هارون بن موسی تلعکبری: تفاوت میان نسخه‌ها

وی از قبیله [[بنی شیبان]] و به مکانی به نام تَلّ، در شهرک عُکْبَرا، در ده فرسخی شمال [[بغداد]]، منسوب است.<ref>سمعانی ، ج ۱، ص ۴۷۴، ج ۴، ص ۲۲۱؛ یاقوت حموی ، ج ۱، ص ۸۶۸، ج ۳، ص ۷۰۵</ref> نام وی را گاه بدون تشدید «ل » و معمولاً با تشدید ضبط کرده اند.<ref>ر.ک:شهید ثانی ، ج ۲، ص ۱۰۶۸</ref> نام اجداد وی ، پیش از احمد، دو گونه ثبت شده است.<ref>ر.ک:نجاشی ، ص ۴۳۹</ref> تاریخ ولادت وی معلوم نیست، ولی با توجه به اینکه از [[احمد بن ادریس اشعری]] (متوفی ۳۰۶)، محدّث معروف قمی، [[حدیث]] شنیده ظاهراً در اواخر قرن سوم به دنیا آمده است.

[[کمال الدین بن حیدر موسوی عاملی]] در «[[مشیخة تلعکبری]]»، اساتید هارون بن موسی را از [[رجال کبیر (کتاب)|رجال کبیر]] استرآبادی استخراج نموده است.<ref>حسینی، تراجم الرجال، ج۱، ص۴۴۹.</ref> <ref>آغا بزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج ۱۰، ص ۱۴۲.</ref> در این اثر وقتی از مشایخی نام می‌برد که هارون بن موسی از آنها به صورت شفاهی روایت کرده ولی اجازه روایت نداشته است، به [[احمد بن ادریس اشعری قمی]] اشاره کرده و به نقل از هارون می‌گوید: «احادیث کمی از وی در خانه [[ابن همام اسکافی]] شنیدم و از او اجازه ندارم»<ref>طوسی، رجال طوسی، ص۴۱۱.</ref> [[ابن ادریس قمی]] در سال ۳۰۶ هجری قمری وفات یافته است و از این جا پیداست که هارون بن موسی در زمان حیات اشعری قابلیت [[سماع حدیث]] را داشته و احتمالاً قریب به ۱۵ سال داشته است. بنابراین سال ولادت او را می‌توان حدود ۲۹۱ هجری قمری دانست.<ref>آغا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ج ۱، ص ۳۲۹ و ۳۲۸.</ref>

بیشتر استادان اوایل عمر تلعکبری در [[بغداد]] بوده اند و ظاهراً تلعکبری در دهه های نخستین عمر در بغداد می زیسته است.<ref>ر.ک:طوسی، رجال الطوسی، ص ۴۲۶؛ شبیری ، ۱۳۸۰ش ، ص ۲۵۲ـ۲۵۴</ref>

# وی در خانه [[محمد بن ابی بکر همام اسکافی|محمد بن هَمّام]] (متوفی ۳۳۶) از [[احمد بن ادریس اشعری]] روایاتی شنیده بوده است.<ref>طوسی، رجال الطوسی، ص ۴۱۱</ref> محمدبن همّام رئیس محدّثان [[شیعه]] در [[بغداد]] بود و احمدبن ادریس، احتمالاً در راه [[حج]]، که با مرگش در میانه راه به انجام نرسید، در بغداد مهمان وی شده بود.<ref>نجاشی ، ص ۹۲؛ ابن حجر عسقلانی ، ج ۱، ص ۲۰۲ به نقل از منتجب الدین رازی در تاریخ الری</ref>

# در [[دلائل الامامة]]،<ref>دلائل الامامه،ص ۴۷۸</ref> روایتی از [[حضرت علی]](ع) در [[بصره]]، و ظاهراً در باره [[جنگ جمل]]، آمده که تلعکبری آن را از [[محمد بن جریر طبری]] روایت کرده است. مقایسه این سند با دو سند مشابه در [[تاریخ الامم و الملوک (کتاب)|تاریخ طبری]]<ref>طبری،ج ۴، ص ۵۳۳</ref> درباره وقایع جنگ جمل نشان می دهد که استاد تلعکبری، مؤلف تاریخ طبری است، نه محمدبن جریر طبری صاحب کتاب المسترشد فی الامامة.

