعرای فارسی زبان و بالاخص شاعرانی با گرایش های صوفیانه به کرات به چشم می‌خورد <ref>حلاج، ديوان منصور حلاج، 1305ق، صص 66 ، 89، 100، 103؛ بحرالعلوم، رساله سير و سلوك(تحفه الملوك فى السير و السلوك)، 1425ق، ص57؛ رهنما، ترجمه قرآن، 1354ش، ‏ج‏1، ص37، 42، 44، 47؛ مولوی، مثنوی معنوی، 1392ش، ص352. </ref>

* ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.

* اسفراینی، ملا اسماعیل، أنوار العرفان، تحقيق سعيد نظرى، قم، دفتر تبليغات اسلامى،‏ چاپ اول‏، 1383ش.

* اسیری لاهیجی، محمد، مفاتيح الإعجاز فى شرح گلشن راز، بمبئى‏، بی‌نا، 1312ش.

* آلوسى، محمود بن عبدالله، روح المعاني، ‏بیروت، دار الكتب العلميه، 1415ق.‏

* امين، نصرت‏ بيگم، ‏مخزن العرفان در تفسير قرآن، بى‌نا، بی‌جا، بی‌تا

* بحر العلوم، محمد مهدى بن مرتضى، رساله سير و سلوك (تحفه الملوك فى السير و السلوك)، ‏مشهد، ملكوت نور قرآن‏، چاپ هفتم، 1425ق.

* بلاغى، عبدالحجه، حجة التفاسير و بلاغ الإكسير، قم، حکمت، چاپ اول، 1386ق.‏

* تهانوی، محمد علی، موسوعة كشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، بیروت، مكتبة لبنان ناشرون‏، چاپ اول، 1996م.

* تهرانی، سید محمد حسین، الله شناسى، مشهد، انتشارات علامه طباطبايى‏، چاپ چهارم، 1426ق.

* تهرانی، سید محمد حسین، آيت نور، مشهد، انتشارات علامه طباطبايى‏، چاپ اول، 1427ق.

* تهرانی، سید محمد حسین، لب اللباب در سير و سلوك، مشهد، انتشارات علامه طباطبايى‏، چاپ نهم، 1419ق.

* جوهری، اسماعيل بن حماد، الصحاح، تحقیق احمد عبد الغفور عطار، بیروت، دار العلم للملايين‏، چاپ اول، 1376ق.

* جوینی، عبدالملک، الإرشاد إلى قواطع الأدلة في أول الاعتقاد، بيروت‏، دار الكتب العلمية، چاپ اول، 1416ق.

* حسنى رازى، سيد مرتضى بن داعى،‏ تبصرة العوام في معرفة مقالات الأنام، تصحيح عباس اقبال آشتيانى، چاپ دوم، تهران، اساطير، 1364ش.‏

* حسنی واعظ، محمود بن محمد، تفسير شريف البلابل القلاقل، تهران، احیا کتاب، 1376ش.

* حسينى علوى، ابو المعالى محمد،‏ بيان الأديان در شرح اديان و مذاهب جاهلى و اسلامى، تهران، انتشارات روزنه‏، 1376ش.

* حسینی تهرانی، سید محمد حسین، امام شناسى، مشهد، علامه طباطبايى‏، چاپ سوم، 1426ش.

* حسینی تهرانی، سید محمد حسین، معاد شناسى، مشهد، نور ملكوت قرآن، ‏ چاپ اول‏، 1423ق‏.

* حلاج، حسین بن منصور، ديوان منصور حلاج، بمبئي، ‏چاپخانه علوى‏، 1305ق.

* حلبی، علی اصغر، تاريخ علم كلام در ايران و جهان، تهران، انتشارات اساطير، چاپ دوم، 1376ش.

* خاتمی، سید احمد، فرهنگ علم كلام، تهران، صبا، چاپ اول، 1370ش.

* خفاجى، احمد بن محمد، حاشية الشهاب المسماة عناية القاضي و كفاية الراضي على تفسير البيضاوي‏، بیروت، دار الكتب العلمية، 1417ق.

* خفاجی، احمدبن محمد، شفاء الغلیل، تحقیق کشاش محمد، بيروت، ‏دار الكتب العلمية، چاپ اول‏، بی‌تا

* دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهدا، تهران، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1377ش

* رهنما، زین‌العابدین، ترجمه قرآن، تهران، سازمان اوقاف‏، چاپ اول، 1354ش.

* زرین کوب، عبدالحسین، سر نى، تهران، اننتشارات علمى‏، چاپ هفتم، 1387ش.

* سبزوارى، ملا هادى، شرح مثنوى، تحقیق مصطفى بروجردى، ‏تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى‏، 1374ش.

