غیبت امام مهدی(عج): تفاوت میان نسخه‌ها

'''غیبت امام زمان''' به معنای پنهان‌شدن و زندگی مخفی [[امام مهدی(عج)]] آخرین و دوازدهمین امام از سلسله جانشینان [[پیامبر اسلام(ص)]]، یکی از اعتقادات مهم [[شیعه دوازده امامی]] است. بنابر آموزه‌های شیعه، امام مهدی(عج) دو غیبت داشته است: [[غیبت صغری]] که شصت و نه سال طول کشیده و [[غیبت کبری]] که هنوز ادامه دارد. در دوران غیبت صغری امام مهدی(عج) از طریق [[نواب اربعه|چهار نائب]] با شیعیان ارتباط داشته است اما در دوران غیبت کبری، ارتباط ظاهری امام با مردم قطع گردیده و شیعیان برای امور دینی باید به راویان حدیث و عالمان شیعه مراجعه کنند. درباره چرایی غیبت در روایات [[امامان شیعه]] نکاتی ذکر شده که از جمله آنها امتحان شیعیان است.

دانشمندان شیعه برای تبیین مسأله غیبت، کتاب‌های متعددی نوشته‌اند که مشهورترین آنها کتاب [[کتاب الغیبة (نعمانی)|غیبت نعمانی]] و کتاب [[کتاب الغیبة (شیخ طوسی)|غیبت شیخ طوسی]] است.

== غیبت چیست؟==

غیبت، در لغت به معنای پنهان شدن از دیدگان است و غایب به کسی گفته می‌شود که حاضر و ظاهر نیست.<ref>طریحی، مجمع البحرین، ج۲، ماده غیبت؛ لسان العرب، ج۴، ص۴۵۴؛ جوهری، الصحاح، ج۲، ص۶۳۳.</ref>

و در اصطلاح و اعتقاد شیعیان غیبت به پنهان زیستی [[حضرت مهدی(عج)]] گفته می‌شود که در برخی از احادیث شیعه از واژه حیرت برای آن استفاده شده است.<ref>نعمانی، الغیبه، ص۶۱؛ طوسی، الغیبه، ص۱۶۴.</ref> شیعیان باور دارند که آخرین امام از سلسله [[امامان شیعه(ع)]] به امر خداوند زندگی مخفی دارد و این زندگی تا زمانی که خداوند بخواهد ادامه خواهد داشت. نقطه پایانی غیبت امام زمان(عج) دوره ظهور است. که زمان آن مشخص نیست. این زندگانی پنهانی به یک دوره کوتاه‌مدت با نام [[غیبت صغری]] و یک دوره طولانی مدت با نام [[غیبت کبری]] تقسیم می‌شود.<ref>شیخ مفید، الإرشاد، ج۲،ص۳۴۰.</ref>

باور به غیبت امام دوازدهم یکی از عقاید اختصاصی شیعیان در مقابل اهل سنت است. این باور باعث ایجاد پرسش‌هایی درباره ماهیت و چگونگی غیبت، علل غیبت، امکان ارتباط یا ملاقات با امام در زمان غیبت، فایده امام در دوران غیبت و نیز وظایف شیعیان در این دوران شده است.

 

در چگونگی غیبت برداشت‌های مختلفی از روایات به دست آمده است؛

 

#پنهان بودن جسم (ناپیدایی): در این نظریه، جسم حضرت مهدی(عج) از دید ظاهری مردم پنهان است و این پنهانی از طریق [[معجزه|اعجاز]] صورت می‌گیرد.<ref>صافی گلپایگانی، ده رساله، ص۷۱؛ صدر، تاریخ الغیبة الکبری، ج۲، ص۳۲-۳۱.</ref> زیرا بر اساس این دیدگاه حضرت مردم را می‌بیند ولی مردم او را نمی‌بینند. به گفتۀ [[شهید صدر دوم|سید محمد صدر]] این نظریه ساده‌ترین نظریه علمی قابل قبول درباره پنهان شدن و رهایی ایشان از ظالمان است.<ref>صدر، تاریخ الغیبة الکبری، ج۲، ص۳۲-۳۱.</ref> این برداشت با معنای لغوی غیبت و روایاتی که آن حضرت را به خورشید پشت ابر تشبیه کرده است<ref>سلیمیان، درسنامه مهدویت، ج۲، ص۳۹.</ref> همخوانی بیشتری دارد.<ref>صدر، تاریخ الغیبة الکبری، ج۲، ص۳۲-۳۱.</ref>

