تشبیه و تنزیه (کلامی و عرفانی): تفاوت میان نسخه‌ها

تشبیه و تنزیه (کلامی و عرفانی) (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲۲ ژانویهٔ ۲۰۱۴، ساعت ۱۳:۳۸

۸٬۴۴۵ بایت حذف‌شده ، ‏۲۲ ژانویهٔ ۲۰۱۴

←‏کلام اهل سنت

دیداریویکی‌متن

کاربر ناشناس

imported>A.atashinsadaf

@@ خط ۱۹: / خط ۱۹: @@
 ===کلام اهل سنت===
-[[اهل سنت]] در ابتدا با رجوع به احادیث معتبر نزد خودشان، و در پرتو روایات تشبیهی، ظاهرگرایی را تا به آنجا رساندند که از خداوند تصویری کاملاً انسانی ارائه دادند، تا آنجا که به جسمانیت خدا معتقد شدند و برای او ویژگیها و اندامهایی همانند انسان در نظر گرفتند؛ این اندیشه را «تشبیه صرف» نامیده‌اند <ref>ابن جوزی، تلبیس...، 106-107؛ ابن ابی العز، 240</ref>. داوود جواربی تا آنجا پیش رفته بود که غیر از ریش و اندام تناسلی، هر اندامی را برای خدا اثبات می‌کرد <ref>مهنّا، 216-219؛ ابن قتیبه، تأویل، 49؛ ابن جوزی، همانجا؛ اشعری، مقالات...، 31-33؛ مقدسی، 1/103؛ اسفراینی، 120؛ ابن ابی العز، 239</ref>.
+[[اهل سنت]] در ابتدا با رجوع به احادیث معتبر نزد خودشان، و در پرتو روایات تشبیهی، ظاهرگرایی را تا به آنجا رساندند که از خداوند تصویری کاملاً انسانی ارائه دادند، تا آنجا که به جسمانیت خدا معتقد شدند و برای او ویژگیها و اندامهایی همانند انسان در نظر گرفتند؛ این اندیشه را '''تشبیه صرف''' نامیده‌اند <ref>ابن جوزی، تلبیس...، 106-107؛ ابن ابی العز، 240</ref>.
-[[کرامیه]] ، طیف دیگری بودند که برای خداوند جسمانیتی همراه با حد، نهایت و جهت قائل شدند. آنان اظهار می‌کردند که گفته ها، اراده و ادراکات خداوند از عالم، اعراضی هستند که در وجود او حدوث می‌یابند؛ از این رو، خداوند محل حوادث است.
-رویکرد اهل سنت سلف در بحث صفات وفاداری صرف به نص [[قرآن]] و [[سنت]] به عنوان بستر اصلی تفکر بود، تا آنجا که پرداختن به کلیۀ مباحث اعتقادی را جز آنچه قرآن و سنت مؤید آن بود، مردود می‌دانستند <ref>دارمی، «ردالامام...»، 379-380؛ اشعری، همان، 217؛ فقیهی، 28؛ فخر الدین، 66؛ نشار، 1/273</ref>. بر این مبنا، آنان تفاوت اساسی با روش مشبهۀ صرف در مواجهه با نص نداشتند و می‌توان چنین گفت که اهل سنت سلف نیز مواد بحث را در باب صفات، همچون مشبهۀ خالص صرفاً از نص اخذ می‌کردند و تنها در کیفیت و محدودۀ پرداختن به آن، با ایشان تفاوت داشتند
-اهل سنت سلف بر مبنای رویکرد نص گرایانۀ خویش تمامی صفات وارد شده در نص قرآن و سنت حتی صفات خبری را که مفهومی کاملاً تشبیهی داشت، به مفهوم واقعی و نه مجازی آن برای خدا اثبات می‌کردند و معتقد بودند که به هیچ وجه، خواه بر سبیل اثبات یا انکار، مجاز نیستیم تا از محدودۀ نص و روایات خارج شویم <ref>ابن تیمیه، همان، 5/434؛ ابویعلی، 1/45-49؛ ابن ابی یعلی، 2/208-210؛ سیروان، 44-45؛ هراس، تعلیقات...، 9-10؛ اسفراینی، 156-166</ref>.
-آنها معتقد بودند اگر چه بسیاری از صفات خصوصاً صفات خبریه همچون «الرَّحْمٰنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی» (طه/5)، «بَلْ یَداهُ مَبْسوطَتانِ» (مائده/64) و نظایر اینها، مضمونی کاملاً تشبیهی دارند و ما موظفیم که تمامی آنها را بدون کم و کاست بپذیریم و به آن ایمان داشته باشیم ولی نباید از کیفیت و چگونگی آن حرفی بزنیم، چنان که شیوۀ [[صحابه]] و [[تابعی|تابعان]] این گونه بوده است. بحث نکردن در کیفیتْ فصلی است که شیوۀ آنان را از آنچه طریق مشبّهه است، جدا می‌سازد. <ref>فخرالدین، همانجا؛ احمدبن حنبل،«الرد...»، جم؛ ذهبی، سیر...، 18/284؛ صدیق حسن خان، 2/ 448؛ ابویعلی، 1/43-44؛ ابن ابی یعلی، 2/135، 209؛ ابن قتیبه، الاختلاف...، 28-30؛ نک: ابن جوزی، دفع...، جم</ref>
