عذاب ابدی: تفاوت میان نسخه‌ها

به جز جهم بن صفوان و برخی از پیروان وی نیز چون قائل به فنای جهنم و بهشت بوده‌اند و طبعاً به خلود اعتقاد نداشته‌اند،<ref>اشعری،اشعری، ۱۴۰۰، ص۴۷۴؛ بغدادی، همانجاها</ref> [[ابن‌عربی|محیی الدین ابن عربی]] را برجسته‌ترین مخالف خلود دوزخیان دانسته‌اند.<ref>ساطع و رفیعا، «مقایسه دیدگاه امام خمینی در باب خلود با سایر آرا مخالف و موافق»، ص۷۹.</ref> به نوشته ابن عربی در الفتوحات المکیة، اهل آتش پس از اینکه به قدر اعمالشان عذاب چشیدند، در جهنم مشمول فضل و رحمت حق می‌گردند، به گونه‌ای که دیگر آتش را احساس نمی‌کنند.<ref>ابن عربی، الفتوحات المکیه، ج۱، ص۱۱۴، ۳۰۳.</ref> او در فصوص الحکم تصریح می‌کند که صورت آتش بعد از پایان‌یافتن مدت عقاب، سرد و سلام خواهد گشت و عذاب جهنم برایشان شیرین و گوارا خواهد شد، چرا که عذاب از «عَذب» (گوارا و دلپذیر) مشتق شده و این نعیم دوزخیان است.<ref>ابن عربی، فصوص الحکم، ج۱۷ ص۱۶۹</ref> [[عبدالرزاق کاشی]] از پیروان مکتب عرفانی ابن عربی در شرح فصوص الحکم،<ref>عبدالرزاق کاشی، شرح فصوص الحکم، ص۱۲۳</ref> و داوود قیصری از دیگر شارحان فصوص الحکم ابن عربی نیز همین نظریه را تبیین کرده‌اند.<ref>شرح فصوص الحکم، ص۷۲۶</ref> [[سید روح‌الله موسوی خمینی|امام خمینی]] را نیز در همین دسته از عالمان قرار داده‌اند که به نجات از عذاب و بهره‌مندی دوزخیان از شفاعت باور دارد.<ref>ساطع و رفیعا، «مقایسه دیدگاه امام خمینی در باب خلود با سایر آرا مخالف و موافق»، ص۹۵.</ref>

[[فیض کاشانی]]، شاگرد [[ملاصدرا]] می‌نویسد که بین اهل علم اتفاق نظر هست که کفار در آتش مخلدند و ظاهر [[قرآن|کتاب خدا]] و سنت نیز همین را نشان می‌دهد.<ref>۱۳۵۸ش، ج۲، ص۱۰۸۳؛ همو ۱۴۲۶، ص۳۲۰</ref> ولی در فرازهایی دیگر عبارات ابن‌عربی، عبدالرزاق کاشی، قیصری و ملاصدرا مبنی بر نفی عذاب دائم را بدون نقد و رد نقل کرده است.<ref>فیض کاشانی، علم الیقین، ۱۳۷۷ش، ص۱۳۲۱-۱۳۲۵.</ref> خوانساری نویسنده روضات الجنات نیز وی را قائل به عدم خلود کفار در عذاب آتش معرفی کرده است.<ref>خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۶، ص۸۱.</ref>

 

صدر المتألهین نیز مانند ابن عربی با خروج کفار از جهنم مخالف است ولی بر این باور است که بالاخره عذاب جهنم پس از مدتی تمام خواهد شد و اهل جهنم دیگر احساس عذاب و درد نخواهند کرد.<ref>قدردان قراملکی، «تأملی در جاودانگی عذاب کفار ۲»، ص۱۲۱.</ref>

 

ملاصدرا به نظریه خلود نوعی معتقد شده است که بر اساس این نظریه هر چند جهنم و عذاب آن دائمی است ولی عذاب برای یک شخص دائمی نیست. بلکه گروه‌های مختلف کفار وارد جهنم شده و عذاب می‌کشند و پس از مدتی عذابشان تمام می‌شود ولی گروه دیگر هستند که عذاب بکشند.<ref>قدردان قراملکی، «تأملی در جاودانگی عذاب کفار ۲»، ص۱۲۱-۱۲۲.</ref>

 

ملاصدرا با تأکید بر اینکه منشأ خلود در جهنم فقط [[کفر]] است، خلود کفار در آتش را صرفاً به سبب فساد اعتقادشان می‌داند، چون فساد اعتقاد موجب فساد ذات روح و در نهایت باعث هلاکت آن می‌گردد، بر خلاف فساد در عمل که احتمال رفع شدنش وجود دارد.<ref>ملاصدرا، اسفار، ۱۹۸۱م، ج۴، ص۳۰۷-۳۱۰</ref>

[[علامه طباطبائی]] خلود را بر مبنای اصول فلسفی [[حکمت متعالیه]] از جمله [[حرکت جوهری]] شرح می‌دهد و معتقد است اگر صورت‌های زشت با نفس انسان یکی نشده باشند، نفس بعد از  مدتی عذاب محدود، رها می‌شود؛ ولی اگر [[گناه|گناهان]] جزو ذات نفس او شده باشند، و نفس بدون فشار به معصیت تن در دهد و با گناه سِنخیَّت پیدا کند، در عذاب جاودان خواهد ماند.<ref>طباطبایی، تفسیر المیزان، ناشر منشورات اسماعیلیان، ج۱، ص۴۱۲-۴۱۴</ref>