# پنهان بودن عنوان (ناشناسی): مراد از غیبت این نیست که حضرت در کوه، غار یا جای دیگری پنهان است، بلکه مقصود از غیبت ناشناخته بودن آن حضرت است<ref>صدر، راه مهدی(عج)، ص۷۸.</ref> نه پنهان بودن.<ref>صدر، تاریخ الغیبة الکبری، ج۲، ص۳۴-۳۳.</ref> بر اساس این نظریه حضرت مهدی(عج) از دید ظاهری مردم پنهان نیست، بلکه در میان مردم زندگی می‌کند، مردم او را می‌بینند اما نمی‌شناسند. این پنهانی به طور عادی نیز واقع می‌شود.<ref>صافی گلپایگانی، ده رساله، ص۷۰-۷۱.</ref> [[سید محمد صدر]] این دیدگاه را پذیرفته است. و برای اثبات آن به دلائلی استناد می‌کند، از جمله:

##آوردن معجزه زمانی است که اقامه حق منحصر در آن باشد. بنابراین اگر حفظ امام زمان با  پنهان شدن جسم آن حضرت باشد، می‌بایست از طریق اعجاز صورت گیرد در حالی که وقتی حفظ آن از طریق عادی مانند پنهان بودن عنوان امکان دارد، وقوع معجزه بی‌معنا است.<ref>صدر، تاریخ الغیبة الکبری، ج۲، ص۳۶.</ref>

# پنهان بودن جسم و عنوان: در مواردی جسم حضرت مهدی(عج) از دید مردم پنهان است و در مواردی توسط مردم دیده می‌شود؛ اما شناخته نمی‌شود. [[آیت الله صافی گلپایگانی]] معتقد است که بر اساس احادیث و نیز حکایات [[ملاقات با امام زمان|ملاقات افراد با امام مهدی]] می‌توان نتیجه گرفت که غیبت به هر دو شکل (ناپدید شدن و ناشناس بودن) وقوع دارد، بلکه گاهی در زمان واحد هر دو شکل واقع شده است.<ref> صافی گلپایگانی، پاسخ ده رساله، ص۷۰.</ref>

غیبت صغری یا غیبت کوتاه‌مدت نخستین مرحله از زیست مخفیانه امام دوازدهم است که در سال ۳۲۹ق به پایان رسیده است. این دوره بنابر اختلاف درباره زمان آغاز آن ۶۹ یا ۷۴ سال طول کشیده است. گروهی از عالمان شیعه هم‌چون [[شیخ مفید]] (م ۴۱۳ق) در کتاب [[الارشاد]]<ref>شیخ مفید، الإرشاد، ج۲،ص۳۴۰.</ref> و [[فضل بن حسن طبرسی|طبرسی]] (م۵۴۸ق) در کتاب [[اعلام الوری]] مدّت غیبت صغرا را ۷۴ سال و زمان آغاز آن را سال ۲۵۵ق و تولد امام مهدی(ع) دانسته‌اند.<ref>فضل بن حسن طبرسی، إعلام الوری بإعلام الهدی، ج۲، ص۲۵۹.</ref>

گروهی دیگر آغاز غیبت صغری را سال ۲۶۰ یعنی سال آغاز امامت امام زمان(ع) می‌دانند که ۶۹ سال طول کشیده است. <ref>سید محمّد صدر، تاریخ الغیبة الصغری،ص۳۴۱ به بعد.</ref>

در این دوران امام مهدی از طریق چهار نفر ([[نواب اربعه]]) که به ترتیب عهده‌دار وظیفه نیابت بودند، با شیعیان ارتباط داشتند و شیعیان نامه‌ها و درخواست‌های خود را از طریق این افراد به امام مهدی(عج) می‌رسانند و از همین طریق نیز پاسخ خود را دریافت می‌کردند. در این دوران افراد متعددی نیز با امام دوازدهم دیدار داشته‌اند.

وجه تمایز اصلی زمان غیبت صغرا و غیبت کبرا، وجود [[نواب اربعه|نائبان چهارگانه]] و واسطه‌های ارتباطی است که تنها در زمان غیبت صغرا، عهده‌دار ابلاغ پیام‌های حضرت بوده‌اند و پس از آن، ارتباط ظاهری امام دوازدهم با مردم به کلی قطع می‌شود.<ref>سید محمّد صدر، تاریخ الغیبة الصغری،ص۳۴۱ به بعد.</ref>