# از دیگر استادان اوائل عمر تلعکبری، [[محمد بن محمد بن سلیمان باغندی|ابوبکر محمد بن محمد بن سلیمان باغَنْدی]] (متوفی ۳۱۲) است.<ref>خطیب بغدادی، ج ۳، ص ۲۱۳؛ ذهبی، میزان الاعتدال فی نقدالرجال، ج ۴، ص ۲۸۷؛ ر.ک: خَزّاز رازی ، ص ۱۴۶</ref> وی نیز ساکن [[بغداد]] و پیرو مذهب [[اهل سنّت]] بود.<ref>خطیب بغدادی، ج ۳، ص ۲۱۳</ref>

# استاد دیگر وی [[محمد بن جعفر اسدی]] (متوفی ۳۱۲) است که تلعکبری کتاب وی را روایت کرده است.<ref>طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم، ص ۴۲۶؛ ر.ک: به طوسی، کتاب الغیبة، ص ۱۴۱</ref> اسدی هر چند ساکن [[ری]] بوده<ref>ابن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ص ۴۴۲، ۴۸۸؛ نجاشی، ص ۳۷۳؛ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۴۱۵ـ۴۱۷</ref> ولی باتوجه به منصب وکالت [[امام مهدی عجل الله تعالی فرجه|امام عصر(عج)]]، احتمال حضورش در [[بغداد]] برای ملاقات با [[حسین بن روح نوبختی]] ، وکیل اصلی و نایب سوم امام عصر، بسیار است .

# به نوشته [[شیخ طوسی]]<ref>رجال الطوسی، ص ۴۴۲</ref> در ۳۱۳، [[محمد بن اشعث]] محدّث معروف و مؤلف کتاب [[الجعفریات|اشعثیات]] که در [[مصر]] می‌زیسته، به تلعکبری و پدر و برادر وی اجازه روایت داده و این اجازه را [[محمدبن داودبن سلیمان]] به تلعکبری رسانده است و تلعکبری از محمدبن داود روایات الاشعثیات را که به [[پیامبر اکرم]] می رسد، شنیده و نقل کرده، ولی دیگر روایات این کتاب را ـ که اندک می‌باشد ـ نقل نکرده است.<ref>رجال الطوسی ، ص ۴۴۴</ref>

# [[محمد بن حسین بن حفص خثعمی|محمد بن حسین بن حفص خَثْعَمی]] (متوفی ۳۱۷)، دومین استاد تلعکبری است که به او اجازه روایت داد.<ref>ابن رازی، المسلسلات، ص ۲۴۳ـ۲۴۴؛ ابن شاذان، ص ۱۱۲؛ طوسی، رجال الطوسی، ص ۴۴۲؛ طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم، ص ۳۰۸</ref>

# وی از [[احمد بن موسی بن العباس بن مجاهد]] در ۳۱۸ اخذ حدیث کرده است.<ref>خزاز رازی ، ص ۱۴۶</ref>

# به گزارش [[شیخ طوسی]] در رجال<ref>رجال،ص ۴۵۰</ref> در سال ۳۱۸ تلعکبری [[یحیی بن زکریا کتنجی|یحیی بن زکریا کَتَنْجی]] را، که بیش از ۱۲۰ سال داشته ، دیده و از وی [[حدیث]] شنیده بوده است.

