تذکرة الاولیاء (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

{{در دست ویرایش ۲|ماه=[[دی]]|روز=[[۲۱]]|سال=[[۱۳۹۴]]|کاربر={{REVISIONUSER}} }}

عطار [[سنی|سنی مذهب]] بوده است اما اینکه کتاب خود را با شرح حال [[امام ششم|امام ششم شیعیان]] آغاز و با شرح حال [[امام پنجم]] به پایان می برد، حکایت از ارادت او به [[خاندان پیامبر(ص)]] دارد.

عطّار در سرگذشت هر عارف، تمام نقلها و روایتهایی را که در بارة زندگی او در منابع دسترس خود خوانده و به نظر او درست آمده آورده است، اما بیش از آنکه در صحت روایات دقت کند، به تأثیر تربیتی و ارشادی آنها توجه دارد. در برخی موارد در ضبط وقایع و صحت مطالب خالی از مسامحه نیست و مطالب ضعیف و مشکوک دارد.

در تذکرة الاولیاء، نمونه‌هایی از رفتار، کردار، افکار و مخصوصا گفتار او بیان شده‌ است. تأکید عطار بر گفتار است و هدف او از این کار این بوده است که این گفتارها درس عملی برای دیگران باشند.

دست نویس های معتبر تذکرة الاولیاء تا قرن دهم، شامل همین مطالب است، اما پس از قرن دهم فصل های دیگری با عنوان «ذکر متأخران از مشایخ کبار» بر این کتاب افزوده شده که حالات و سخنان ۲۵ تن از عارفان قرن های چهارم و پنجم را دربر دارد. بیشتر این پیوست از مآخذی برداشته شده که احتمالاً در دسترس مؤلف تذکرة الاولیاء نیز بوده و مطالب آن به شیوة تذکرة الاولیاء تألیف شده است، از ینرو بسیاری از پژوهشگران معاصر، از جمله نیکلسون، آن را جزو اصل کتاب پنداشته‌اند. این ملحقات در هیچیک از نسخه‌های کهن کتاب نیست، و فهرستی هم که عطّار در آغاز کتاب آورده، شامل همان ۷۲ نام است.<ref> عطّار، تذکرة الاولیاء، چاپ استعلامی، ص بیست وپنج، بیست وهشت.</ref>

عطّار در مقدمة کتاب، نحوة گزینش و تألیف مطالب را بیان کرده است. بنا بر مقدمه، نقل ها و روایت های تذکرة الاولیاء التقاطی از مطالب کتاب های دیگر است. مؤلف به اختصار و حذف اِسنادهای دراز توجه داشته و تا آنجا که می‌توانسته از افزودن توضیحات بر سخنان مشایخ پرهیز کرده است. بخشی از مطالب کتاب او، خاصه کلمات و سخنان مشایخ، از منابع عربی ترجمه شده است. مؤلف مطالبِ برگرفته از مآخذ مختلف را مطابق نام هر عارف دسته بندی کرده است.

هر باب تذکرة الاولیاء با عباراتی مسجع اوصاف هریک از اولیا را بیان می‌کند. این سرآغازهای مسجع و کوتاه خالی از تکلف نیست، اما پس از آنها نثر کتاب بسیار ساده و روشن و استوار می‌شود. البته در مواردی که مطالب را عیناً از کتاب هایی چون ترجمة رسالة قُشَیریه آورده، از نثر آن ترجمه و منابع مشابه پیروی کرده است. وی در ترجمة سخنان مشایخ از زبان عربی نیز همان سادگی و روشنی را مراعات کرده است. در بعضی از دست نویسهای تذکرة الاولیاء که چندان معتبر نیستند کاربردهای خاص دستوری و شکلهای متفاوتی در صرف افعال مشاهده می‌کنیم که با زبان ادبی خراسان در قرنهای پنجم تا هفتم همانند نیست<ref> (رجوع کنید به عطّار، چاپ نیکلسون، ج ۱، مقدمة قزوینی،صیط کد</ref> و شاید از تغییرات کاتبان باشد <ref> بهار، سبک‌شناسی، ج۲، ص۲۰۵.</ref> بیشتر این کاربردهای خاص در نسخة معتبر مورخ ۶۹۲ کتابخانة پیرهدایی ترکیه، و نسخة مورخ ۷۰۱ کتابخانة ملی تهران وجود ندارد.<ref>عطّار، تذکرة الاولیاء، چاپ استعلامی، ص بیست و پنج.</ref>

در تذکرة الاولیاء، پس از معرفی کوتاه هر «ولی» در عبارت مسجع و آهنگین، مقام و درجۀ او در میان اولیا ذکر شده است و سپس نمونه‌هایی از رفتار، کردار، افکار و مخصوصا گفتار او بیان شده‌ است. تأکید عطار بر گفتار است و هدف او از این کار این بوده است که این گفتارها درس عملی برای دیگران باشند.

