فقه القرآن (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | قطب‌الدین راوندی (۵۷۳ق) |
| موضوع | آیات الاحکام |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۲ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی. بنیاد فرهنگی امامت. |
| تاریخ نشر | متعدد |
فقه القرآن کتابی است به زبان عربی، در زمینه آیات احکام قرآن، نوشته قطب‌الدین راوندی مفسر، فقیه و مورخ شیعه در قرن ششم هجری. راوندی در این کتاب بیش از ۶۱۰ آیه از قرآن کریم را بحث کرده است. او از شیوه فقه مقارن نیز استفاده کرده است. راوندی در این کتاب از نظرات شیخ طوسی در دو کتاب التبیان و المبسوط، و سید مرتضی تأثیر پذیرفته است.
فقه القرآن نخستین کتابی است که توسط عالمان امامیه در زمینه آیات الاحکام به ترتیب ابواب فقهی نگاشته شده و زمینه‌ساز نگارش آثار بعدی شده است. کتاب در ۲۲ فصل باب‌بندی شده و در دو جلد از سوی ناشران مختلف منتشر شده است.
معرفی و جایگاه
کتاب فقه القرآن معروف به فقه راوندی[۱] نوشته قطب‌الدین سعید بن عبدالله راوندی کاشانی (۵۷۳ق) مفسر، فقیه و مورخ شیعه در قرن ششم هجری است.[۲] در این کتاب بیش از ۶۱۰ آیه از آیات قرآن به عنوان آیات الاحکام مورد بحث قرار گرفته است. [۳]
محققان مؤسسه امام صادق(ع) نام این کتاب را «فقه القرآن فی بیان آیات الأحکام» معروف به ام‌ّالقرآن می‌دانند.[۴] اعجاز حسین کنتوری از کتاب‌شناسان شیعی هند تاریخ تألیف کتاب فقه القرآن را محرم سال ۵۶۲ق می‌داند.[۵] بنابه گفته عبدالله افندی در کتاب ریاض العلماء، بر اساس نسخه‌های قدیمی کتاب آیات الاحکام همان فقه القرآن است و تفاوتی با آن ندارد.[۶] اما کنتوری هندی[۷] و آقابزرگ تهرانی می‌نویسند کتاب فقه القرآن غیر از کتاب آیات الاحکام است.[۸]
اهمیت
فقه القرآن راوندی نخستین تألیف مستقل امامیه در زمینه آیات الاحکام بر اساس ترتیب فقهی است.[۹]راوندی خود تأکید می‌کند در میان آثار علما کتابی که در آن فقه قرآن مورد بررسی قرار گرفته باشد، وجود نداشت؛ چرا که علمای شیعه روایات و اجماع را برای یقین کافی می‌دانند. اما بهتر این است که علاوه بر آن، آیاتی از قرآن نیز در استدلال‌ها مورد بررسی قرار بگیرد.[۱۰] ابتکار راوندی در این روش نگارش باعث شد که پس از او نیز فقیهان چندی از این روش پیروی کنند و کتاب‌های فقه القرآن جدیدی نوشته شد.[۱۱]
مرعشی نجفی در مورد جایگاه و اهمیت این کتاب می‌نویسد: راوندی با یادگار خود به نام فقه القران خدمت بزرگی به فقه و فقیه‌پروری نمود. این کتاب از مهم‌ترین کتاب‌های نگاشته شده در این باره است و کمتر نمونه و همانندی برای آن می‌توان یافت.[۱۲] ابن‌طاووس در بخشی از کتاب سعد السعود خود عین عبارت فقه القرآن را ذکر نموده[۱۳] و علامه مجلسی این کتاب را در فهرست کتاب‌های مورد اعتماد خود آورده است.[۱۴] به گفته گریوانی پژوهشگر آثار فقهی، محقق کرکی برای تبیین روش اجتهاد از قرآن کتاب فقه القرآن راوندی را معرفی کرده است.[۱۵]
ویژگی‌ها
به گفته پژوهش‌گران راوندی در فقه القرآن از نظریات شیخ طوسی در دو کتاب تبیان، مبسوط و نهایه به شدت تأثیر پذیرفته است.[۱۶] او همچنین نظریات سید مرتضی و استادش صاحب مجمع البیان را متعدد نقل کرده است.[۱۷]
از دیگر ويژگی‌های کتاب فقه القرآن به‌کارگیری شیوه فقه مقارن است.[۱۸] او آراء فقیهان اهل سنت را غالباً از کتاب تبیان شیخ طوسی نقل کرده است[۱۹]
کاظم جعفری پژوهشگر معاصر، در اثر خود که دربارهٔ منابع کتاب مکاسب است، امتیازات کتاب فقه القرآن را این گونه برشمرده است:
- راوندی توانست میان نظریات فقهی و تفسیری که به ظاهر با هم اختلاف دارند، به نوعی سازگاری ایجاد نماید.[۲۰]
- مؤلف بعد از استفاده از قرآن کریم در اثبات حکم شرعی، در فصل‌های مستقل از روایات نیز استفاده نمود.[۲۱]
- مؤلف از نظرات علماء، مفسرین، لغت‌شناسان و علمای نحو در ذیل آیات مورد بحث استفاده کرده‌است.[۲۲]
آرای خاص
