آیه: تفاوت میان نسخه‌ها

قرآن کریم آیه را به هر موجودی که نشانه وجود و صفات [[خداوند]] باشد یا به [[معجزه|معجزات]] ارائه شده از سوی [[پیامبر|انبیاء]] هم اطلاق کرده است. در کاربرد این معنا، قرآن کریم آیات و نشانه‌های خداوند را به آفاقی و انفسی تقسیم نموده که اولی به معنای نشانه‌های بیرون از وجود انسان، و انفسی به معنای نشانه‌های درون وجود انسان است که او را به سوی خداوند رهنمون می‌شود.

زَرکَشی آیه را به معنای نشانه<ref>زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ۱۹۷۲م، ج۱، ص۳۶۳.</ref> و راغب آن را به «‌شیء واضح و روشن‌» معنی کرده است.<ref>راغب اصفهانی، معجم مفردات، ۱۴۱۶ق، ص۳۴.</ref> در کتاب لسان العرب آیه به معنای معجزه و نشانه آمده است.<ref>ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۲۸۲.</ref>  

مقصود از هر آيه در قرآن کریم، قطعه‌اى از آن است كه در سوره‌اى واقع شده و شروع و پايانى دارد و از چند جمله يا كلمه يا حرف تشكيل شده و حدود آن از طريق پيامبر(ص) تعيين شده است.<ref>فراهیدی، کتاب العين، ۱۴۱۴ق، ص۶۳؛ سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۴۵؛ فیروزآبادی، بصائر ذوى التمييز، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۶۳.</ref> در قرآن كريم نيز آيه به اين معنا به كار رفته است.<ref>سوره بقره، آیه ۱۰۶؛ سوره آل عمرن، آیه ۷؛ سوره نحل، آیه ۱۰۱.</ref>  

واژه آیه به صورت مفرد در دو آیه(۴۱ [[سوره آل‌عمران]] و ۱۰ [[سوره مریم]]) و تثنیه (آیتَین)  در آیه۱۲ [[سوره اسراء|سوره اسرا]] و جمع (آیات) روی هم ۳۸۲ بار در قرآن به کار رفته است.<ref>عبدالباقی،  المعجم المفهرس، صص ۱۰۳- ۱۰۸</ref> که معنی اصلی آن در اینجا نیز نشان و علامت است و گاهی نیز به معانی: علامت (بقره:۲۴۸)، عبرت (یونس:۹۲)، معجزه (بقره:۱۲)، امر عجیب و شگفت (مؤمنون:۵۰)، برهان و دلیل (روم:۲۲)، به کار رفته است.<ref>المعجم الوسیط، ج۱، ص۲۵؛ زرقانی، مناهل العرفان، دار احیاء تراث العربی، ج۱، ص۳۳۸؛ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ۱۹۷۲م، ج۱، ص۲۶۶.</ref>

معرفت آیات قرآنی، توقیفی بوده<ref>نظام الاعرج، تفسیر غرائب القرآن، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۶۶</ref> و شناخت آن، جز با علم الهی ممکن نیست، چرا که بعضی از حروف و کلمات مانند «‌المص‌»(آیه ۱ سوره اعراف) آیه است، ولی برخی دیگر مثل «‌المر‌»(بخشی از آیه ۱ سوره رعد) آیه نیست.<ref>زرقانی، مناهل العرفان، دار احیاء تراث العربی، ج۱، ص۳۳۹</ref>

=== نخستین و آخرین آیه نازل شدهٔ قرآن===

== اقسام آیات ==

=== محکم و متشابه ===

در قرآن، آیات به دو دسته [[محکم و متشابه| محکمات و متشابهات]] تقسیم شده‌اند.<ref>آل عمران/۳، ۷</ref>[[علامه طباطبایی]] می‌گوید:<ref>طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۳، ص۳۲ـ۴۳</ref>

::محکمات آیاتی است که معنای آن‌ها روشن است و با معنای غیر خودش اشتباه نمی‌شود. به این دسته آیات باید [[ایمان]] داشت و به آن‌ها عمل کرد. متشابهات، آیاتی هستند که ظاهرشان مقصود نیست و مراد واقعی آن‌ها را که تأویل‌شان است، جز خدا کسی نمی‌داند. البتّه به نظر دانشمندان [[شیعه]]، تأویل آیات متشابه را [[پیامبر(ص)]] و [[امامان]](علیهم السلام) نیز می‌دانند.

