سلمان ساوجی

سلمان ساوجی

اطلاعات کلی
نام	سلمان بن علاءالدین محمد
مذهب	شیعه
خویشاوندان سرشناس	علاءالدین محمد ساوجی
زادروز	۷۰۹ق
زادگاه	ساوه
محل زندگی	ساوه، بغداد
اطلاعات دیگر
پیشه	شاعر دربار
منصب	شاعر دربار

جمال‌الدین، سلمان بن علاءالدین محمد، (۷۰۹-۷۷۸ق) معروف به سلمان ساوجی و خواجه سلمان، شاعر شیعه قرن هشتم هجری. خواجه سلمان در درجه اول قصیده‌سراست ولی غزل، قطعه، رباعی و مثنوی هم سروده است. او رابطه نزدیکی با دربار شاهان به ویژه، سلطان اویس ایلخانی، داشته است. سلمان، چند قصیده در مدح پیامبر(ص) و اشعاری در مدح امیرالمؤمنین(ع) و رثای حسین بن علی(ع) دارد.

زندگی‌نامه

سلمان ساوجی ملقب به جمال‌الدین و متخلص به سلمان پسر علاءالدین محمد ساوجی است که تولد او را به اختلاف آراء از ۶۹۲ تا ۷۰۹ قمری دانسته‌اند. پدرش اهل فضل و قلم بوده است. محل تولد او ساوه بوده و پدرش در آنجا صاحب منصب و مقامی از سوی دولت بوده است.

سلمان، با وجود جاه و مقامی که پدرش در ساوه داشت، آن دیار را ترک کرده و به بغداد رفته است. او به اقتضای آنچه از خاندانش به ارث برده بود، به خدمت سلاطین و امراء رغبت داشت. سلمان، ابتدا به خدمت خواجه غیاث‌الدین محمد وزیر درآمد. خواجه سلمان قصیده‌ها و قطعاتی در مدح یا رثای سلاطینی چون، غیاث‌الدین محمد، سلطان ابوسعید، شاهان ایلخانی، شیخ حسن بزرگ، دلشاد خاتون، سلطان اویس و... دارد. سلمان ساوجی، تربیت سلطان اویس را به درخواست دلشاد خاتون، بر عهده گرفت. و پس از به سلطنت رسیدن او، از خاصان دربارش بود.

سلمان، در اواخر عمر به علت پیری، ضعف چشم و بیماری از ملازمت دربار استعفا خواست و در پایان عمر به ساوه برگشت و با قناعت زندگی کرد. در تاریخ وفات او هم اختلاف است اما از شعرش در تهنیت ورود سلطان حسین در بازگشت به تاج و تخت، می‌فهمیم که تا ۷۷۷ق در قید حیات بوده است.

شعر سلمان

سلمان همدوره شاعرانی مانند عبید زاکانی، ناصر بخاری، خواجوی و میر کرمانی و مظفر هروی است.

علاءالدوله سمنانی، درباره شعر سلمان گفته «همچو انار سمنان و شعر سلمان در هیچ کجا نیست». حافظ هم شعری درباره او گفته با این مضمون که:

سرآمد فُضلای زمانه دانی کیست؟		ز روی صدق و یقین، نه ز روی کذب و گمان
شهنشه فُضلا پادشاه ملک سخن		جمال ملت و دین خواجۀ زمان سلمان

دولتشاه هم می‌نویسد مرتبه سلمان به دور دولت شاه اویس و دلشاد خاتون درجه اعلی یافت و سخن او در اَقطار رُبع مسکون(تمام شهرها) شهرت گرفت.

سلمان در درجه اول یک قصیده سرا بود؛ هرچند در سرایش غزل و قطعه و... هم مهارت داشت. رگه‌های شیعی در اشعار او زیاد است، تا جایی که برخی او را یک شیعه متعصب دانسته‌اند. او چند قصیده و ترکیب‌بند در منقبت حضرت علی(ع) و امام حسین(ع) دارد.

شعر سلمان ساوجی درباره امام حسین(ع):

روضۀ پاک حسین است این که زلف مشک حور

خویشتن را بسته بر جاروب این جنت سراست

کوری چشم مخالف، من حسینی مذهبم

راه حق این است و نتوانم نهفتن راه راست

سلمان ساوجی، دیوان سلمان ساوجی، مقدمه تقی تفضلی، ص۱۱

قصاید سلمان، بیشتر در مدح خاندان جلایری ساخته شده است. او قصیده‌ای چند در مدح پیامبر اسلام(ص) دارد. قصاید او عموما از چهل بیت تجاوز می‌کند و در قصیده بدایع الابحار به ۱۵۷ بیت می‌رسد. سلمان، بطور کلی در قصاید به صنایع لفظی توجه دارد و گاهی لطف معنی را فدای زیبایی لفظ می‌کند.

سلمان، دو مثنوی دارد؛ «جمشید و خورشید» و «فراق‌نامه». جمشید و خورشید از خسرو و شیرین نظامی تقلید شده و فراق‌نامه، برای خاطر سلطان اویس ساخته شده است.

قطعات سلمان حدود پانصد بیت است که بیشتر در طلب وظیفه یا شکایت از وزیران است که مقرری او را نپرداخته‌اند و از حیث لفظ و معنی چندان پسندیده نیست.

او در غزل از سعدی و مولوی پیروی کرده؛ ولی سبک غزل‌سرایی‌اش بیش از همه به حافظ نزدیک است. سلمان ساوجی، رباعیاتی نیز دارد.

منابع

• آقابزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، اسماعیلیان، قم.
• احمدی بیرجندی، احمد، مدایح محمدی در شعر فارسی، آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۳۷۲ش.
• رازی، امین احمد، هفت اقلیم، تحقیق جواد فاضل، علمی، تهران، بی‌تا.
• ساوجی، سلمان، دیوان سلمان ساوجی: شامل غزلیات، ترجیعات، قصاید، رباعیات، مقدمه‌نویس، تقی تفضلی، صفی‌علیشاه، تهران، ۱۳۶۷ش.