تعقیبات: تفاوت میان نسخه‌ها

'''تعقیبات'''، عنوانی در [[علم فقه|فقه]] و آداب دينی، ناظر به مجموعه‌ای از اعمال [[مستحب]] است، که به دنبال [[نماز]] انجام می‌گيرد.

نماز به عنوان مهم‌ترين [[فريضه]] ای که در دين [[اسلام]] به اقامه آن امر شده است، مبنايی برای شکل گرفتن طيفی از آداب دينی است که قبل از نماز يا پس از آن انجام می گيرد، که به آداب دينی پس از نماز، تعقيبات گفته می‌شود.

تعبير تعقيب، در اخباری از زبان [[امام صادق(ع)]] به کار رفته است. <ref>کلينی، الکافی‌، ج3، ص341؛ ابن بابويه، من‌ لايحضره‌ الفقيه‌، ج1، ص 329.</ref> و در سده‌های متمادی همواره رايج بوده است. برخی در تفسير آيه‌های «فَاِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ، وَ اِلى رَبِّک فَارْغَبْ» <ref>انشراح/8/94-7.</ref> اين دو آيه را ناظر به تعقيبات دانسته‌اند. <ref>نک‌ : طبری، التفسير، ج30، ص237-236؛ طبرسی، مجمع‌ البيان‌، ج10، ص391؛ ابن قدامه، المغنی‌، ج1، ص273؛ صاحب جواهر، جواهر الکلام‌، ج1، ص390.</ref>

در حالی که برخی از مفسران مانند [[ابن عباس]]، آيه شريفه « وَمِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَأَدْبَارَ السُّجُودِ»<ref>ق/50/40.</ref> را به تسبيح پس از نماز يا تعقيبات بازگردانده‌اند، شماری از مفسران [[اهل سنت]]، آن را به نمازِِِِِِِِِِِِِِِِِ [[نافله]] پس از [[فريضه]] تفسیر کرده اند.<ref>نک‌ : طبری، التفسير، ج26، ص182؛ ابن‌کثير، تفسير القرآن العظيم، ج4، ص231.</ref> گفتنی است همين معنای [[نماز تطوع]] پس از نمازِ ديگر، از مهم‌ترين موارد کاربرد اصطلاح تعقيب در متون فقهی اهل سنت بوده است.<ref>نک‌ : ابن قدامه، المغنی‌، ج1، ص457؛ ابن مفلح، المبدع‌، ج2، ص19.</ref>

در برخی از منابع روايی، قرائت برخی سور و آيات، مانند [[معوذات]]، <ref>احمد‌بن‌حنبل، مسند، ج4، ص 155 و 201؛ ابو‌داوود سجستانی‌، السنن‌، ج2، ص86.</ref> [[سوره يس]] <ref>شیخ بهایی، مفتاح الفلاح، ص117.</ref> يا [[آية الکرسی]] <ref>ابن کثير، تفسير القرآن العظيم، ج1، ص308.</ref> پس از نماز فريضه توصيه شده است.

در روايات و کتب فقهی، بر دعا و ذکر پس از نماز تأکيد شده است. در اين باره، ادعيه مأثوری نيز وارد شده است که از مشهورترين آنها در منابع [[امامیه]]، دعای «لا اله الا الله وحده وحده...» است.<ref> ابوالصلاح‌ حلبی‌، الکافی‌، ص124؛ طوسی، النهاية، ص 85-84؛ قس: مسلم‌ بن‌ حجاج‌، صحيح‌، ج2، ص888؛ ابو‌داوود سجستانی‌، السنن‌، ج2، ص184.</ref> همچنين می توان از دعای «اللهم انی اسألک من کلِ خيرٍ احاط بِه علمک ...» ياد کرد، که در روايات توصيه شده است. <ref>کلينی، الکافی‌، ج3، ص343؛ ابن بابويه، من‌ لايحضره‌ الفقيه‌، ج 1، ص323؛ برای دعاهای ديگر، نک‌ : کلينی، الکافی‌، ج3، ص346-343؛ ابن بابويه، من‌ لايحضره‌ الفقيه‌، ج1، ص 325-324 و328-327.</ref>