به نظر علاّمه طباطبایی، بنابر همان آیه، آیات متشابه به محکمات برمی گردند؛ و از روایات به دست می‌آید که متشابه در رساندن مدلول خود استقلال ندارد و به واسطه ارجاع آن به محکمات روشن می‌شود؛ بنابراین در قرآن، آیه‌ای که هیچ گونه دسترس به مقصود واقعی‌اش نباشد، وجود ندارد.<ref>طباطبائی، قرآن در اسلام، ۱۳۸۸ش، ص۳۷</ref>

بیش‌ترین آیات متشابه، در خصوص صفات و افعال خدا است و با ارجاع این آیات به محکمات، آن‌ ها نیز از صفت محکم برخوردار می‌شوند؛ عدد آیات متشابه از دویست تجاوز نمی‌کند.<ref>معرفت، التمهید، ۱۳۸۸ش، ج۳، ص۱۴</ref>

=== تقسیمات دیگر ===

دانشمندان علوم قرآنی دسته بندی‌های متعددی برای آیات ذکر کرده‌اند<ref>الاتقان، ج۱، ص۱۰</ref> مانند: [[آیات الاحکام|آیات الاحکام]] ، [[ناسخ و منسوخ|آیات ناسخ و منسوخ]] آیات عام و خاص، مُجمَل و مُبَیَّن، مطلق و مُقیَّد، منطوق و مفهوم. <ref>سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ۱۳۹۴ق، ج۳، صص۱۰۴-۳.

== آیات مشهور ==

در روایات [[پیامبر(ص)]] و [[اهل بیت(ع)]] نیز برخی عنوان‌ها و نام‌های خاص به بعضی از آیات اطلاق شده است. مانند: کریم‌ترین آیه[با ارزش‌ترین آیه] (بسم الله الرحمن الرحیم)؛ <ref>حویزی، نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۶.</ref> محکم‌ترین آیه، آیه ۹۰[[سوره نحل]]،{{یاد| «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَىٰ وَيَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ ۚ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ» در حقيقت، خدا به دادگرى و نيكوكارى و بخشش به خويشاوندان فرمان مى‌دهد و از كار زشت و ناپسند و ستم باز مى‌دارد. به شما اندرز مى‌دهد، باشد كه پند گيريد.}}جامع‌ترین آیه، آیات ۷و ۸ سوره زلزله {{یاد|فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ* وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ پس هر كه هموزن ذرّه‌اى نيكى كند [نتيجه‌] آن را خواهد ديد* و هر كه هموزن ذرّه‌اى بدى كند [نتيجه‌] آن را خواهد ديد.}}  حزن انگیزترین آیه، آیه ۱۲۳ [[سوره نساء]] «...مَنْ يَعْمَلْ سُوءًا يُجْزَ بِهِ...» هر كس بدى كند، در برابر آن كيفر مى‌بيند.<ref>سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ۱۳۹۴ق، ج۴، ص۱۴۸.</ref> امید بخش‌ترین آیه قرآن آیه ۱۱۴ سوره هود إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ <ref>طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۳۴۶.</ref> و نیز آیه ۴۸ سوره نساء إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَٰلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ  <ref>طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۱۰۱.</ref>

از باب نمونه، پیامبر(ص) فرمود: عظیم‌ترین آیه، [[آیه الکرسی]] است.