عطار، از ترکان خاتون مادر خوارزمشاه به عبارت «خداوند، ملکه ترکان، دام ملکها» تعبیر می‌کند. و این تصریح است در این‌که ترکان خاتون، آن وقت در عین شوکت... بوده، و حال آن‌که در آخر سنهء ۶۱۶ق از خوارزم فرار کرده است....پس تألیف کتاب قبل از ۶۱۶ یا اقلا در همان سال بوده است.

مطالعة تذکرة الاولیاء و مقایسة مطالب آن با منابع دیگر صوفیه نشان می‌دهد که عطّار از مهمترین آثار فارسی و عربی مقدّم بر تذکرة الاولیاء مطالبی برگرفته است. خود او در مقدمة تذکرة الاولیاء<ref> عطّار، تذکرة الاولیاء، چاپ استعلامی، ص۵.</ref> از کتاب های شرح القلب کشف الاسرار، و معرفة النّفس یا معرفة النّفس والرب نام می‌برد. البته عطّار تصریح نمی‌کند که در تألیف تذکره، این سه کتاب منبع او بوده است.

از آثار صوفیانة مشهوری که با احتمال بسیار، ممکن است مأخذ نقل های مؤلف تذکره باشند، عبارتند از: طبقات الصوفیه اثر عبدالرحمان محمدبن حسین سُلَمی نیشابوری<ref>عطّار، چاپ استعلامی، ص سیزده، پانزده</ref>، حلیة الاولیاء ابونُعَیم اصفهانی<ref>عطّار، تذکرة الاولیاء، چاپ استعلامی، ص پانزده.</ref>، رسالة قشیریه ابوالقاسم قشیری و ترجمة فارسی آن که به دست شاگردش، ابوعلی عثمانی. کشف المحجوب هُجویری نیز احتمالاً از منابع عطّار بوده است.<ref> بهار، سبک‌شناسی، ج۲، ص۲۰۶-۲۰۹.</ref>

در مناقب الابرار ابن خمیس نقلها و روایتهایی شبیه به تذکرة الاولیاء آمده است، اما با اطمینان نمی توان گفت از مآخذ تذکرة الاولیاء بوده است<ref>رجوع کنید به عطّار، چاپ استعلامی، ص شانزده.</ref> در کتاب صفة الصفوة اثر ابن جوزی (متوفی ۵۹۷)، معاصر عطّار، نیز مواردی وجود دارد که روایتها و نقلهای راجع به یکی از عرفا را می‌توان با مطالب تذکرة الاولیاء مقایسه کرد، اما غالباً جزئیات روایت در این دو کتاب یکسان نیست، و فقط می‌توان احتمال داد که اثر ابن جوزی به دلیل شهرت مؤلف آن به نیشابور و به دست عطّار رسیده بوده است.<ref> عطّار، تذکرة الاولیاء، چاپ استعلامی، ص شانزده، هفده.</ref>

*نخستین اثری که به عنوان ترجمة این کتاب شناخته شده است، نسخة خطی عربی به تاریخ ۸۶۹، محفوظ در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران است<ref>منزوی، فهرست نسخه‌های خطی، ج۲، ص۵۳۸-۵۴۵.</ref> که مطالب تذکره را تقریباً با همان ترتیب، اما با حذف چند باب، دربر دارد و در هرباب نیز بخشی از نقلها و قصه‌های تذکره نیامده است. با اینکه محمد قزوینی آن را ترجمة عربی تذکرة الاولیاء دانسته، با دقت در جزئیات آن، می‌توان گفت که گردآورنده شاید با اقتباس از منابع عربی کتابهایی چون طبقات الصوفیه و حلیة الاولیاء با همان شیوة عطّار، مطالبی گردآوری و در زیر نام عرفای بزرگ فصل بندی کرده است.

* ترجمة دیگری به ترکی اویغوری از قرن نهم موجود است که تنها نسخة آن در کتابخانة ملی پاریس نگهداری می‌شود. پاوه دو کورتی در 1303/ 1886 این نسخه را همراه با ترجمة فرانسه آن در پاریس به چاپ رساند. پاوه دو کورتی در مقدمه آورده است که در کتابخانة ملی پاریس ترجمه‌های ترکی دیگری هم از این کتاب هست که همه اقتباس و تلخیص است نه ترجمة کامل.