# در ۳۲۲ از [[احمد بن محمد بن ابی الغریب]] (یا العریب) حدیث شنیده است.<ref>طوسی، رجال طوسی، ص ۴۱۰؛ ر.ک: دلائل الامامه ، ص ۸۱</ref>

# به گزارش رجال طوسی،<ref>رجال طوسی،ص ۴۳۲</ref> وی از [[صدوق اول|علی بن حسین بن بابویه قمی]]، در ۳۲۳ هنگامی که ابن بابویه وارد [[بغداد]] شد حدیث شنید و اجازه تمام روایاتش را دریافت داشت.<ref>ابن طاووس، جمال الاسبوع بکمال العمل المشروع، ص ۱۸۲</ref>

# در ۳۲۳ و پس از آن، تلعکبری از [[حسن بن محمد بن احمد زیدی]] ـ ساکن رُمَیْلَة بغداد ـ حدیث شنید و از وی اجازه روایت گرفت.<ref>طوسی، رجال طوسی، ص 422</ref>

# مهمترین استاد تلعکبری [[محمد بن ابی بکر همام اسکافی|محمدبن هَمّام بغدادی]] است که نخستین بار در ۳۲۳ از او [[حدیث]] شنید.<ref>طوسی، رجال طوسی، ص ۴۳۹</ref> تلعکبری در دهلیز منزل محمدبن همّام، به پیشنهاد ابن همّام با خدمتکار [[امام حسن عسکری]] (ع) هم‌صحبت شد و ماجراهایی از زندگی آن حضرت را از وی شنید.<ref>دلائل الامامة، ص ۴۲۸ـ ۴۳۱؛ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۲۱۵؛ طوسی، رجال طوسی، ص ۴۴۴ـ ۴۴۵</ref> این ماجرا نشان دهنده نزدیکی تلعکبری به ابن همّام است. وی بیش از همه از این استادش روایت نقل کرد.

# دیگر استاد مهم تلعکبری، ابوالعباس احمدبن محمدبن سعید معروف به [[ابن عقده|ابن عُقْدَه]] (متوفی ۳۳۲) است که سه بار، از جمله در ۳۳۰، به [[بغداد]] آمد در همان سال تلعکبری از وی [[حدیث]] شنید.<ref>شبیری، نعمانی و مصادر غیبت، ص ۲۵۳؛ ر.ک: به خطیب بغدادی، ج ۵، ص ۱۹</ref>

تلعکبری از مشایخ بسیار دیگری هم روایت کرده است و شمار مشایخ وی تقریباً به ۱۳۰ تن می رسد، از جمله :

# [[احمد بن محمد بن سلیمان باغندی|احمد بن محمد بن سلیمان باغَنْدی]] (متوفی ۳۲۶)،<ref>خزاز رازی ، ص ۱۴۶</ref>

# [[سعید بن احمد بن موسی العراد|سعید بن احمد بن موسی العرّاد]] (متوفی ۳۲۶)،<ref>نجاشی ، ص ۱۸۰</ref>

# [[ابن حجام|ابن حُجام]] (جُحام)<ref>طوسی، رجال طوسی، ص ۴۴۳ـ۴۴۴</ref>

# یکی از مشایخ تلعکبری، [[احمد بن محمد بن جعفر صولی]] است<ref>دلائل الامامة، ص ۹۱، ۹۴</ref> که در ۳۵۲ یا ۳۵۳ وارد [[بغداد]] شده و برای مردم حدیث نقل کرده است.<ref>مفید، الامالی، ص ۱۶۴؛ نجاشی ، ص ۸۴؛ طوسی ، فهرست کتب الشیعة و اصولهم، ص ۷۶</ref> علی القاعده تلعکبری هم در یکی از این سالها از وی حدیث آموخته است . یکی از مشایخ وی [[امام رضا علیه السلام]] را درک کرده و در ۳۴۰ که تلعکبری وی را دیده ، بیش از ۱۵۰ سال داشته است.<ref>ر.ک:طوسی، رجال طوسی، ص ۴۵۱، ش ۶۴۱۱</ref>