* سبزواری، ملا هادى،  اسرار الحكم، قم، مطبوعات دينى، چاپ اول‏‏، 1383ش.

* سبزواری، ملا هادى،  شرح المنظومه، تصحيح و تعليق از آيت الله حسن زاده آملى، تهران‏، نشر ناب‏، چاپ اول، 1379ش.

* سبزواری، ملا هادی، هادي المضلين، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى‏، چاپ اول، 1383ش.‏

* سجادی، سید جعفر، فرهنگ اصطلاحات فلسفى ملاصدرا، تهران، ‏وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى‏، 1379ش.

* سجادی، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامى، تهران، ‏انتشارات دانشگاه تهران‏، 1373ش.

* سلطان على‏شاه، سلطان محمد بن حيدر، ترجمه محمد رضاخانى، ترجمه تفسير بيان السعادة فى مقامات العبادة، تهران، سر الاسرار، 1372ش.

* سمنانى، علاء الدوله، ‏مصنفات فارسى سمنانى، تحقیق نجيب مايل هروى‏، تهران، شركت انتشارات علمى و فرهنگى‏، چاپ دوم، ‏1383ش.

* شهیدی، سید جعفر، شرح مثنوى (شهيدى)، تهران، شركت انتشارات علمى و فرهنگى‏، چاپ اول، 1373ش.

* شیروانی، زین‌العابدین، بستان السياحه، تهران، چاپخانه احمدي‏، چاپ اول، 1315ش.

* صادقی، محمد، حوار بين الإلهيين و الماديين، بیروت، دار المرتضي‏، چاپ دوم، 1407ق.

* صليبا، جميل و منوچهر صانعى دره بيدى‏ فرهنگ فلسفى، تهران، انتشارات حكمت‏، چاپ اول، 1366 ش.

* طباطبایی، سید محمد حسین، ترجمه تفسير الميزان، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1374ش.

* طباطبایی، سید محمد حسین، رسائل توحیدی، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، 1388ش.

* طريحى، فخرالدين بن محمد، مجمع البحرين، تحقیق احمد حسينى اشكورى، تهران، مرتضوى‏، چاپ سوم، 1375ش.

* طیب، عبدالحسین، اطيب البيان فى تفسير القرآن، تهران، انتشارات اسلام‏، چاپ دوم، 1369ش.

* عراقی، فخرالدین، كليات عراقى، تهران، انتشارات سنائى‏، چاپ چهارم، 1363ق.

* عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، تهران، امیرکبیر، 1360ش.

* قاضی عبدالجبار، ابوالحسن، المغني في أبواب التوحيد و العدل، قاهره، الدار المصرية، 1962م.

* قرائتی، محسن، تفسير نور، تهران، مركز فرهنگى درسهايى از قرآن‏، چاپ اول، 1388ش.

* کاشفی، حسین بن علی، تفسير حسينى (مواهب عليه)، سراوان، کتابفروشی نور، چاپ اول، بی‌تا.

* کاشفی، حسین بن علی، رشحات عين الحياة فى مناقب مشايخ الطريقة النقشبندية، تهران، بنياد نيكوكارى نوريانى‏، 1356ش.‏

* کمره‌ای، محمد باقر، گنجينه معارف شيعه اماميه، تهران، فردوسی، بی‌تا.

* مجهول، اصطلاحات صوفيان مرآت عشاق، تهران، شركت انتشارات علمى فرهنگى‏، چاپ اول، 1388ش.

* مركز فرهنگ و معارف قرآن، دايرة المعارف قرآن كريم، ‏قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، چاپ سوم، 1382ش.

* مشکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامى، مشهد، آستان قدس رضوى‏، چاپ دوم، 1372ش.

* معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، تهران، سی گل، 1382ش

* مغنیه، محمد جواد، التفسير الكاشف، قم، دارالکتاب الاسلامی، 1424ق.

* مکارم شیرازی، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامی، 1371ش.

* موسوى خلخالى، صالح، شرح مناقب محيى الدين عربى، تهران، كتابخانه خورشيد، چاپ اول، 1322ه.ش.

* مولوی، جلال‌الدین بلخی، مثنوی معنوی، تهران، نگاه معاصر، 1392ش.

* نریمانی، علی، تفسير عرفانى اشراق، قم، بی‌نا، چاپ اول، بی‌‌تا.

* همایی، جلال‌الدین، مولوى نامه؛ مولوى چه مى گويد؟، تهران، نشر هما، چاپ دهم، 1385ش.

* همدانی، عین القضات، تمهيدات، تهران، دانشگاه تهران‏، چاپ اول، 1341ش.

* واعظ‌زاده خراسانی، محمد، المعجم فى فقه لغه القرآن و سر بلاغته، مشهد، آستان قدس رضوى، چاپ دوم، 1388ش.