 

طباطبائی هم‌چنین توضیح داده است که خلود در آتش و عذاب دائم، اثر و خاصیت صورت شقاوت است که لازمه نفس انسان شقی است، یعنی پس از اینکه ذات انسانی، بر اثر میل شدیدش به شقاوت به واسطه احوال عارض بر او که، به هر حال به اختیار خود او برمی‌گردد، صورت شقاوت به خود گرفت و شقاوت در او متحقق گردید، دیگر جایی برای پرسش باقی نمی‌ماند که چرا لوازم و آثار شقاوت، از جمله عذاب همیشگی، دامن فرد شقی را می‌گیرد.<ref name=":0">طباطبائی، المیزان، ج۱، ص۴۱۴.</ref>

بر اساس گزارش قدردان قراملکی در نظر عالمان شیعه اصل خلود اجماعی و مسلّم است.<ref>قدردان قراملکی، «تأملی در جاودانگی عذاب کفار ۲»، ص۱۲۰.</ref> اکثریت علمای شیعه معتقدند عذاب ابدی به کافران اختصاص دارد و گناه‌کاران حتی اگر به جهنم بروند در جهنم ماندگار نخواهند بود.  

== چالش‌های عذاب ابدی ==

=== عذاب ابدی و رحمت خداوند ===

گروهی از عالمان مسلمان که بیشتر رویکرد فلسفی و عرفانی دارند با عذاب ابدی و خلود در آتش مخالفند و دلایل قرآنی و حدیثی خلود را به گونه‌ای دیگر تبیین می‌کنند.<ref>ساطع و رفیعا، «مقایسه دیدگاه امام خمینی در باب خلود با سایر آرا مخالف و موافق»، ص۷۹.</ref> برخی از ایشان عذاب ابدی را با رحمت خداوند ناسازگار دانسته‌اند.<ref>بطحایی، «رحمت الهی و خلود دوزخیان»، ص۳۵.</ref> نظر این گروه از مخالفان لزوما این نیست که کافران از جهنم خارج می‌شوند بلکه معتقدند این افراد بدون آنکه عذاب بکشند در جهنم باقی خواهند ماند.<ref>ساطع و رفیعا، «مقایسه دیدگاه امام خمینی در باب خلود با سایر آرا مخالف و موافق»، ص۷۹.</ref>

[[ابن‌عربی|ابن عربی]] و پیروان مکتب وی، به طور کلی، بر اساس [[نظریه ظهور اسمای الهی|نظریه ظهور و تحقق اسمای الهی]] از جمله رحمان و رحیم، به بحث از خلود پرداخته‌اند. وی می‌گوید ذات برخی انسان‌ها با رحمت و شفقت سرشته شده است و اگر خداوند اجازه نظارت و حاکمیت در امور بندگانش را به آنان می‌داد، رنج و عذاب را از عالم زایل می‌ساختند. حال، خدایی که چنین کمالی را به برخی از بندگانش داده، مسلماً خودش به آن سزاوارتر است و می‌تواند عذاب را تماماً از بین ببرد. خداوند خود را نسبت به بندگانش ارحم الراحمین وصف کرده است.<ref>ابن عربی، الفتوحات المکیه، ج۳، ص۲۵</ref> به گفته قیصری کسی که موصوف به رحمانیت و رحیمیت است، هیچ فردی را به عذاب ابدی دچار نمی‌کند و این مقدار عذاب هم که در شریعت از آن خبر داده‌اند برای رساندن آنان به کمالات مقدّرشان است.<ref>نیز: خوارزمی، ج۱ُ ص۳۷۹-۳۸۰؛ ابن عربی، ج۲، تعلیقات عفیفی، ص۱۲۳-۱۲۴، ۱۳۰</ref> امام خمینی نیز به رحمت عام الهی، زوال‌ناپذیری [[فطرت|فطرت الهی انسان]] تمسک کرده است.<ref>ساطع و رفیعا، «مقایسه دیدگاه امام خمینی در باب خلود با سایر آرا مخالف و موافق»، ص۹۵.</ref>

در نقد [[ابن‌عربی|ابن عربی]] و برخی از پیروان وی گفته شده است که این نظر با سیاق آیات قرآن در باب عذاب و خلود در جهنم سازگار نیست و مخالف [[اجماع]] اهل اسلام است. از کلام خدا در تهدید کافران و اشقیا به آتش، کیفر و شکنجه و عذاب دردناک فهمیده می‌شود و اگر مقصود از آن، گوارایی و دلپذیری بود، تهدید و [[وعید]] معنایی نداشت.<ref>همان، ص۴۱۱-۴۱۲؛ ثقفی تهرانی، ج۱، ص۱۵۲-۱۵۶</ref> علاوه بر آن، به گفته طباطبائی رحمت خدا به معنای رقّت قلب و دلسوزی نیست زیرا این حالات از ویژگی‌های انسان مادی است، بلکه رحمت به معنای اعطا و افاضه آن چیزی است که مناسب استعداد قابل است.<ref name=":0" />

=== عذاب ابدی و عدل الهی ===

=== عذاب ابدی و حکمت الهی ===

=== ناسازگاری خلود با برخی آیات قرآن ===