== ترتیب آیات ==

درباره نظم وترتیب آیات میان قرآن پژوهان دو دیدگاه متفاوت وجود دارد: بیش‌تر محقّقان [[اهل سنت]] و شیعه برآنند که جای‌گاه آیات درسوره‌ها، با هدایت پیامبر(ص) به وسیله [[جبرئیل]] و دستور حضرت به اصحاب معین می‌شد؛ بنابراین، ترتیب موجود توقیفی است؛ یعنی تغییر آن جایز نیست.<ref>سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۳۲</ref>

در مقابل عدّه‌ای دیگر معتقدند که ممکن است آیات قرآن در زمان پیامبر مرتّب شده باشد؛ امّا پس از وی، ذوق، سلیقه و اجتهاد اصحاب در نظم و ترتیب موجود نقش داشته است. به نظر [[علامه طباطبایی|علاّمه طباطبایی]]، روایات جمع اوّل قرآن (زمان [[ابوبکر]]) مؤید این است که اجتهاد اصحاب در ترتیب آیات دخالت داشته است؛ و اگر بپذیریم که همه آیات به دستور حضرت مرتب شده، بدان معنا نیست که آن چه را اصحاب منظّم و مرتّب کرده‌اند، همان ترتیب زمان رسول خدا(ص) است... و اجماعی که بر وحدت ترتیب فعلی با ترتیب زمان پیامبر ادّعا شده، [[اجماع]] منقول است و نمی‌توان بر آن تکیه کرد.<ref>طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۲، ص۱۲۷ـ۱۲۹</ref>

== تعداد آیات ==

*مکتب کوفی: ۶۲۳۶ آیه است که قرائت حفص از عاصم، از امام علی(ع) گرفته شده است.<ref>طبرسی، مجمع البيان، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۷۷.</ref>  

عدد کوفی چون به [[حضرت علی(ع)]] منسوب است، نزد دانشمندان علوم قرآن و تفسیر به واقعیت نزدیک‌تر و از اعتبار ویژه‌ای برخوردار است.<ref>معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۲، ص۸۲.</ref> عدد آیات در مصحف شریف براساس مکتب کوفی است.<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۳۶.</ref>

به نظر [[علامه طباطبایی]]، عددهایی که گفته‌اند، نصِّ [[متواتر]] یا [[خبر واحد]] معتبری که بتوان بر آن تکیه کرد، ندارد؛ بنابراین، اعتقاد به هیچ کدام لازم نیست؛ بلکه می‌توان هر کدام را با تحقیق پذیرفت یا رد کرد.<ref>طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۳، ص۲۳۲</ref>

== تناسب آیات ==

مناسبت میان دسته‌ای از آیات یک سوره یا به معنای وَحدتِ سیاق است که مورد توافق مفسران است، و یا مقصود مناسبت میان مجموع آیات یک سوره است که هدف یا اهداف متعدّدی را تعقیب می‌کند و پس از رسیدن به آن، سوره به پایان می‌رسد. کوتاهی و بلندی سوره‌ها نیز به این سبب برمی گردد.<ref>معرفت، التمهید، ۱۳۸۸ش، ج۵، ص۲۳۹</ref>

آن دسته از قرآن پژوهان که ترتیب آیات را توقیفی(نیازمند بیان شارع) می‌دانند بر لزوم کشف این مناسبت تأکید می‌کنند. از میان همه [[تفسیر قرآن|مفسران]] مسلمان، آنکه بیشترین توجه را به ربط و مناسبت آیات و سوره‌ها داشته است، [[فضل بن حسن طبرسی|طبرسی]] (د ۵۴۸ق /۱۱۵۳م) است که در آغاز هر سوره، ربط و مناسبت آن را با سوره قبلی بیان داشته است و در طی تفسیر هر آیه ذیل عنوان «‌النظم‌» به شرح پیوند معنوی آن با آیات قبل و بعد پرداخته است. از دیگر مفسرانی که بیش و کم به این امر توجهی کرده‌اند، از [[زمخشری]] در [[الکشّاف]]، [[فخررازی]] در [[التفسیر الکبیر]]، [[آلوسی]] در [[روح المعانی]]، [[محمد رشید رضا|محمّدرشیدرضا]] در [[تفسیر المنار]] و [[شیخ محمود شلتوت]] در [[تفسیر القرآن الکریم]] و [[سید محمدحسین طباطبائی|محمدحسین طباطبایی]] در [[المیزان فی تفسیر القرآن (کتاب)|المیزان]] می‌توان نام برد.