=== جامعه شیعه پس از امام عسکری(ع) <small>(دوران حیرت)</small>===

در زمان [[امام حسن عسکری(ع)]] مشهور بود که شیعیان در انتظار قیام فرزند او هستند.<ref>شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۳۳۶.</ref> به همین جهت، دستگاه [[عباسیان|عباسی]] نیز در جستجوی این فرزند بود. از این رو امام عسکری نیز در طول زندگی خود، فرزندش را فقط به چند تن از اصحاب و خویشان نزدیک معرفی کرد.<ref>جاسم حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ص۱۰۲، با اندکی تلخیص.</ref> و به همین علت هنگام شهادت امام عسکری، اکثر شیعیان از وجود فرزندی برای ایشان خبر نداشتند.<ref>نوبختی، فرق الشیعه، ص۱۰۵؛ الارشاد، ج۲، ص۳۳۶؛ ابن شهر آشوب، المناقب، ج۴، ص۴۲۲.</ref>

پس از [[شهادت]] امام عسکری(ع)، برخی از یاران ایشان به ریاست [[عثمان بن سعید عمری]] <small>(متوفی بین ۲۶۰ تا ۲۶۷ق.)</small> به جامعه شیعه اعلام کردند که امام عسکری فرزندی از خود به جا نهاده که اکنون جانشین ایشان و متصدی مقام امامت است،<ref>ابوسهل نوبختی، التنبیه، ص۹۲۹۳.</ref> این نکته در نقل [[عبدالله بن جعفر حمیری]] از عثمان بن سعید عَمری درباره نام جانشین امام عسکری(ع) آمده است.عمری حمیری را از پرسیدن نام جانشین امام عسکری پرهیز می‌دهد تا امنیت او در خطر نیفتد.<ref>شیخ طوسی، الغیبه، ص۳۵۹-۳۶۱</ref>

[[جعفر پسر امام هادی|جعفر]] برادر امام عسکری(ع) نیز پس از رحلت امام حسن عسکری‌(ع)، با آنکه مادر امام زنده بود، مدعی میراث شد.<ref>مفید، الارشاد، ص۳۴۵؛ اربلی‌، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج ۲، ص۲۰۵، ۲۲۳؛ ذهبی‌، ج ۱۳، ص۱۲۱</ref> و زمامداران وقت را تحریک کرد که خانه امام را برای یافتن فرزند ایشان جستجو کنند. و با همکاری او یکی از کنیزان امام حسن عسکری‌(ع) زندانی شد و به شدت تحت نظر قرار گرفت‌،<ref>مفید، الارشاد، ص۳۴۵؛ طبرسی‌، اعلام الوری بأعلام الهدی،ص۳۶۰؛ اربلی‌، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج‌۳،ص۲۰۵</ref> به‌علاوه‌، جعفر حاضر شد سالانه بیست هزار دینار به یکی از کارگزاران عباسی رشوه دهد تا [[امامت]] او را تأیید نماید.<ref>رجوع کنید به: مفید، الارشاد، ص۳۴۵؛ اربلی‌، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج‌۳،ص۱۹۹، ۲۰۵</ref>

بحران رهبری در این دوره چنان سنگین بود که حتی عده‌ای، از مذهب خود دست برداشته، به سایر [[فرق تشیع|فرقه‌های شیعی]] و یا غیر شیعی پیوستند<ref>کلینی، الکافی، ج۱، ص۵۲۰؛ شیخ صدوق، کمال الدین، ج۲، ص۴۰۸.</ref>: دسته‌ای رحلت امام عسکری را نپذیرفتند و ایشان را [[مهدی]] دانستند، گروهی امامت سید [[محمد بن علی الهادی|محمد]] فرزند [[امام هادی(ع)]] را پذیرفتند و امامت امام عسکری را منکر شدند.<ref>صابری، تاریخ فرق اسلامی، ج۲، ص۱۹۷، پاورقی۲.</ref> و گروهی بزرگ نیز [[جعفر پسر امام هادی|جعفر برادر امام عسکری]] را به عنوان امام به رسمیت شناختند<ref>نوبختی، فرق الشیعه، ۱۰۷۱۰۹؛ اشعری قمی، المقالات و الفرق، ص۱۱۰۱۱۴؛ شیخ صدوق، کمال الدین، ج۲، ص۴۰۸</ref>

ولی علی رغم وجود این اختلافات، نهایتاً اکثریت شیعه به امامت امام مهدی فرزند امام عسکری گرویدند و همین جریان بعدها رهبری اصلی شیعیان امامی را بر عهده گرفت و در قرن چهارم به صورت [[شیعه اثنی عشری]] باقی ماند.<ref>طوسی، الغیبه،.....</ref>

برای جلوگیری از سردرگمی شیعیان و برای اینکه مسأله تداوم [[امامت]] به فراموشی سپرده نشود، از سوی امام چند نفر به عنوان [[نواب اربعه|نماینده]] معرفی شدند تا مسئوليت اداره امور شيعيان را با هدايت و دستورات مستقيم ایشان عهده‎دار شوند.<ref>ر.ک: طوسی، الغیبه، قم، ۱۴۱۱ق، ص۱۷۳-۱۷۴.</ref> و نیز پیام‌های مکتوبی از سوی ایشان صادر شد که به آن‌ها توقیع گفته می‌شد.