افزون بر ادعیه مشترک، برای هر يک از نمازهای روزانه، دعای مخصوصی نيز آمده است. <ref>ابن بابويه، من‌ لايحضره‌ الفقيه‌، ج1، ص-327326؛ ابوالصلاح‌ حلبی‌، الکافی‌، ص124؛ طوسی، مصباح‌ المتهجد، ص200 ؛ ابن طاووس، فلاح‌ السائل‌، 171-170 ؛ برای رساله‌ای مستقل در اين باره، نک‌ : آقابزرگ، الذريعه، ج4، ص 218. </ref>اين در حالی است که بارها گوشزد شده است، که نمازگزار بايد هر آنچه را نیاز دارد، از خداوند بخواهد و دعا کند.<ref>ابوالصلاح‌ حلبی‌، الکافی‌، ص124؛ محقق حلی، المعتبر، ج2، ص 248.</ref> در روايات گفته شده است که دعا پس از نمازِ فريضه، بر نماز نافله رجحان دارد. <ref>کلينی، الکافی‌، ج3، ص342؛ علامة حلی، نهاية الاحکام، ج1، ص510.</ref> بر پاية روايات، دعا پس از نمازهای فريضه به‌خصوص فجر، ظهر و مغرب، مستجاب است. <ref>کلينی، الکافی‌، ج3، ص345-343.</ref> برخی منابع فقهی، بر اين نکته تأکيد دارند که اذکار و ادعية مأثور، بر ادعية غير مأثور فضيلت دارند. <ref>محقق حلی، المعتبر، ج2، ص 248.</ref>

گفتن اذکار مکرر پس از نماز، به اشکال گوناگون مطرح شده است، اما مشهورترين و مؤکدترين آنها در تعقيب هر نماز، تسبيحات حضرت زهرا (ع) است، که مشتمل بر 34 تکبير، 33 الحمد لله و 33 سبحان الله است.<ref>کلينی، الکافی‌، ج3، ص 343-342؛ ابوالصلاح‌ حلبی‌، الکافی‌، ص124؛ برای ذکر پس از تسبيحات، نک‌ : طوسی، النهاية، ص85.</ref> در عين حال، به طور کلی به اذکار گوناگون، از تمجيد و حمد و تسبيح و تهليل و صلوات بر پيامبر (ص) امر شده است. <ref>کلينی، الکافی‌، ج3، ص 341.</ref>

در منابع اهل سنت، در باب اذکار و ادعيه به عنوان تعقيبات، آن اندازه که در منابع اماميه اذکار و ادعيه ديده می شود، بسط نداده اند. در طيفی از آثار آنان، برخی از ادعية مأثور و حتى دعای غير مأثور پس از نماز، مستحب دانسته شده است. در حالی که در برخی از منابعِ آنان، قعود پس از نماز و ذکر و دعا، به سبب خوف از بدعت و داخل شدن آن در سنن نماز، ناروا انگاشته و مکروه شمرده شده است.<ref>نک‌: ابن‌تيميه، کتب و رسائل و فتاوی، ج22، ص519-518 و ج24، ص222؛ ابن‌مفلح، الفروع، ج2، ص116.</ref>

از آداب توصيه شده در روايات، سجدة شکر است، که ذکر مربوط به آن، صد بار شکر يا صد بار درخواست عفو است.<ref>کلينی، الکافی‌، ج3، ص 344؛ ابن بابويه، من‌ لايحضره‌ الفقيه‌، ج1، ص 334-329.</ref> در برخی منابع، سجدة شکر از ويژگیهای اماميه دانسته شده است. <ref>ابن بابويه، من‌ لايحضره‌ الفقيه‌، ج1، ص331.</ref>