::قرآن کتابی فنّی و درسی نیست تا دارای فصول و نظام تألیفی خاصّی باشد؛ شناخت مناسبت آیات خوب است؛ امّا این مناسبت باید براساس ارتباط میان اجزایی باشد که اوّل و آخرش به هم ربط دارد؛ بنابراین نباید ربط‌های نادرستی را به کلام خدا نسبت داد.<ref>سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۲۳۴</ref> به گفته [[علامه طباطبایی]]، چه بسا ممکن است چند آیه به صورت جمله‌ای معترضه که بیان گر مطلب دیگری باشد، میان دو آیه هم سیاق فاصله شوند؛ بنابراین نیازی به تکلّف و زحمت برای یافتن ارتباط و تناسب آیات نیست و دلیلی بر لزوم این تناسب وجود ندارد، مگر در سوره هایی که یک جا نازل شده، یا آیاتی که ارتباطشان روشن است.<ref>طباطبایی، المیزان،۱۳۹۳ق، ج۴، ص۳۵۹</ref>

== معنای دیگر آیه ==

برای آیه معنای عامی نیز بیان شده و آن این که آیات الهی اموری هستند که به وجود آفریدگار، قدرت، حکمت، عظمت و سایر صفات علیای او گواهی می‌دهند. از این رو، در مورد همه آفریدگان به کار می‌رود. قرآن کریم در موارد زیادی پس از ذکر پدیده‌های جهان آفرینش می‌فرماید: (إِنَّ فی ذلک لآیات) ; «‌به راستی که در آن (پدیده‌های شگفت انگیز جهان) نشانه هایی [برای خدا و صفات او] است.<ref>جمعی از نویسندگان، قرآن شناسی، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۳۳</ref>

نکته قابل توجه این که در قرآن کلمه «‌[[معجزه]]‌» استعمال نشده است و به جای آن اصطلاح «‌آیه» و «‌بَیِّنه‌» به کار رفته است<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۱۶۱; مصباح یزدی، راه و راهنما شناسی، ۱۳۸۳ش، ص۸۲</ref>و اصطلاح «‌معجزه‌» را غالباً متکلمان به کار برده‌اند.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۱۶۱; علامه حلی، ایضاح المراد، ۱۳۹۵ش، ص۳۸۱.</ref>

آیه بودن چیزی به اعتبارها و جهات گوناگون فرق کرده و قابل شدت و ضعف است؛ مثلاً بخشی از قرآن به اعتبار عجز بشر از آوردن مثل آن، آیه خداست. احکام و تکالیف الهی به اعتبار حصول [[تقوا]] و [[تقرّب]] به سبب آنها، آیات خداوند هستند. موجودات عینی به اعتبار این که وجود و خصوصیات وجودی‌شان، به وجود و خصوصیات وجودی خداوند دلالت می‌کند، آیات خداوند می‌باشند. انبیا و اولیای الهی به جهت این که در قول و عمل، مردم را به خدا دعوت می‌کنند باز از آیات الهی هستند ; مثلا از [[امام صادق(ع)]] و [[امام رضا(ع)]] درباره آیه: (وَعلامات وبِالنَّجمِ هُمْ یهْتَدُون) سؤال شده که فرمود: مراد از «‌نجم‌» [[رسول خدا (ص)]] و مراد از «‌علامات‌» [[ائمه(ع)]] می‌باشند.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۰۷؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۲۵۰</ref>امور خارق العاده و معجزات انبیا نیز به خصوص «‌آیه» نامیده می‌شوند، زیرا هم دلالت روشن تری به قدرت و عظمت الهی دارند و هم نشانه صدقِ انبیاء در دعوی [[نبوت]] هستند.<ref>مصباح یزدی، قرآن شناسی، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۳</ref>