# در میان مشایخ او نام یک زن نیز دیده می شود: فاطمه دختر [[هارون بن موسی بن الفرات]] که از طریق جد خود کتاب [[عبیدالله حلبی]] را روایت کرده است.<ref>طوسی، رجال طوسی، ص ۴۵۲</ref> تلعکبری از [[شیخ صدوق]] (متوفی ۳۸۱) ـ احتمالاً در سفر وی به بغداد ـ روایت کرده است.<ref>طوسی، رجال طوسی، ص ۴۳۹</ref>

# در [[سامرا]] نیز از [[محمد بن احمد بن عبیدالله منصوری]] حدیث شنیده است.<ref>دلائل الامامة ، ص ۴۷۴</ref>

# در میان مشایخ وی نام [[حسین بن حمدان خصیبی]]، از [[غالیان]] شیعی، نیز دیده می شود.<ref>خزاز رازی، ص ۲۳۶؛ طوسی، رجال طوسی، ص ۴۲۳؛ ر.ک: به نجاشی، ص ۶۷؛ ابن غضائری ، ص ۵۴</ref>

تلعکبری یکی از راویان [[محمد بن یعقوب کلینی]] (متوفی ۳۲۸ یا ۳۲۹) و کتاب [[اصول کافی|کافی]] است.<ref>کلینی، ج ۶، ص ۲۰۲؛ طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم، ص 395؛ طوسی، الاستبصار، ج ۱، ص ۷۳، ج ۴، مشْیِخَه، ص ۳۰۸ـ۳۰۹؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ج ۱۰، مشیخه، ص ۱۳، ۲۳</ref> برخی محدّثان در سال ۳۲۷ ه.ق از کلینی در بغداد [[حدیث]] شنیده‌اند.<ref>طوسی، تهذیب الاحکام، ج ۱۰، مشیخه ، ص ۲۹؛ طوسی، الاستبصار، ج ۴، مشیخه، ص ۳۱۰</ref> شاید تلعکبری هم در همین سال یا حدود آن از شیخ کلینی حدیث دریافت کرده باشد. گفتنی است که وی از سایر کتاب‌های کلینی (مثلاً [[رسائل الائمة]]) نیز روایت کرده است.

* [[ابن طاووس]] از وی با عنوان «الشیخ الصدوق» یاد کرده است.<ref>ابن طاووس، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیلة، ص 52، 228، 236؛ ابن طاووس، کشف المحجة لثمرة المهجة، ص 18</ref>

* [[شیخ مفید]] در کتاب لمح البرهان (تألیف 363)، تلعکبری را در شمار «فقهای عصر و روات و فضلا» آورده است.<ref>به نقل ابن طاووس، الاقبال بالاعمال الحسنة، ص 5</ref>

* [[محمد بن جعفر ابن نجار|ابن نجّار]] وی را راوی مطالب نادرست معرفی کرده<ref>ابن حجر عسقلانی، ج 7، ص 241</ref> که این امر ناشی از اختلاف مذهبی وی با تلعکبری بوده است.

# «[[الجوامع فی علوم الدین]]»<ref>نجاشی ، ص 439</ref> که از محتوای آن اطلاع درستی نداریم.

# «[[مشیخة|مشْیخَه]]» به نقل [[ابن حجر عسقلانی]] از ابن نجّار، تلعکبری در مشیخه خود از [[احمد بن عباس نجاشی]] روایت کرده،<ref>ابن حجر عسقلانی، ج 1، ص 289</ref> این متن با اندک تفاوتی و به شکل صحیح‌تر در [[رجال شیخ طوسی|رجال]] شیخ طوسی<ref>رجال شیخ طوسی،ص 412، ش 5964</ref> وارد شده است.

