لولا السنتان لهلک النعمان: تفاوت میان نسخه‌ها

'''لَو لا السَنَتان لَهَلَکَ النُعمان''' (اگر آن دوسال نبود، نعمان هلاک می‌شد)، عبارتی مشهور است که گفته می‌شود [[ابوحنیفه|ابوحنیفه پیشوای حنفیان]] با این تعبیر به اهمیت دوسال شاگردی خود نزد [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] اشاره کرده است. علمای شیعه این سخن را گواهی بر عظمت علمی امام ششم می‌دانند. برخی علمای اهل سنت آن را ساخته شیعیان دانسته و گروهی این تعبیر را دلیل بر قرابت علمی و فکری اهل سنت به [[اهل بیت|اهل بیت پیامبر(ص)]] می‌دانند.

این سخن نخستین بار توسط [[عبدالعزیز دهلوی]] در [[تحفه اثنا عشریه (کتاب)|کتاب تحفه اثنا عشریه]] گزارش شده است و آثار دیگر با استناد به این کتاب و خلاصه آن یا بدون ذکر منبع به نقل عبارت ابوحنیفه پرداخته‌اند. مشخص نبودن منشأ گزارش دهلوی و مطرح نشدن این عبارت در آثار علمای پیش از او را با وجود انگیزه بالا قرینه‌ای بر مجعول بودنش دانسته‌اند.

لَو لا السَنَتان لَهَلَکَ النُعمان (اگر آن دوسال نبود، نعمان هلاک می‌شد)، کلامی منسوب به [[ابوحنیفه|ابوحنیفه نعمان بن ثابت]]، پیشوای مذهب حنفی یکی از [[مذاهب چهارگانه اهل سنت|چهار مذهب فقهی اهل سنت]] است. به گفته [[عبدالعزیز دهلوی]] (درگذشت: [[سال ۱۲۳۹ هجری قمری|۱۲۳۹ق]]) نویسنده سنی اهل پاکستان، مراد از این دوسال، مدت زمانی است که ابوحنیفه شاگرد امام صادق (ع) بوده است.<ref>دهلوی، تحفه اثناعشریه،‌ ۱۴۳۲ق، ص۱۴۲.</ref> [[ابن ابی‌الحدید]] به شاگردی ابوحنیفه نزد [[امام صادق(ع)]] تصریح کرده است.<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۹۶۲ق، ج۱۵، ص۲۷۴.</ref>

علمای شیعه از این کلام برای نشان دادن جایگاه علمی امام صادق (ع) و نقش ایشان در شکل‌گیری و پیشرفت دانش‌های اسلامی استفاده می‌کنند.<ref>برای نمونه رک: مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، ۱۴۰۲ش، ص۱۳۲؛ سبحانی تبریزی، الإنصاف في مسائل دام فیها الخلاف، ۱۳۸۱ش، ج۲،  ص۳۶۳؛  حسنی، سیرة الأئمة الإثنی عشر، نشر الشريف الرضي،‌ ج۲، ص۲۳۸ و ۲۵۷.</ref> [[محمدرضا حکیمی]] (درگذشت:‌ [[سال ۱۴۰۰ هجری شمسی|۱۴۰۰ش]])‌ دین‌پژوه شیعه کتابی را باعنوان «لو لا السنتان لهلک النعمان» نوشته است که محور آن شخصیت ابوحنیفه و احتجاجات و سخنانی است که میان او و امام صادق (ع) اتفاق افتاده است.<ref>حکیمی، لو لا السنتان لهلک النعمان، ۱۴۳۱ق، ص۶.</ref> علمای اهل‌سنت نیز یا این سخن را نمی‌پذیرند و آن را ساخته علمای شیعه برای عظمت دادن به جایگاه امام صادق (ع) می‌دانند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: ابوزهره، الامام الصادق (ع) حیاته و عصره آراؤه و فقهه، مطبعة احمد علی مخیمر، ص۳۸؛ عیسی، «حتى لا يقال: كان السودان بلداً سُنّياً! !»، ج۱۶۶، ص۸۶.</ref> و یا این عبارت را نقل کرده و آن را دلیلی بر این مطلب می‌دانند که نگاه شیعیان به جدا شدن اهل‌سنت از [[اهل‌بیت(ع)]] و دوری از ایشان صحیح نیست.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: دهلوی، تحفه اثناعشریه،‌ ۱۴۳۲ق، ص۱۴۲؛ آلوسی، مختصر التحفة الأثنى عشرية،‌ ۱۳۷۳ق، ص۹؛ آلوسی، صب العذاب على من سب الأصحاب، ۱۴۱۷ق،‌ ص۳۰۹؛ کامل عمر، حصان طروادة الغارة الفكرية على الديار السنية، ۱۴۳۵ق، ص۵۱۶.</ref>  

