ابوالقاسم فندرسکی: تفاوت میان نسخه‌ها

| اندازه جعبه       =

| عنوان             =

| نام               = ابوالقاسم فِندِرسكی

| تصویر             = تندیس میر.jpg

| اندازه تصویر     =

| عنوان تصویر       = تندیس میرفندرسکی

| زادروز           = <!-- {{تولد و سن|سال(۴ رقم فارسی)|ماه(۱ یا دو رقم فارسی)|روز(۲ رقم فارسی)}} --> 970ق

| زادگاه           = قصبه فندرسک

| تاریخ مرگ         = <!-- {{مرگ و سن|سال|ماه|روز|سال|ماه|روز}} (تاریخ مرگ سپس تولد) --> 1050ق

| مکان مرگ         = مقبره [[بابا رکن الدین]] معروف به [[تكیه میر]]، [[تخت فولاد]]، [[اصفهان]]

| محل زندگی         = [[اصفهان]] [[هند|هندوستان]]

| ملیت             =  

| نژاد             =

| تابعیت           =

| تحصیلات           =

| دانشگاه           = [[حوزه علمیه اصفهان]]

| پیشه             = حكیم، دانشمند و صاحب نظر در هندسه، ریاضیات و كیمیا(شیمی)

| سال‌های فعالیت     = دوره [[صفویه|صفوی]]

| کارفرما           =

| نهاد             =

| نماینده           =

| شناخته‌شده برای   =

| نقش‌های برجسته     =

| سبک               =

| استادان         = [[علامه چلبی بیک تبریزی]]، [[افضل‌الدین محمد ترکه اصفهانی]]

| شاگردان         = [[ملاصادق اردستانی |ملاصادق اردستانی]]، [[محمدباقر سبزواری]]،[[آقاحسین خوانساری]]، [[میرزا رفیعای نائینی]] و [[ملا رجبعلی تبریزی]]

| شهر خانگی         =

| تلویزیون         =

| لقب               =

| حزب               =

| جنبش             =

| مخالفان           =

| هیئت             =

| دین               =

| مذهب             = [[اسلام]]

| منصب             = [[شیعه]]

| مکتب             = [[مكتب اصفهان]]

| آثار             =

| گفتاورد           =

| جوایز             =

| امضا             =

| اندازه امضا       =

| وبگاه             =

| پانویس           =

'''ابوالقاسم فِندِرسكی'''، معروف به میرفندرسكی (حدود970-1050ق)، حكیم و دانشمند دوره [[صفویه|صفوی]] و از استادان مشهور [[مكتب اصفهان]] و از معاصران [[میرداماد]] و [[شیخ بهائی]] بود. وی در علوم زمان خود خصوصاً در هندسه، ریاضیات و كیمیا (شیمی) صاحب‌نظر بود.

پدران او از بزرگان سادات [[استرآباد]] بودند و جدش میرصدرالدین در ناحیه [[فندرسک]] از شهرهای استرآباد صاحب املاكی بود و بعد از جلوس [[شاه‌عباس اول]] (966ق) به دربار او پیوست. پدرش میرزابیك نیز در دستگاه شاه‌عباس خدمت می‌كرد و مورد تكریم بود.<ref>افندی،ریاض العلماء، ج 5، ص 500؛ قمی،الكنی و الالقاب، ج 3، صص 35-36</ref>

ابوالقاسم در شهر کوچکِ فندرسک به دنیا آمد<ref>ر.ک:اوحدی، 151؛ افندی، ج5، ص501-502</ref> و گویا مقدمات علوم را در همان نواحی فرا گرفت،‌ ولی بعداً برای تحصیل به اصفهان رفت و نزد [[علامه چلبی بیک تبریزی]] (درگذشت1041) كه خود از شاگردان [[افضل‌الدین محمد ترکه اصفهانی]] بود به تحصیل حكمت و علوم پرداخت.<ref>ر.ک:اوحدی، عرفات العاشقین، صص 151، 168، 282</ref> وی سپس در همانجا به تدریس مشغول شد.