# «کتابی در ادعیه و مستحبات» [[ابن طاووس]] در کتب دعای خود اسناد بسیاری را با نام تلعکبری آغاز کرده که متن احادیث به اعمال مستحبی و [[دعا]] تعلق دارد. به سبب کثرت اینگونه موارد و مشابهت مضمونی آنها، احتمالاً این احادیث از کتابی نوشته تلعکبری در باره دعا و مستحبات گرفته شده است.<ref>ر.ک:ابن طاووس ،الاقبال بالاعمال الحسنة، ص 11، 24، 47؛ ابن طاووس، مهج الدعوات و منهج العبادات، ص 175؛ ابن طاووس، فلاح السائل و نجاح المسائل، ص 192، 478ـ479، 501 ـ 502</ref>

# در کنار نگارش کتاب، وی برخی از ادعیة مأثور را از ائمه هدی (ع) نقل کرده که بسیار مورد توجه شیعیان، خاصه اهل علم می‌باشد. یکی از این ادعیه نقل شده توسط هارون تلعکبری، «[[دعای ابوحمزه ثمالی]]» است که وی به سندش از [[حسن بن محبوب زراد]] از [[ابوحمزه ثمالی]] نقل کرده که حضرت [[زین العابدین]] (ع) در سحرهای ماه مبارک [[رمضان]] این دعا را مناجات می‌فرموده است.<ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه،‌ج8، ص186.</ref>

به گفته نجاشی، مردم به خانه تلعکبری می آمدند و بر وی حدیث می خواندند.<ref>نجاشی، ص 439</ref> این تعبیر حاکی از بسیاریِ شاگردان وی است. اما ابن نجّار ادعا کرده است که راویان اندکی از تلعکبری روایت کرده اند.<ref>به نقل ذهبی، میزان الاعتدال فی نقدالرجال، ج 4، ص 287؛ ابن حجر عسقلانی، ج 7، ص 241</ref> احتمالاً وی در این ادعا ناظر به راویان اهل تسنن است.

[[شیخ طوسی]]، با واسطه «جماعةٌ من اصحابنا»، از [[تلعکبری]] روایت کرده است. در باره مراد از این تعبیر توضیحاتی داده شده است.<ref>ر.ک:محقق حلّی، ص 191؛ نوری ، ج 1، ص 75</ref> [[شیخ مفید|مفید]] از وی با تعبیر «شیخنا» نام برده و ابن طاووس به شاگردی مفید نزد تلعکبری تصریح کرده است.<ref>ابن طاووس،کشف المحجة لثمرة المهجة، ص 18</ref>

# [[شیخ طوسی]]، [[سلامة بن ذکاء حرانی|سلامة بن ذکاء حَرّانی]] را صاحب التلعکبری خوانده<ref>رجال طوسی، ص 427</ref> که ظاهراً به معنای شاگرد ویژه است.

شاگردان دیگر تلعکبری عبارت اند از:

# [[سید مرتضی علم الهدی]]؛<ref>طوسی، رجال طوسی، ش 6209</ref>

# [[سیدرضی]]؛<ref>شریف رضی، ص 57، 64، 72</ref>

# محمدبن محمدبن خالد مُذاری که در [[صفر]] 383 از تلعکبری حدیث اخذ کرده است؛<ref>عمادالدین طبری، ص 9</ref>

# علی بن حسین بن محمدبن مَنْده که در [[صفر]] و [[ربیع الاول]] 381 از تلعکبری [[حدیث]] شنیده است؛<ref>خزاز رازی، ص 69، 294، ر.ک: به ص 33، 44</ref>

# ابوالحسن علی بن محمد قزوینی؛<ref>ابن طاووس، الیقین باختصاص مولانا علی ( ع )، ص 188؛ ر.ک: به کولبرگ، ص 575 ـ 576</ref>

# [[محمد بن احمد بن على قمی|محمد بن احمد بن شاذان]]، مؤلف مائةُ منقبةٍ؛<ref>ر.ک:ابن شاذان، ص 108ـ 109، 112</ref>

# [[حسن بن ابی طاهر جاوانی]] مؤلف نورالهدی؛<ref>ر.ک:ابن طاووس، الیقین باختصاص مولانا علی(ع)، ص 605</ref>

# ابوالقاسم علی، فرزند [[شیخ مفید]]؛<ref>حلوانی ، ص 147؛ ر.ک: شبیری، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ش، ص 119</ref>