* در زبان انگلیسی نیز دو ترجمه از تذکرة الاولیاء به صورت خلاصه موجود است که یکی از آنها ترجمة بانکی بهاری است (چاپ ۱۳۴۴ش / ۱۹۶۵) و دیگری ترجمة آ.ج. آربری، ایران شناس انگلیسی. ترجمة اخیر که در ۱۳۴۵ش / ۱۹۶۶ به چاپ رسیده، دقیقتر است.

چاپ و نشر تذکرة الاولیاء از اوایل قرن چهاردهم آغاز شده است. در شبه قارة هند چند بار چاپ سنگی شد.

* اولین بار رینولد نیکلسون آن را تصحیح انتقادی کرد.<ref>[https://archive.org/details/tadhkiratulawliy02arfauoft ذکرةالأولیاء، بخش اول، چاپ لیدن]</ref> نسخه‌هایی که نیکلسون از آنها استفاده کرده است (نسخه‌های لیدن، موزة بریتانیا، برلین و پاریس) بی‌تاریخ است و تنها نسخة خطی دارای تاریخ او، تاریخ ۱۰۹۱ را دارد و ظاهراً نیکلسون از نسخه‌های معتبری که خاصه در کتابخانه‌های ترکیه موجود است، بی‌خبر بوده است. از امتیازات تصحیح نیکلسون، مقدمة محمد قزوینی بر آن است که حاوی اطلاعات دقیق و سودمندی است.

* پس از نشر نخستین چاپ تصحیح رینولد نیکلسون، یکی از کتاب فروشی های تهران همان را دوباره به عنوان تذکرة الاولیاء تصحیح علامه قزوینی منتشر کرده است، ولی با اطمینان می‌توان گفت که محمد قزوینی هرگز تذکرة الاولیاء را تصحیح نکرده است. نخستین تصحیح تذکره برپایة نسخه‌های قدیم و معتبر را محمد استعلامی میان سالهای ۱۳۴۳ تا ۱۳۴۵ش انجام داد. اساس این تصحیح بر قدیمترین نسخة تذکرة الاولیاء (مورخ چهارم صفر ۶۹۲)، حدود هفتاد سال پس از فوت عطّار محفوظ در کتابخانة پیرهدایی است و مصحح آن را با نسخة مورخ 701 محفوظ در کتابخانة ملی تهران و نسخة ۷۱۰ تحریر قونیه، و نیز با چاپ نیکلسون و چاپهای هند، مقابله کرده است. گفتنی است که نسخه‌های مقدّم بر 692 که در بعضی از کتابخانه‌های ایران و هند موجود است، غالباً تاریخ های دست کاری شده یا نامعتبر دارند. نخسه تصحیح محمد استعلامی که تا کنون ۲۵ بار چاپ شده‌است.<ref>[http://www.ketab.org.ir/bookview.aspx?bookid=1871825 سایت خانهٔ کتاب تذکرةالاولیا، تصحیح محمد استعلامی، انتشارات زوّار، چاپ بیست‌وپنجم، ۱۳۹۳]</ref>

* در سال ۹۷۳۱م به وسیلۀ انتشارات اساطیر و به کوشش روح بخشان براساس نسخۀ مصحّح رینولد آلن نیکلسون انجام گرفته است. در این چاپ مقدمۀ محمد قزوینی عینا نقل شده است. شرح احوال و آثار رینولد الن نیکلسن، نوشته دکتر اسد اللّه آزاد<ref> این شرح حال برگرفته از مشکوة، مشهد، آستان مقدس رضوی، پاییز ۷۶۳۱، ص۰۲۱ -۳۳۱.</ref> نیز بر آن افزوده شده و مقدمه‌های مصحح انگلیسی به فارسی درآورده شده‌اند. افزون بر اینها متن به بازنگاری شده و صفحه‌بندی آن به شکلی تازه انجام گرفته است. بیست و سه فهرست گوناگون هم بر آخر کتاب افزوده شده است.

*منزوی، علی‌نقی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ج2: فهرست کتابخانة اهدائی آقا سید محمد مشکوة به کتابخانة دانشگاه تهران، تهران ۱۳۳۲ش.

* منبع مقاله: [http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/566472/ روح بخشان، ع، تذکرة الاولیاء (در گزارش احوال و افکار و اقوال بزرگان عرفان)، مجله اطلاعات حکمت و معرفت، دی 1388 - شماره 46، ص 55-57.]