-آنها آیاتی چون «الرَّحْمٰنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی» را چنین معنا می‌کردند: «نشستن قابل فهم، چگونگی‌اش نادانسته، پرسش از آن بدعت، و ایمان به آن واجب است». این جمله به خوبی ساختار الاهیاتی سلف را روشن می‌کند که از یک سو با قید نادانسته بودن چگونگی، خود را از اتهام تشبیه دور ساختند و از سوی دیگر با قید بدعت بودن پرسش و اندیشه، راه را برای هر گونه تأویل و مداخلۀ عقل در تفسیر نصّ بستند <ref>دارمی، الرد...، 280؛ زرقانـی، 2/207؛ ابن قیم، اجتماع...، 43؛ حکمی، 1/185-186</ref>.
-سلف در یک دوگانگی آشکار، و در مواجهه با رویکرد تنزیهی اهل عقل از یک سو هرگونه تأویل متن و خارج شدن از معنای ظاهری آیات ناظر بر مفهوم تشبیهی را نفی کردند و از سوی دیگر در بسیاری از موارد مانند آیۀ «... نَحْنُ اَقْرَبُ اِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَریدِ» (ق/50/16) که ناظر بر حضور خداوند در تمامی مکانها است، معتقد شدند که مفاد آیاتی از این دست، متشابه است و باید آنها را بر اساس آیات محکم تأویل نمود؛ از این رو، گفتند که بنا بر آیۀ «خَلَقَ السَّمٰواتِ وَ الْاَرْضَ فی سِتَّةِ اَیّامٍ وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَی الْماءِ» (هود/11/7) و آیۀ «الرَّحْمٰنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی»و پاره‌ای از احادیث چون «یَنزِلُ اللهُ عزّ و جَلّ کُلَّ لَیلةٍ اِلی السَّماءِ الدُّنیا»، خداوند بر روی عرش و در آسمان هفتم جای دارد، نه در تمامی مکانها.
-اشعری در تبیین وجود حقیقی صفات و رد اتهام انسان وار ساختن خداوند بر مبنای اثبات حقیقی صفات برای خداوند، معتقد بود صرف نامیدن خداوند به صفاتی که آفریده‌ها به آن متصف هستند، مستلزم تشبیه خداوند به انسان نیست، زیرا هیچ اشتراک معنوی میان مدلول این الفاظ وجود ندارد. <ref>اصول، 62-63</ref> او برای عقل موضوعیت قائل بود و در هنگام رویارویی با صفات خبریه، اقرار آن را سمعاً و فهم آن را عقلاً میسر می‌دانست. از این رو، در صفات خبری به تأویل دست می‌زد و خشم و خرسندی خدا را به معنای اراده می‌گرفت و نشستن برتخت را به گونه‌ای تفسیر می‌کرد که مستلزم جسمانیت نباشد.
-اشاعره رفته رفته به تنزیه گرایش پیدا کردند. [[امام محمد غزالی|غزالی]] معتقد بود اگر چه بسیاری از موضوعات طرح شده در الاهیات از دسترس عقل به دور است و ما لزوماً در این موارد باید تابع نص و روایات باشیم، با این حال عقل ابزاری معرفت‌زاست، تا آنجا که در زمان اختلاف میان حکم عقل و نقل، عقل مقدم است و از این لحاظ با نظر اشعری در تقدم بلاشرط نقل مخالف بود <ref>غزالی، الاقتصاد...، 64، 100، 133؛ موسی، 431-433</ref>.
-این رویکرد همان چیزی بود که بعدها توسط [[ابن تیمیه]] و شاگردانش به عنوان تخطی [[اشاعره]] از مبادی [[اهل سنت]] و جماعت مطرح شد. <ref>ابن تیمیه، مجموعه تفسیر، 386</ref>
-معتزله به عنوان پیروان اندیشه‌های [[جهمیه]] خصوصاً در بحث صفات همچون ایشان الگویی تنزیهی از خداوند ارائه کردند و هر نوع مشابهت میان خالق و مخلوق را در صفت، ماهیت و افعال منکر شدند <ref>شهرستانی،الملل، 1/44؛ عسلی، 167؛ قاسم بن ابراهیم، 98-99</ref> وجودشناسی معتزله را می‌توان در رویکرد تنزیهی آن از خداوند چنین تعریف کرد که اثبات صفات برای خداوند نزد ایشان تنها به معنای نفی اوصاف نقص برای خداوند بوده است <ref>نشار، 1/ 489-495؛ بدوی، 1/208؛ اشعری، مقالات،ص505 </ref>
 ==تشبیه و تنزیه در عرفان==