ظاهراً محیط فكری و علمی آن روزگار با روحیه آزادی‌طلب و تقلیدناپذیر او سازگار نبود و او نیز چون استادش [[چلبی بیک تبریزی]] و بسیاری دیگر از اهل علم و ادب و عرفان و هنر عازم هندوستان شد.<ref>ر.ک:اوحدی،عرفات العاشقین، ص 151؛ نصرآبادی، 153</ref>

هندوستان در آن دوران به سبب روش و منش خاص اكبرشاه و سیاست «صلح كل او»، هم از لحاظ رونق اقتصادی و امنیت اجتماعی مردمان نقاط دیگر را به سوی خود می‌كشید و هم از لحاظ تنوع ادیان و آیینها و دوری از تعصبات مذهبی و فرقه‌ای برای مردمان آزاداندیش جایگاهی امن و دلخواه بود.

ظاهراً سفر اول میر به [[هند]] در 1015ق و به همراهی [[اوحدی بلیانی]] (مؤلف تذكره عرفات العاشقین) بوده است،<ref>اوحدی،عرفات العاشقین، صص 12، 151</ref>

به گفته اوحدی هنگامی كه میر به [[هند]] رسید به دستگاه [[میرزا جعفر آصف خان]] (958-1021ق) كه خود از شاعران و ادیبان ایرانی بود و به هند مهاجرت كرده و در آنجا به صدارت و وزارت رسیده بود، نزدیك شد. آصف‌ خان با رعایت احوال او، وسایل بازگشت او را به [[ایران]] فراهم نمود.

ولی دیری نگذشت كه میر دوباره عازم سفر هند شد نخست به [[گجرات]] و از آنجا به [[دکن]] رفت. اوحدی در هنگامی كه مشغول نوشتن عرفات العاشقین بوده یعنی در فاصله سالهای 1021 تا 1024ق ـ می‌نویسد كه میر فندرسكی بعد از این تاریخ نیز تا اواخر عمر همواره به هند سفر می‌كرده و ظاهراً یك بار در 1037ق و بار دیگر در 1046ق به معرفی ابوالحسن اصفهانی وزیر شاه جهان با آن پادشاه ملاقات كرده است.<ref>ریو، ص815/II</ref>

میرفندرسكی در دربار ایران نیز مورد تكریم بود و به گفته نصرآبادی هنگامی كه از هند به [[اصفهان]] بازگشت [[شاه صفی]] به دیدنش رفت.<ref>ریو، 815/II</ref>

وفات او در 1050ق در اصفهان روی داد<ref>خاتون آبادی،وقایع السنین و الاعوام، ص 514</ref> و در همانجا در مقبره [[بابا رکن الدین]] در محلی كه امروز به [[تخت فولاد]] و '''تكیه میر''' معروف است به خاك سپرده شد.

گفته‌ شده كه پس از مرگ وی طبق وصیتش كتابهایش به كتابخانه سلطنتی شاه صفی منتقل شد.<ref>قمی، الكنی و الالقاب، ج 3، ص 35؛ مدرس،ریحانه الادب، ج 4، ص 359</ref>

از زندگانی شخصی او چیزی نمی‌دانیم و معلوم نیست كه اعقاب او چه كسانی بوده‌اند. از نوادگان او تنها [[میر ابوطالب بن میرزابیک]] معروف است كه از شاگردان [[علامه مجلسی]] و مردی فاضل و شاعر بوده است و آثار فراوان دارد<ref>ر.ک:افندی،ریاض العلماء، ج 5، صص 500-501؛ قمی، الكنی و الالقاب، ج 3، ص 36؛ مدرس،ریحانه الادب، ج 4، ص 360</ref> و بازماندگان این خاندان تا همین اواخر از سادات محترم منطقه [[استراباد]] بوده اند.<ref>ر.ک:هدایت، روضه الصفا، ج 9، صص 112، 489</ref>