راوندی در کتاب خود نظراتی دارد که در فقه شیعه کمتر کسانی به آن فتوا داده‌اند. مثل کراهت سفر قبل از نماز در روز جمعه، لزوم شستن شقیقه در وضو، عدم جواز مغایرت خطیب با امام در نماز جمعه.[۲۳] او همچنین احکام شرایع قبل از اسلام را در صورتی که دلیل قطعی بر نسخ آن نباشد حجت می‌داند.[۲۴] و به همین جهت در بین آیات الاحکام به آیاتی استناد کرده است که در ضمن قصه‌های انبیا آمده است.[۲۵]
محتوا
بنا به گفته عقیقی بخشایشی در کتاب طبقات مفسران شیعه موضوع کتاب فقه القرآن بیان آیات احکام قرآن و احکام استنباط‌شده از آن می‌باشد.[۲۶]
راوندی این کتاب را در ۲۲ فصل و بر اساس ابواب فقهی مرتب کرده است.[۲۷] ترتیب باب‌بندی او تابع روش ترتیب شیخ طوسی در کتاب نهایه است.[۲۸] که از این میان ابواب طهارت، صلاة، صوم، زکاة و خمس، حج، جهاد، دیون، چند باب از ابواب معاملات و شهادات در جلد یک منتشر شده [۲۹] و بقیه ابواب مثل قضاوت، مکاسب، تجارت، ازدواج، طلاق، عبد و آزادی، نذر و کفارات، صید و ذبح، خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها، وقف و صدقات، وصیت، ارث، حدود و دیات در جلد دوم.[۳۰] نخستین باب کتاب راوندی درباره وجوب طهارت و کیفیت وچگونگی تحصیل طهارت و اسباب نقض آن است. راوندی بر این باور است که تمام این امور چهارگانه در دو آیه قرآن تبیین شده است . آیه ۶ سوره مائده يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ ۚ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا ۚ وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَىٰ أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ ۚ مَا يُرِيدُ اللهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَٰكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ترجمه: اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، چون به [عزم] نماز برخيزيد، صورت و دست‌هايتان را تا آرنج بشویید؛ و سر و پاهاى خودتان را تا برآمدگى پیشین [هر دو پا] مسح کنيد؛ و اگر جنب‌اید خود را پاک کنید [=غسل نماييد]؛ و اگر بیمار يا در سفر بودید، یا یکى از شما از قضاى حاجت آمد، يا با زنان نزدیكى كرده‌اید و آبى نیافتید؛ پس با خاک پاک تیمّم کنید، و از آن به صورت و دست‌هایتان بکشید. خدا نمى‌خواهد بر شما تنگ بگیرد، لیكن مى‌خواهد شما را پاک، و نعمتش را بر شما تمام گرداند، باشد که سپاس [او] بدارید.}} و آیه ۴۳ سوره نساء يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَىٰ (اى کسانى که ایمان آورده‌ايد، در حال مستى به نماز نزديک نشوید)[یادداشت ۱] [۳۱]
وضعیت نسخه‌شناسی و انتشار
بنابه گفته افندی در کتاب ریاض العلماء، نسخه قدیمی از کتاب آیات الاحکام راوندی را در بحرین و نسخه‌ای دیگری از آن را در تیمجان از شهرهای گیلان مشاهده کرده‌است که تاریخ نسخه‌برداری آن، سال ۸۰۷ق بوده‌است، و آن نسخه با نسخه اصلی مطابقت داده شده بود.[۳۲] افندی همچنین می‌نویسد نسخه کهنی از کتاب فقه القرآن را در اردبیل مشاهده کرد که در آن نسخه به نام مؤلف تصریح نشده‌است، و تنها بر پشت آن نوشته بود که این کتاب از آثار قطب راوندی است و به نام وی شهرت یافت.[۳۳]
تاریخ نشر
کتاب فقه القرآن در سال ۱۳۹۷ق تحت اشراف مرعشی نجفی در دو جلد با تحقیق سید احمد حسینی چاپ شده است.[۳۴] این کتاب مجدداً در سال ۱۳۹۸ق در نجف با تحقیق محمدجواد سعیدی به چاپ رسید.[۳۵] همچنین در سال ۱۳۹۵ش بنیاد فرهنگی امامت آن را با تحقیق جدید منتشر کرده است. [۳۶]
پانویس
- ↑ جعفری، هدایة الطالب، ۱۴۲۸ق، ص۲۸۹.
- ↑ حر عاملی، امل الآمل، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص ۱۲۵–۱۲۷.
- ↑ گریوانی، «همراه با دانشنامه آثار فقهی شیعه»، ص۳۴۲.
- ↑ گروه علمی مؤسسه امام صادق (ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، مقدمه جزء دوم، ص۲۸۸.
- ↑ کنتوری، کشف الحجب و الأستار، ۱۴۰۹ق، ص۴۰۳.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۳۱ق، ج۲، ص۴۲۴.
- ↑ کنتوری، کشف الحجب و الأستار، ۱۴۰۹ق، ص۴۰۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۳، ص۵۵.