=== آیات تشریعی و تکوینی ===

آیات الهی را ابتدا می‌توان به دو بخش «‌تشریعی‌» و «‌تکوینی‌» تقسیم کرد [[آیات تشریعی]] عمدتاً، قرآن کریم و دیگر کتاب‌های آسمانی است.<ref>مصباح یزدی، قرآن شناسی، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۳</ref>{{یاد|آیه ۳۴ سوره احزاب نمونه‌ای از بکار رفتن آیات در قرآن در آیات تشریعی است «وَاذْكُرْنَ مَا يُتْلَىٰ فِي بُيُوتِكُنَّ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ وَالْحِكْمَةِ» }}البته برخی از آیات قرآنی بیانگر آیات تکوینی نیز هستند. {{یاد| آیه ۲۵۲ سوره بقره نمونه‌ای از آیات در قرآن کریم به معنای آیات تکوینی ونشانه‌های توحید و ربوبیت و قدرت خداست. تِلْكَ آيَاتُ اللَّهِ نَتْلُوهَا عَلَيْكَ بِالْحَقِّ ۚ  }}و برخی دربردارنده معارف اعتقادی، احکام عملی و یا اخلاقیات بوده که مایه تقرب به سوی خداست.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۸، ص۱۵۹</ref>

===آیات آفاقی و انفسی ===

# مطالعه در نشانه‌های خدا که جسم و جان انسان است و به آن، آیات اَنفُسی می‌گویند،

# مطالعه در آیاتی که در بیرون وجود او قرار دارد و به آن، آیات آفاقی گفته می‌شود.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۸۰ش، ج۱۸، ص۳۲۸</ref>

در قرآن و روایات، به مطالعه وتدبّر در هردو دسته، به ویژه آیات انفسی تأکید فراوان شده است؛ چنان که خدای سبحان می‌فرماید: {{قرآن جدید|۴۱|۵۳|تا کلمه= الحق}} ترجمه: به زودى نشانه‌هاى خود را در افقها[ى گوناگون‌] و در دلهايشان بديشان خواهيم نمود، تا برايشان روشن گردد كه او خود حق است...

مانند آسمانها، زمین و نظمی که در دریاها، صحراها، گیاهان، حیوانات و موجودات آسمانی است که تامل در آنها، رهگشاست و سالک را به وحدت حق، آشنا می‌کند.

امام علی(ع) در بیانی دیگر از طریق آیات آفاقی به وجود خدا، دلیل اقامه کرده است: «‌پس اندیشه کن در آفتاب و ماه، و درخت و گیاه، و آب و سنگ، و اختلاف شب و روز، و جوشش دریاها، و فراوانی کوه‌ها، و بلندای قلّه‌ها، و گوناگونی لغت‌ها، و تفاوت زبان‌ها، که نشانه‌های روشن پروردگارند.پس وای بر آن کس که تقدیر کننده را نپذیرد، و تدبیر کننده را انکار کند! گمان کردند که آنها چون گیاهانند و زارعی ندارند، و اختلاف صورت‌هایشان را سازنده‌ای نیست، بر آنچه ادعا می‌کنند حجت و دلیلی ندارند، آیا ممکن است ساختمانی بدون سازنده باشد ».<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۸۵</ref>

== پانویس ==

== یادداشت ==

== پیوند به بیرون ==

* [https://www.cgie.org.ir/fa/article/266333/%D8%A2%DB%8C%D9%87%D8%8C-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 دایره المعارف بزرگ اسلامی]

* [http://www.maarefquran.com/Files/viewdmaarefBooks.php?bookId=1 دانشنامه موضوعی قرآن کریم]