میرفندرسكی از معاصران [[میرداماد]] و [[شیخ بهائی]] بوده و چندین تن از مدرسان علوم حكمای معروف آن عصر چون [[ملاصادق اردستانی |ملا صادق اردستانی]]، [[محمدباقر سبزواری]]، [[آقاحسین خوانساری]]، [[میرزا رفیعای نائینی]] و [[ملارجب علی تبریزی]] از شاگردان او بوده‌اند.<ref>ر.ک:خوانساری،روضات الجنات، ج2، ص354؛ خاتون‌آبادی، وقایع السنین و الاعوام، ص514؛ هدایت، روضه الصفاء، ج8، ص586؛ آشتیانی،مقدمه بر الشواهد الربوبیه، ص85</ref>

بعضی از مؤلفان [[صدرالدین شیرازی]]، حكیم بزرگ [[صفویه|عصر صفوی]] را نیز در شمار شاگردان او آورده‌اند،<ref>مدرس، ریحانه الادب، ج3، ص418؛ براون، 435/IV</ref> ولی صدرالدین در هیچ یك از آثار خود از او نامی نبرده است، در صورتی كه در مقدمه شرح بر [[اصول کافی]] از دو استاد دیگر خود میرداماد و شیخ بهائی با تجلیل و تكریم فراوان یاد می‌كند.<ref>ر.ک:آشتیانی،مقدمه بر الشواهد الربوبیه، صص83-84، صص87-88</ref>

برخی معتقدند بعید نیست که افکار میرفندرسکی متأثر از محیط فکری و فرهنگی هند بوده باشد. به نظر می‌رسد برخی تأملات فلسفی او، در گیر و دار مباحث و مباحثات علمی آن دورۀ هند، شکل گرفته باشد.

به گفته نویسنده كتاب دبستان مذاهب، میر با شاگردان [[آذرکیوان]] (زادهٔ ۹۱۴ ش/۹۴۲ق در فارس - درگذشتهٔ ۹۹۷ ش. /۱۰۲۷ ق. در هند) مصاحبت داشت و ترك آزار جاندار از صحبت شاگردان كیوان پیش گرفته بود.<ref>رضازاده ملك، دبستان مذاهب، ج 1، ص 47</ref>

در این كتاب چند تن از آذركیوانیان نیز از دوستان و نزدیكان میرفندرسكی شمرده شده‌اند.<ref>رضازاده ملك، دبستان مذاهب، ج 1، صص  337-338</ref>

اما این ارتباط میان میرفندرسكی شاگردان آذركیوان، از دو جهت قابل رد است چرا که:

# در آثاری كه از وی دردست است هیچ‌گونه تأثیری از افكار آذركیوان و از اصطلاحات واژگان خاص آن گروه دیده نمی‌شود.

# در هیچ یك از آثار و تألیفات دیگر این گروه اشاره‌ای به نام میرفندرسكی نیامده است.

هرچند كه از میر آثار فراوانی دردست نیست لیكن عبارات و القابی كه بر كتیبه سنگ مزار او دیده می‌شود حكایت از آن دارد كه وی در دوران حیات در نظر خواص و عوام حرمت و عزت خاص داشته است و نه تنها در حكمت و علوم رسمی، بلكه در معارف الهی و سیر و سلوك عرفانی نیز او را دارای مقامی بس بلند می‌دانسته‌اند.

دلیل دیگر بر شهرت و منزلت او نزد مردم آن روزگار داستان‌های غریب و كرامت‌های گوناگونی است كه به او نسبت داده‌اند.<ref>ر.ک:زنوزی، ریاض الجنه، 4(1)521؛ نراقی، طاقدیس، صص 195-202؛ تنكابنی،قصص العلماء، صص 236-237؛ معصوم علیشاه،طرائق الحقائق، ج 3، ص 158؛ صبا، تذكرة روز روشن، ص 25</ref>