در حالی که اساس سجدة شکر از مشترکات اماميه با مذاهب اهل سنت است، انجام آن پس از نماز، از سوی برخی فقيهان اهل سنت به همان سبب پيش ياد شده، مکروه شمرده شده است.<ref>نک‌ : ابن عابدين، رد المحتار، ج1، ص452؛ حصکفی، الدر المختار، ج2، ص119.</ref>

از جمله آداب عبادی توصيه شده در پايان تعقيبات، تعفير است و آن حالتی است که نمازگزار، گونه‌های خود را بر زمين می سايد.<ref>ابن بابويه، من‌ لايحضره‌ الفقيه‌، ج1، ص332؛ ابوالصلاح حلبی ، الکافی‌، ص124.</ref> همچنین توصيه شده است که نمازگزار در حال تعفير، ساعدها و سينه و شکم خود را بر زمين نهد. <ref>يحيی بن سعيد حلی، الجامع للشرایع، ص 78.</ref>

در باب نماز جماعت، توصيه شده است که امام جماعت تا آن‌گاه که متأخرین از مأمومين نماز خود را به پايان برند، تسبيح گويد، اما در مجموع تعقيب را کوتاه سازد.<ref>کلينی، الکافی‌، ج3، ص341.</ref>

در روايات اهل سنت، به‌خصوص از کراهت تعقيب در نمازهای ماه رمضان و نگرانی از خستگی مردم سخن به میان آمده است.<ref>ابن ابی شيبه، المصنف، ج2 ، ص168-167.</ref> و گاه اطالة قعود(طولانی  نشستن) برای امام جماعت، به‌طور‌کلی مکروه شمرده شده است. <ref>نک‌: ابن مفلح، المبدع‌، ج2، ص93؛ مرداوی، الانصاف‌، ج2، ص299.</ref>

در فضيلت تعقيبات گفته شده است که اگر مؤمنی، پس از نمازآن اندازه به تعقيبات بپردازد که نمازِ ديگر فرا رسد، او ميهمان خداست و حق او بر خداوند آن است که ميهمانش را گرامی دارد.<ref>کلينی، الکافی‌، ج3، ص341.</ref>

در منابع فقهی، گاه مبحث تعقيبات بسيار کوتاه مطرح شده است.<ref>محقق حلی، شرائع‌ الاسلام‌، ج1، ص90؛ علامة حلی، تبصرة المتعلمين، ص49؛ شهيد ثانی، الروضة البهيه، ج1، ص396-395.</ref> در حالی که در برخی متون که توجه بيشتری به سنن نماز دارند، مبحث تعقيبات تفصيلی تمام يافته است.<ref>شهيد اول، الالفيه، ص129 به بعد‌؛ قمی، غنائم الايام، ج3، ص87 به بعد؛ نراقی، مستند الشيعه،ج5، ص392 به بعد؛ صاحب جواهر، جواهر الکلام‌، ج1، ص390 به بعد‌.</ref>

تعقيبات موضوع برخی تک‌نگاریهای فقهی نيز بوده است، که از آن جمله است، رساله ای با عنوان «التعقيب و التعفير» از ابوالعباس ابن نوح سيرافی <ref>نجاشی، الرجال، ص87-86</ref>، رساله ای از ابن فهد حلی با عنوان «الفصول فی دعوات اعقاب الفرائض»<ref>چ سنگی در حاشية مکارم الاخلاق، 1341ق</ref>، و رساله‌ای از محقق کرکی.<ref>برای متون ديگر در اين زمينه به زبان های عربی، فارسی، اردو و گجراتی، نک‌ : آقابزرگ، الذریعه، ج3، ص12 و ج4، ص219-218 و ج6، ص393 و ج10، ص32 و ج11، ص47 و ج12، ص95- 93 و ج15، ص6 و ج22، ص17 و ج25، ص115-114.</ref>