# [[محمد بن حسن بن حسین بن ایوب قمی]]،<ref>عاصم بن حمید، ص 21</ref>

# جعفر بن احمد بن علی قمی معروف به [[ابن رازی]]؛<ref>ابن رازی، جامع الاحادیث ، ص 98، 116؛ ابن رازی، مسلسلات ، ص 243، 246</ref>

# [[حسین بن عبدالله حرمی|ابوعبدالله حسین بن عبدالله حرمی]]؛<ref>دلائل الامامة، ص 58، 343</ref>

# ابوعبدالله حسین بن عبیدالله بن علی معروف به [[ابن واسطی]]؛<ref>کراجکی ، ج 1، ص 386</ref>

به سبب موجود نبودن کتابهای تلعکبری، نمی توان آرای خاص وی را به دست آورد. فقط دو نظریه فقهی و حدیثی وی ذکر شده است.

* به گزارش [[شیخ مفید]]، وی از اصحاب عدد بود و [[ماه رمضان]] را همیشه سی روز می دانست.<ref>به نقل ابن طاووس، الاقبال بالاعمال الحسنة، ص 5</ref> این دیدگاه فقهی در دوره های بعد متروک گردید، ولی در قرن چهارم و پنجم بسیاری بدان معتقد بودند و در باره آن بحث می کردند<ref>به نقل ابن طاووس، الاقبال بالاعمال الحسنة، ص 5،مفید، جوابات اهل الموصل فی العدد و الرؤیة؛ نجاشی ، ص 124، 401؛ طوسی ، فهرست کتب الشیعة و اصولهم، ص 290، ص 398؛ علم الهدی ، ج 2، ص 17ـ63</ref>

* تلعکبری ، استعمال «اخبرنی» را هنگام نقل [[حدیث]] به روش اجازه، مجاز می دانسته و بر همین اساس از [[ابن ولید قمی|ابن ولید]] ـ که به تصریح [[شیخ طوسی]]<ref>رجال طوسی، ص 439، ش 6273؛ ر.ک:ابن طاووس ، فلاح السائل و نجاح المسائل، ص 144</ref> از او اجازه حدیث داشته و وی را دیدار نکرده ـ با عبارت «اخبرنی » نقل کرده است.<ref>محمد حضرمی، ذیل، ص 96؛ خزاز رازی ، ص 256؛ دلائل الامامة ، ص 242، 253ـ254؛ نیز رجوع کنید به ابن طاووس ، 1377 ش ، ص 408</ref>

* به گزارش رجال [[شیخ طوسی]]،<ref>رجال،ص 442، ش 6313</ref> در 313 از ابن اشعث برای تلعکبری و پدر و برادر وی اجازه حدیث گرفته شده است. این گزارش نشان می‌دهد که پدر و برادر تلعکبری هم دست‌کم علاقه‌مند به دانش حدیث بوده‌اند.

* نجاشی<ref>نجاشی،ص 439</ref> در شرح حال هارون بن موسی تلعکبری، اشاره می‌کند که با پسر تلعکبری (ابوجعفر) در خانه او حاضر می‌شده است در حالی که مردمان بر پدرش حدیث می‌خوانده‌اند.

* همچنین به نوشته شیخ طوسی در رجال<ref>رجال شیخ طوسی،ص 427</ref> تلعکبری در 370 از [[سهل دیباجی]] حدیث شنیده و او و پسرش از سهل اجازه روایت حدیث داشته‌اند. مراد از پسر تلعکبری ظاهراً همان فرزند مشهور وی محمدبن هارون است.

* [[محمد بن هارون تلعکبری|ابوالحسین محمد بن هارون تلعکبری]] ـ که نامش در [[دلائل الامامة]] و کتب دعای [[ابن طاووس]] فراوان ذکر شده ـ از پدر خود روایت بسیار دارد. روایات وی از [[شیخ صدوق]] هم بسیار است.<ref>دلائل الامامة ، ص 66، 71، 74</ref>

 

{{پانویس|2}}