حكایاتی كه درباره تیزهوشی، عزت نفس، حاضر جوابی و بی‌پروایی او در پاسخ گفتن به خرده‌گیری‌های امیران و شاهان نقل كرده‌اند نیز حاكی از دقت نظر، قوت ذهن، شجاعت اخلاقی، وارستگی وآزادمنشی اوست.<ref>ر.ک:افندی، ریاض العلماء، ج 5، صص 499، 501؛ واله، ریاض الشعراء، گ 35‌ب؛ زنوزی، ریاض الجنه، 4(1)/520-521؛ دبستان مذاهب،به كوشش رحیم رضازاده ملك، ج 1، ص 47؛ خوانساری، ریاض العلماء، ج 1، ص 246؛ هدایت، ریاض العارفین، صص 267-268؛ قمی،الكنی و الالقاب، ج 3، ص 35؛ مدرس،ریحانه الادب، ج 4، صص 357-358</ref>

گفته‌اند كه روزی در مجلس او مسأله‌ای از علم هندسه بنا بر نظر [[خواجه نصیرالدین طوسی]] مطرح شد. میر، برهانی در باب آن آورد و پرسید كه آیا خواجه این برهان را ذكر كرده است؟ گفتند: نه! سپس چندین برهان دیگر در همان باب اقامه و در پی هر برهان همان پرسش را تكرار كرد و جواب همان بود كه اول شنیده بود.<ref>ر.ک:افندی، ریاض العلماء، ج 1، ص 501</ref>

از اشارات كوتاهی كه در تذكره‌ها و كتب رجال به احوال او شده است. معلوم می‌شود كه وی در عین آنكه از لحاظ كمالات علمی و عرفانی مورد تكریم بوده در زندگانی شخصی بسیار ساده و بی‌تكلف می‌زیسته است. از شهرت و مقامات صوری گریزان بوده به ظواهر امور اعتنایی نداشته و از همراهی و همنشینی با مردم كوچه و بازار، حتی اجامر و اوباش، پرهیز نمی‌كرده است.<ref>ر.ک:افندی، ریاض العلماء، ج 1، ص 501</ref>

میر در علوم زمان خود خصوصاً در هندسه، ریاضیات و كیمیا صاحب‌نظر بوده و در پاره‌ای از این موضوعات آثاری به او منسوب است. از آثاری كه از او دردست است و نیز از روش و دیدگاه‌های فكری و فلسفی شاگردان او و تألیفات آنان معلوم می‌شود كه میر در كار تعلیم از استادان [[حکمت مشاء]] بوده و كتب [[ابن سینا]] را تدریس می‌كرده است.<ref>ر.ک:آشتیانی، مقدمه بر الشواهد الربوبیه، صص 86-88</ref> ولی ظاهراً گه‌گاه از اشارات طعن‌آمیز و تعریضات تلخ دربارۀ ابن سینا و [[خواجه نصیرالدین طوسی]] -كه هردو از بزرگان این مكتب بوده اند- خودداری نمی‌كرده است.<ref>ر.ک:خوانساری،روضات الجنات، ج 3، ص 185</ref>

از میرفندرسكی چند رساله مختصر در موضوعات علمی و فلسفی، مقداری حواشی و توضیحات بر ترجمه جوگ بسشت هندویی و بعضی اشعار و قطعه‌های منظوم برجای مانده است:

# مهم‌ترین اثرمیررساله فارسی معروف به صناعیه است كه به عنوان [[حقایق الصنایع]] نیز شهرت دارد. وی در این رساله صناعت را به مفهومی بسیار گسترده و به معنی هرچیز كه از قوای عاقله و عامله آدمی به ظهور و حصول پیوندد، گرفته و در 24 باب و یك خاتمه به بیان حد صناعت انواع آن ارتباط صناعات مختلف با هم فایده و غایت هریك درجات سودمندی و شرف و خست آنها و سهم و محل هریك از اهل حرف و صنایع در جامعه پرداخته ترتیب و ترتیب صنایع را برحسب شرف و غایت تا صناعتی كه خود غایت غائی است و برای آن غایتی نیست تعیین نموده است.<ref>ر.ک:كربن، 44-32؛ نصر،«مكتب اصفهان»، تاریخ فلسفه در اسلام، صص 459-460</ref>