- ↑ پاکتچی، «رواندی، قطب‌الدین»، ص۵۷۶.
- ↑ راوندی، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۳–۴.
- ↑ گریوانی، «همراه با دانشنامه آثار فقهی شیعه»، ص۳۳۰.
- ↑ راوندی، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، مقدمه، ج۱، ص۶.
- ↑ ابن طاووس، سعد السعود، چاپ اول، ص۱۲۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۰.
- ↑ گریوانی، «همراه با دانشنامه آثار فقهی شیعه»، ص۳۳۳.
- ↑ گریوانی، «همراه با دانشنامه آثار فقهی شیعه»، ص۳۳۴.
- ↑ گریوانی، «همراه با دانشنامه آثار فقهی شیعه»، ص۳۳۵.
- ↑ گریوانی، «همراه با دانشنامه آثار فقهی شیعه»، ص۳۳۶.
- ↑ گریوانی، «همراه با دانشنامه آثار فقهی شیعه»، ص۳۳۶.
- ↑ جعفری، هدایة الطالب، ۱۴۲۸ق، ص۲۹۰.
- ↑ جعفری، هدایة الطالب، ۱۴۲۸ق، ص۲۹۰.
- ↑ جعفری، هدایة الطالب، ۱۴۲۸ق، ص۲۹۰.
- ↑ گریوانی، «همراه با دانشنامه آثار فقهی شیعه»، ص۳۳۷-۳۳۸.
- ↑ گریوانی، «همراه با دانشنامه آثار فقهی شیعه»، ص۳۴۲.
- ↑ گریوانی، «همراه با دانشنامه آثار فقهی شیعه»، ص۳۴۲.
- ↑ طبقات مفسران شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۴۲۴.
- ↑ گریوانی، «همراه با دانشنامه آثار فقهی شیعه»، ص۳۳۰.
- ↑ گریوانی، «همراه با دانشنامه آثار فقهی شیعه»، ص۳۳۰.
- ↑ راوندی، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۴۴۵.
- ↑ راوندی، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۴۵۱.
- ↑ راوندی، فقه القرآن،الناشر منشورات مكتبة آية الله العظمى المرعشي النجفي، ج۱، ص۸.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۳۱ق، ج۲، ص۴۲۴.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۳۱ق، ج۲، ص۴۲۳
- ↑ جعفری، هدایة الطالب، ۱۴۲۸ق، ص۲۹۰.
- ↑ جعفری، هدایة الطالب، ۱۴۲۸ق، ص۲۹۰.
- ↑ مردی، «فقه القرآن فی شرح آیات الاحکام».
یادداشت
- ↑ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَىٰ حَتَّىٰ تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّىٰ تَغْتَسِلُوا ۚ وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَىٰ أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ ۗ إِنَّ اللهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا ترجمه:اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، در حال مستى به نماز نزديك نشويد تا زمانى كه بدانيد چه مى‌گوييد؛ و [نيز] در حال جنابت [وارد نماز نشويد] -مگر اينكه راهگذر باشيد- تا غسل كنيد؛ و اگر بيماريد يا در سفريد يا يكى از شما از قضاى حاجت آمد يا با زنان آميزش كرده‌ايد و آب نيافته‌ايد، پس بر خاكى پاك تيمم كنيد، و صورت و دست‌هايتان را مسح نماييد، كه خدا بخشنده و آمرزنده است.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، احمد بن محمد حسینی، لبنان، دارالأضواء، ۱۴۰۳ق.
- افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، محقق، احمد حسینی اشکوری، اهتمام، مرعشی، محمود، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، چاپ اول، ۱۴۳۱ق.
- پاکتچی، احمد، «راوندی، قطب‌الدین»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲۴، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، ۱۳۹۸ش.
- جعفری، عبدالسلام کاظم، هدایة الطالب إلی مصادر کتاب المکاسب، قم، مرکز فقه الأئمة الأطهار (علیهم السلام)، چاپ اول، ۱۴۲۸ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، انتشارات مکتبة الأندلس، بغداد، چاپ نجف اشرف، ۱۳۸۵ق.
- عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، طبقات مفسران شیعه، قم، دفتر نشر نوید اسلام، چاپ چهارم، ۱۳۸۷ش.
- قطب الدین راوندی، سعید بن عبدالله، فقه القرآن، با تحقیق و تصحیح سید احمد حسینی، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، قم، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
- کنتوری، اعجازحسین بن محمدقلی، کشف الحجب و الأستار عن أسماء الکتب و الأسفار، با مقدمه‌نویسی مرعشی، شهاب‌الدین، قم، کتابخانه حضرت آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- گریوانی، خلیل، «همراه با دانشنامه آثار فقهی شیعه - فقه القرآن راوندی»، فصلنامه فقه اهل بیت، شماره ۴۸-۵۹، تابستان و پاییز ۱۳۸۸ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مردی، عباسعلی، «فقه القرآن فی شرح آیات الاحکام» پایگاه حدیث‌نت، مرور خبر ۸ مرداد ۱۴۰۱ش.
- نرم‌افزار جامع فقه اهل‌البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.