*قرآن کريم؛

*ابن‌ابی‌ شيبه، عبدالله، المصنف، به کوشش کمال يوسف حوت، رياض، 1409ق؛

*ابن‌بابويه‌، محمد، من‌ لايحضره‌ الفقيه‌، به‌ کوشش‌ علی اکبر غفاری، قم، 1404ق؛

*ابن‌تيميه‌، احمد، کتب و رسائل و فتاوی، به کوشش عبدالرحمان محمدقاسم عاصمی، مکتبة ابن تیمیه؛

*ابن‌طاووس‌، علی‌، فلاح‌ السائل‌، قم‌، دفتر تبليغات‌ اسلامی؛

*ابن‌عابدين، محمد امين، رد المحتار، بيروت، 1415ق/1995م؛

*ابن‌قدامه‌، عبدالله‌، المغنی‌، بيروت‌، 1405ق‌؛

*ابن‌کثير، تفسير القرآن العظيم، بيـروت، 1401ق؛

*ابن‌مفلح‌، ابراهيم‌، المبدع‌، بيـروت‌، 1400ق؛

*ابن‌مفلح، محمد، الفروع، به کوشش ابو الزهراء حازم‌ قاضی، بيروت، 1418ق؛

*ابو‌داوود سجستانی‌، سليمان‌، السنن‌، به‌ کوشش‌ محمد محيی‌الدين‌ عبدالحميد، قاهره‌، 1369ق؛

*آقا بزرگ‌، الذريعه؛

*حصکفی، محمد، الدر المختار، بيروت، 1386ق؛

*شهيد اول‌، محمد، الالفيه، به کوشش علی فاضل قائينی، قم، 1408ق؛

*شهيد ثانی‌، زين‌الدين‌، الروضة البهيه، به کوشش محمد کلانتر، بيروت، دارالتعارف؛

*طبرسی‌، فضل‌، مجمع‌ البيان‌، بيروت، 1415ق/1995م؛

*طبری، التفسير، بيروت، 1405ق؛

*طوسی‌، محمد، النهاية، بيروت، دارالاندلس؛

*علامة‌ حلی‌، حسن، تبصرة المتعلمين، به کوشش احمد حسينی و هادی يوسفی، تهران، 1368ش؛

*علامة‌ حلی‌، حسن، نهاية الاحکام، به کوشش مهدی رجایی، قم، 1410ق؛

*قمی، ابوالقاسم، غنائم الايام، به کوشش عباس تبريزيان، مشهد، 1418ق؛

*کلينی‌، محمد، الکافی‌، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری، تهران‌، 1391ق؛

*محقق‌ حلی‌، جعفر، المعتبر، به کوشش ناصر مکارم شيرازی و ديگران، قم، 1364ش؛

*محقق‌ حلی‌، جعفر، شرائع‌ الاسلام‌، به‌ کوشش‌ عبدالحسين‌ محمد علی‌، نجف‌، 1389ق‌/1969م‌؛

*مرداوی، علی‌، الانصاف‌، به‌ کوشش‌ محمد حامد فقی‌، بيروت‌، 1406ق‌/ 1986م‌؛

*مسلم‌ بن‌ حجاج‌، صحيح‌، به‌ کوشش‌ محمد فؤاد عبدالباقی‌، قاهره‌، 1955م‌؛

*نجاشی، احمد، الرجال، به‌ کوشش‌ موسى‌ شبيری‌ زنجانی، قم، 1407ق‌؛

*نراقی، احمد، مستند الشيعه، قم، 1415ق؛

*يحيى بن سعيد حلی، الجامع للشرایع، به کوشش جعفر سبحانی و ديگران، قم، 1405ق.

*[http://lib.eshia.ir/23022/15/5992 دائرة المعارف بزرگ اسلامی]: با دخل و تصرف