# رسالة فی الحركة نوشته مختصری است به زبان عربی در 5 فصل در تعریف حركت و اقسام آن و بیان آنكه هر حركتی محتاج محركی است و حركات كلاً باید از محركی واحد آغاز شوند كه محرك اول است و خود محركی ندارد. میر این رساله را از دیدگاه طریقه مشاء نوشته و در آن به رد و انكار نظریه مُثل افلاطونی پرداخته است. منتخباتی از این رساله با حواشی مفید به كوشش [[جلال الدین آشتیانی]] در منتخباتی از آثار حكمای الهی ایران<ref>آشتیانی،منتخباتی از آثار حكمای الهی ایران، صص 81-90</ref> طبع و نشر شده است.

# رساله در تشكیك، نامه‌ای است رساله مانند كه میر در پاسخ به سؤالی كه آقامظفر كاشانی درباره مسأله تشكیك در ذاتیات از او كرده بود، نوشته است. میر در این نامه به شیوه مشائیان سخن می‌گوید و برخلاف اشراقیان كه به تشكیك در ذاتیات قائلند. وی ذاتیات را مقول به تشكیك نمی‌داند. این نامه نیز با تعلیقات جلال الدین آشتیانی در همان منتخبات<ref>آشتیانی،منتخباتی از آثار حكمای الهی ایران، صص 90-97</ref> انتشار یافته است.

# رساله در [[كیمیا]] به فارسی ظاهراً رساله‌هایی كه به نام‌های اركان اربعه رساله در زیبق و كبریت و باب الاصغر در كتابخانه‌ها موجود است که باید نسخه‌ها یا تحریرهایی از همین رساله باشد. منظومه‌ای به زبان عربی نیز در كیمیا به او نسبت داده شده است.<ref>مركزی، ج2، ص96</ref>

# حواشی بر جوگ بسشت، متنی كه میر بر آن حاشیه نوشته كتابی است در [[عرفان]] و حكمت هندی كه در زمان اكبرشاه به فارسی ترجمه شد. اصل كتاب به نام لگهویوگه و اسیشتهه. خلاصه‌ای است از منظومه بزرگ‌تری به نام یوگه واسیشتهه كه به نام‌های مهار اماینه و واسیشتهه راماینه نیز معروف است. این منظومة طولانی، در حقیقت گفت‌وگویی است میان واسیشتهه، حكیم باستانی و افسانه‌ای هند با شاهزاده معروف «راما» یا «راماچندره» ـ كه حماسه دینی بزرگ هند، راماینه، شرح كارها و جنگ‌های اوست ـ و در سراسر آن، استاد حكیم در ضمن بیان داستان‌هایی پندآمیز تعلیمات اخلاقی و فلسفی خود را برای شاگرد خویش بیان می‌كند. فلسفه‌ای كه در این كتاب مطرح است كلاً همان تفكر [[توحید]] وجودی مطلق است كه از مكاتب مهم فلسفی و عرفانی هند به شمار می‌رود و نماینده برجسته آن شنكره است. میرفندرسكی برای كتاب جوگ بسشت فرهنگ‌نامه‌ای نیز به نام كشف اللغات جوك ترتیب داده بود كه نسخه‌هایی از آن هم به ضمیمه آن كتاب و هم به‌طور جداگانه موجود است.<ref>ر.ک:منزوی، خطی، ج3، ص2015</ref>

در بعضی از تذكره‌ها و كتب تراجم تألیفات دیگری چون تاریخ [[صفویه]]، تحقیق المزله و برخی رسالات و نوشته‌های دیگر<ref>ر.ک:مدرس، ریحانه الادب، ج 4، ص 358؛ امین، اعیان‌الشیعه، ج 2، ص 403</ref> به نام میر ذكر كرده‌اند كه تاكنون اثری از آنها به دست نیامده است.