با وجود این که برخی عبارت «لو لا السنتان لهلک النعمان را [[شهرت روایی|مشهور]]، نقل شده در آثار متعدد<ref>حکیمی، لو لا السنتان لهلک النعمان، ۱۴۳۱ق، ص۶.</ref> و حتی [[تواتر|متواتر]]<ref>محققان دفتر انتشارات اسلامی،‌ «پاورقی»، در تفسیر جوامع الجامع، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۹۳.</ref> دانسته‌اند، گفته شده نخستین بار این سخن در کتاب [[تحفه اثنا عشریه (کتاب)|تحفه اثناعشریه]] به [[ابوحنیفه]] نسبت داده شده است.<ref>رستگار، «بررسی سخن پیشوای حنفیان: لو لا السنتان لهلک النعمان»، ص۱۰۸.</ref> بعد از آن نیز منابع متعدد یا به این کتاب یا مختصر آن<ref>آلوسی، مختصر التحفة الأثنى عشرية،‌ ۱۳۷۳ق، ص۹.</ref> که توسط محمود شکری آلوسی (درگذشت: ۱۳۴۲ق) ارائه شده است ارجاع داده‌اند.<ref>برای نمونه رک: حسینی میلانی، شرح منهاج الکرامة، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۲۴۵؛ عبدالله، المناظرات، ۱۳۸۵ش، ج۴، ص۴۰۱.</ref> همچنین برخی نویسندگان به کتاب الامام الصادق و المذاهب الاربعه نوشته [[اسد حیدر]] (درگذشت: ۱۴۰۵ق)‌ ارجاع داده‌اند<ref>برای نمونه رک: حکیمی، لو لا السنتان لهلک النعمان، ۱۴۳۱ق، ص۵؛ ربانی گلپایگانی، در آمدی به شیعه‌شناسی، ۱۳۸۵ش، ص۲۴۶.</ref> که این کتاب نیز از مختصر تحفه نقل کرده است.<ref>حیدر، الإمام الصادق و المذاهب الأربعة،‌ ۱۴۲۲ق، ص۶۱.</ref> نقل بدون سند این عبارت نیز در برخی آثار به چشم می‌خورد.<ref>الشرقاوی، ائمة الفقه التسعة، ۱۴۱۱ق، ص۵۱؛ سماوی، لأکون مع الصادقین، ۱۳۸۶ش،‌ ص۱۷۵؛ موسوی زنجانی، عقاید الإمامیة الأثنی عشریة، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۰۳.</ref>

[[ابوحنیفه]] در عبارت «لو لا السنتان لهلک النعمان» مراد خود از دوسالی که نبودش موجب هلاکت او بود را مشخص نکرده است. براین اساس گفته شده معلوم نیست چگونه این دو سال را به دو سال شاگردی او نزد امام صادق (ع) تطبیق داده‌اند.<ref>رستگار، «بررسی سخن پیشوای حنفیان: لو لا السنتان لهلک النعمان»، ص۱۰۸.</ref> قرائنی همچون رویکرد کلی ابوحنیفه نسبت به [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]]، اقامت حدود شش ساله ابوحنیفه در [[مدینه]]، خرده‌گیری و نقدهای تند متقابل ابوحنیفه و امام صادق(ع) و دیدگاه‌های متفاوت کلامی و سیاسی این دو شخصیت از جمله قرائنی است که نشان می‌دهد این سخن نمی‌تواند درباره ایام شاگردی او نزد امام صادق(ع) باشد.<ref>رستگار، «بررسی سخن پیشوای حنفیان: لو لا السنتان لهلک النعمان»، ص۱۰۴-۱۰۶.</ref>  

همچنین احتمال دیگری در این رابطه می‌توان مطرح کرد که عبارت به صورت «لو لا السُنَّتان لهک النعمان» خوانده شود. در این صورت به این معنا خواهد بود که اگر دو سنّت نبود نعمان هلاک می‌شد.<ref>رستگار، «بررسی سخن پیشوای حنفیان: لو لا السنتان لهلک النعمان»، ص۱۰۰.</ref> خطیب بغدادی (درگذشت: ۴۶۳ق) در توصیف شخصیت ابوحنیفه او را وفادار به دو سنت نیکو می‌داند. یک سنت مربوط به [[حق الله]] که همان عبادت‌های شبانه و نمازهای طولانیش بود. سنت دیگر در ارتباط با [[حق‌الناس]] که پاک‌دستی، [[امانت‌داری]] و [[سخاوت|سخاوتش]] بود.<ref>خطیب بغدادی، تاریخ بغداد،‌ دارالکتب العلمیة، ج۱۳، ص۳۳۱-۳۳۲ و ۳۵۲-۳۵۵ و ۳۵۸.</ref>