از اقدامات مهم نواب اربعه می‌توان تلاش برای نفوذ بزرگان شیعه در دستگاه خلافت [[بنی عباس|عباسی]]، مبارزه با [[غالیان|غلات]] و [[مدعیان نیابت|مدعیان دروغین نیابت]] و وکالت و ساماندهی [[سازمان وکالت]] را نام برد.<ref>جباری، بررسی تطبیقی سازمان دعوت عباسیان و سازمان وكالت اماميه (مراحل شكل‌گیری و عوامل پیدایش)، قم، پاييز۱۳۸۹ش، ص۷۵ـ۱۰۴</ref><ref>شیخ طوسی، الغیبه، قم، ۱۴۱۱ق، ص۱۰۹، ۲۲۵ و ۲۲۶.</ref>

مضمون برخی از [[توقیعات امام زمان(عج)|توقیعاتی]] که از سوی [[امام مهدی(عج)]] صادر شد به اثبات امامت خویش مربوط می‌شد. استدلالی که امام مهدی (عج) در این توقیعات، برای اثبات امامت خویش مطرح کرده‌اند، تأکید بر استمرار راه هدایت الهی از زمان [[حضرت آدم]] تا زمان امام حسن عسکری و خالی نبودن زمین از حجت الهی است. ایشان همچنین سه معیار [[عصمت]]، علم و تأیید الهی را برای تشخیص امام از مدعیان امامت معرفی نموده‌اند. چنانکه در توقیعی برای حل اختلاف بین ابن ابی غانم و دیگران این مطلب آمده است <ref>رک: شیخ طوسی، الغیبه، ص۲۸۶.</ref>

در سال‌های پایانی دوران غیبت صغرا، تشیع عملا در شهرهایی از ایران و در راس همه در [[قم]] و [[آوه]] گسترش یافته بود و از سویی، شیعیان، منصب‌هایی حکومتی به دست آورده بودند که قدرت [[خاندان نوبخت]] در [[بغداد]] نمونه‌ای از آن است.<ref>رجوع کنید به:جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص۵۹۴-۵۹۵</ref>

در همین دوره بود که دفاعیه‌هایی چون [[الامامة و التبصرة من الحیرة]] اثر [[علی بن بابویه]] در تثبیت باورهای امامیه نوشته شد.و بدین ترتیب، شیعه از دوران غیبت صغرا وارد دوران غیبت کبرا شد.

مساله غیبت در دوران گذشته در برخی از [[پیامبر|پیامبران]] وجود داشته است.<ref>سلیمیان، درسنامه مهدویت، ج۲، ص۴۱.</ref> بر اساس آیات قرآن و روایات معصومین، تعدادی از پیامبران، مانند: [[صالح]]، [[یونس]]،<ref>انبیا، آیه ۸۷.</ref> [[موسی]]،<ref>بقره، آیه ۵۱.</ref> [[عیسی]] و [[حضرت خضر(ع)]] به دلایلی نظیر امتحان امت خود، از انظار مردم پنهان شدند. در پاره‌ای از روایات از غیبت پیامبران به عنوان یک سنّت الهی یاد شده که در میان امت‌ها جریان داشته است.<ref>صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۳۲۳.</ref>

# حفظ جان حضرت مهدی(عج)<ref>نعمانی، الغیبه، ص۱۷۷؛ طوسی، الغیبه، ص۳۳۴.</ref>

# امتحان و آزمایش مردم<ref> نعمانی، الغیبه، ص۲۰۵؛ طوسی، الغیبه، ص۳۳۹.</ref>چنان که در روایتی از امام موسى بن جعفر(ع)تصریح شده است که خداوند به وسیله غیبت، بندگان خویش را آزمایش‏ می ‏کند.<ref>کلینی، ج ۱،ص ۳۳۷٫، طوسی، ص ۲۰۴.</ref>بنا بر برخی از احادیث‌ آزمایش در روزگار غیبت، از سخت‏‌ترین آزمایشهاى الهى است<ref>طوسى،همان، ص ۲۰۳-۲۰۷.</ref> و این سختى از دو جهت است:

##دوم: سختی‌ها و فشارها و پیشامدهاى ناگوار که در دوران غیبت رخ مى‏‌دهد و مردم را دگرگون مى‌‏سازد، به‌طورى که حفظ ایمان و استقامت در دین، کارى سخت دشوار مى‌‏گردد و ایمان مردم در معرض خطرهای شدید قرار مى‌‏گیرد.<ref> کلینى، ج ۱،ص ۳۳۷؛ طوسى، ص ۲۰۲.</ref>

# نبودن بیعتی بر عهده ایشان با احدی از ظالمین تا هنگام ظهور<ref>نعمانی، الغیبه، ص۱۷۱، ۱۹۱؛ طوسی، الغیبه، ص۲۹۲.</ref>به نقل برخی [[روایات]]، پیشواى دوازدهم، هیچ حکومت ستمگری را حتی از روى [[تقیه]]، به رسمیت نمى‌‏شناسد. او مامور به تقیه از هیچ حاکم و سلطانى نیست و تحت‏ حکومت و سلطنت هیچ ستمگرى در نخواهد آمد و احکام دین خدا را به طور کامل و بى هیچ پرده پوشى و بیم و ملاحظه‌‏اى اجرا می‌کند. به عبارت صریح روایت، او غایب است تا وقتی قیام می‌کند، عهد و پیمان و بیعت هیچ حاکم و حکومتی بر عهده‌اش نباشد.<ref>صدوق، باب ۴۴، ص ۴۸۰.</ref>

# تأدیب انسان ها<ref>نعمانی، الغیبه، ص۱۴۱.</ref>

نوشتن کتاب‌ و رساله‌ درباره غیبت امام زمان(عج) از نخستین سده‌های اسلامی آغاز شد. غیبت‌نگاری یکی از شیوه‌های حدیث‌نگاری شیعیان است. کتابهایی همچون [[کتاب الغیبة (نعمانی)|کتاب الغیبة]] نوشته [[نعمانی]] (نوشته شده در سال ۳۴۲ق)، [[کمال الدین و تمام النعمة (کتاب)|کمال الدین]] نوشته [[شیخ صدوق]](م ۳۸۱ق)، [[کتاب الغیبة (شیخ طوسی)|الغیبة]] نوشته [[شیخ طوسی]] را می‌توان قدیمی‌ترین آثار در این موضوع دانست. <ref>طباطبائی، تاریخ حدیث شیعه، ص ۳۸-۳۹</ref>

* ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب علیهم السلام، اول، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.

* اربلی‌، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، چاپ هاشم رسولی محلاتی‌، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.

* اشعری قمی، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق، تحقیق محمد جواد مشکور، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۱.

* سید مرتضی، الفصول المختاره، مندرج در مصفات الشیخ المفید، چاپ اول: قم، مؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.

* شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، اسلامیه، تهران، ۱۳۹۵ق.

* شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، بی‌تا.

* شیخ طوسی، کتاب الغیبة للحجة، تحقیق عبادالله تهرانی و علی احمد ناصح، اول، قم،‌دار المعارف الاسلامیة، ۱۴۱۱ ق.

* شیخ طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، مصحح: تهرانی، عبادالله و ناصح، علی احمد، دارالمعارف الإسلامیة، قم، ۱۴۱۱ق.

* شیخ مفید، الإرشاد، ترجمه و شرح: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، علمیه اسلامیه، بی‌تا.

* شیخ مفید، الارشاد، قم، محبین، ۱۴۲۶ق/۱۳۸۴ش.

* صابری، حسین، تاریخ فرق اسلامی، هفتم، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها، ۱۳۹۰

* صافی گلپایگانی، لطف الله، پاسخ ده پرسش، مؤسسه انتشارات حضرت معصومه، قم، ۱۳۷۵ش/۱۴۱۷ق

* صدر، سید رضا، راه مهدی(عج)، به اهتمام سید باقر خسروشاهی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۷۸ش.

* صدر، سید محمد، تاریخ الغیبة الصغری، چاپ اول: بیروت،‌دار التعارف، ۱۳۹۲ق.

* طباطبائی، سید محمدکاظم، تاریخ حدیث شیعه، عصر غیبت، دار الحدیث، قم. ۱۳۹۵ش.

* طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، چاپ اول: قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، لإحیاء التراث، ۱۴۱۷ق.

* طبرسی‌، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، چاپ علی‌اکبر غفاری‌، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.

* مدرسی طباطبایی، سید حسین، مکتب در فرایند تکامل نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین، ترجمه هاشم ایزد پناه، هفتم، تهران، کویر، ۱۳۸۸.

* نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة للنعمانی، نشر صدوق، تهران، ۱۳۹۷ق.

* نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعة، تصحیح محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، المکتبة المرتضویة، ۱۳۵۵ق.