دراغلب تذكره‌ها اشعاری از میرفندرسكی نقل كرده‌اند. آنچه از او بر جای مانده، دو قصیده، چند رباعی و چند قطعه است. مطلع معروف‌ترین شعر وی، این گونه است:

{{جعبه نقل قول | عنوان = | نقل‌قول = میر فندرسکی:{{سخ}}{{شعر|نستعلیق}}{{ب|چرخ با این اختران نغز و خوش و زیباستی|صورتی در زیر دارد آنچه در بالاستی}}{{ب|صورت زیرین اگر با نردبان معرفت|بررود بالا همان بااصل خود یکتاستی}}{{ب|این سخن را در نیابد هیچ فهم ظاهری|گر او بونصر استی و گر بوعلی سیناستی}}{{پایان شعر}}|تاریخ بایگانی | منبع | تراز = وسط| عرض = 450px| اندازه خط = 16px| گیومه نقل‌قول = | تراز منبع = چپ}}

{{پانویس|2}}

{{ستون-شروع|2}}

* آشتیانی، جلال‌الدین، مقدمه بر الشواهد الربوبیه، تهران، 1360ش.

* ابوالقاسم فندرسكی، «رساله در تشكیك»، «منتخباتی از رسالة حركت»، «منتخباتی از رسالة صناعیه» (نك، هم‌، منتخباتی از …).

* افندی اصفهانی، عبداللـه، ریاض العلماء، به كوشش احمد حسینی، قم، 1401ق.

* امین، محسن، اعیان‌الشیعه، بیروت، 1403ق/1983م.

* اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، نسخة خطی كتابخانة ملك، شم‌ 5324.

* تنكابنی، محمد، قصص العلماء، تهران، 1362ش.

* خاتون‌آبادی، عبدالحسین، وقایع السنین و الاعوام، به كوشش محمدباقر بهبودی، تهران، 1352ش.

* خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، تهران، 1390ق.

* دبستان مذاهب، به كوشش رحیم رضازاده ملك، تهران، 1362ش.

* زنوزی، محمدحسن، ریاض الجنه، به كوشش علی رفیعی، قم، 1370ش.

* صبا، محمد مظفر حسین، تذكرة روز روشن، به كوشش محمدحسین ركن‌زاده آدمیت، تهران، 1343ش.

* قمی، عباس، الكنی و الالقاب، تهران، 1397ق؛ گلچین معانی، احمد، تذكرۀ پیمانه، مشهد، 1359ش.

* مجتبائی، فتح اللـه، «بیرونی در هند»، بررسیهایی دربارة ابوریحان بیرونی، تهران، 1352ش.

* مدرس، محمدعلی، ریحانه الادب، تبریز، 1346ش.

* مركزی، خطی؛

* معصوم‌علیشاه، محمد معصوم، طرائق الحقائق، به كوشش محمدجعفر محجوب، تهران، 1318ش.

* منتخباتی از آثار حكمای الهی ایران، به كوشش جلال‌الدین آشتیانی، مشهد، 1351ش.

* نراقی، ملا احمد، طاقدیس، به كوشش حسن نراقی، تهران، 1362ش.

* نصر، حسین، «مكتب اصفهان»، تاریخ فلسفه در اسلام، به كوشش م.م، شریف، تهران، 1362ش.

* محمد طاهر، تذكره، به كوشش وحید دستگردی، تهران، 1317ش.

* نفیسی، سعید، احوال و اشعار فارسی شیخ بهایی، تهران، 1316ش.

* واله داغستانی، ریاض الشعراء، نسخة عكسی موجود در كتابخانه مركز.

* هدایت، رضاقلی، روضه الصفا، تهران، 1339ش.

* هدایت، رضاقلی، ریاض العارفین، به كوشش محمدعلی گرگانی، تهران، 1344ش.

* Browne,E.G.,A Literary History of persia,London,1969.

* Mujtaba,I,f.,Aspects of Hindu Muslim cultural Relations, New Delhi,1978.

* id,Mir Fendiriski in India,Maqalat va Barrasiha,Tehran,1983,nos.38-39.

* Rieu,ch., Catalogue of the persian Manuscripts in the British Museum,Oxford,1881.