ویکی شیعه:پیش‌نویس اسلام رحمانی
اسلام رحمانی اصطلاحی است که برای اشاره به خوانش دور از خشونت و افراط از اسلام به کار می‌رود. به عقیده مدافعان این نگاه، برخورد اسلام حقیقی با تفکرات مخالف همراه با انعطاف و با اصل قرار دادن گفتگو، بها دادن به آزادی و دوری از انحصارطلبی، تحجّر و تنگ‌نظری است.
منتقدان انگاره اسلام رحمانی، این دیدگاه را متهم به کاهش حوزه فقه و محدود کردن دین به آخرت، تساهل و اباحه‌گری می‌کنند. آیت‌الله خامنه‌ای اسلام رحمانی را التقاطی و متأثر از مبانی لیبرالیستی می‌داند. به اعتقاد او، اسلام ناب جامعیت داشته و نیازی به تلفیق با مکاتب دیگر ندارد. خامنه‌ای و جوادی آملی رویکرد سومی را در مقابل اسلام رحمانی و قرائتهای تکفیری و خشونت‌آمیز مطرح می‌کنند که ضمن تأکید بر عقلانیت و عدم تسلیم در برابر دشمنان، خشونت و تکفیر را هم مردود می‌داند.
تحلیل‌گران ریشه نگاه‌های مداراگرایانه به دین را در نهضت اصلاح دینی مسحیت می‌دانند. این نگرش در میان متفکران مذاهب مختلف اسلامی وجود دارد. با این حال به دلیل شکل‌گیری نظام سیاسی جمهوری اسلامی، در ایران و تشیع بروز بیشتری پیدا کرده است. البته سابقه مطرح شدن این ایده به عنوان یک جریان معرفتی-اجتماعی را اواخر دهه ۶۰ شمسی دانسته‌اند.
معرفی و جایگاه
اسلام رحمانی اصطلاحی است که از دیدگاه طرفدارانش در تقابل با اسلام خشونت‌طلب و افراطی قرار دارد. اسلام خشونت‌طلب بر زور و غلبه تأکید دارد، اما اسلام رحمانی به گفتگو، تکثر، آزادی و تحمل مخالف اهمیت می‌دهد و انحصارگرایی، تَحَجُّر و تنگ‌نظری را قبول ندارد.[۱]
گفته شده این جریان توسط متفکران مذاهب مختلف اسلامی بروز و ظهور داشته است.[۲] از مهم‌ترین قرائتهای رحمانی اسلام در جامعه اسلامی اندیشه اسلام اجتماعی فتح‌الله گولَن در ترکیه است که به اسلام آناتولی معروف است. این قرائت از اسلام را تحت تاثیر گرایشات صوفیانه می‌دانند. گولن با پررنگ‌کردن مضامینی همچون عشق و محبت، اسلام را دینی عاری از خشونت و سازگار با مدرنیته و سکولاریسم معرفی می‌کند.[۳] محسن کدیور اندیشه‌های روشنفکر پاکستانی-آمریکایی، فضل‌الرحمن را الهام‌‌بخش و خود را مبدع این ایده دانسته است.[۴] میان مدافعان اسلام رحمانی، کدیور را دارای نقش ویژه در ترویج این گفتمان دانسته‌اند.[۵] کدیور اسلام رحمانی را در مقابل اسلام فاشیستی، اسلام طالبانی، اسلام اموی، اسلام سیاه و متحجرانه قرار می‌دهد. از نگاه او این قرائت، تغییر تعالیم اسلامی نیست، بلکه احکام و شعائری که خارج از زمینه خود و شرایط زمانی و مکانی نزول درک شده‌اند، تصحیح می‌شوند. همچنین احکام عقلائی سازگار با تعالیم اسلامی پذیرفته می‌شوند.[۶] از نگاه او اسلام رحمانی بر اساس ده مؤلفه اصلی شکل می‌گیرد: رضایت خدا، عدالت، عقلانیت، رحمت، اخلاق، کرامت و حقوق انسان، آزادی و اختیار، علم و کارشناسی، دموکراسی، و سکولاریسم.[۷]
گفته شده با وجود جریان این ایده در میان مذاهب و کشورهای مختلف، شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی ایران که برآمده از تفکر شیعی است، ایران و تشیع را کانون اصلی این ایده قرار داده است.[۸] نشانه‌های این ایده در سخنان برخی نظریه‌پردازان دینی شیعه مشاهده می‌شود. از جمله این چهره‌ها می‌توان به مهدی بازرگان در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ شمسی، علی گلزاده غفوری و سید حسین نصر در دهه ۶۰، اکبر هاشمی رفسنجانی، محمد مجتهد شبستری و عبدالکریم سروش در دهه ۷۰، مصطفی ملکیان و سید محمد خاتمی در دهه ۸۰ و در دهه ۹۰ به محسن کدیور و حسن روحانی اشاره کرد.[۹] بر اساس گزارشی با وجود ریشه‌های تفکر اسلام رحمانی در میان متفکران گذشته، شکل‌گیری آن به عنوان یک جریان معرفتی-اجتماعی در ایران مربوط به اواخر دهه شصت یا اوایل دهه هفتاد شمسی است.[۱۰]
اسلام رحمانی: شاخص‌ها و شاخصه‌ها
گفته شده با وجود خوانش‌های متفاوت از اسلام رحمانی، موافقان این انگاره، تصویری کاملاً مثبت از مفهوم اسلام رحمانی ارائه می‌دهند. این شخصیت‌ها بر این باورند که ذات اسلام بر پایه رحمت و مهربانی استوار است و تفسیرهای افراطی در مسیر اشتباه و انحرافی قرار دارند.[۱۱] به برخی از تفاوت‌ها میان نظریه‌پردازان آن اشاره می‌شود:
رحمانیت ویژگی ذاتی یا یا تطور پسینی؟
در میان نظریه‌پردازان انگاره اسلام رحمانی دو دیدگاه اصلی در رابطه با
به اعتقاد او اسلام ابتدا با چهره‌ای رحمانی ظهور یافت؛ اما با گذشت زمان و رسوب عادات و سنت‌های خشن جاهلی و عدم توجه به روح و اهداف اصلی آن، از ابعاد رحمانی خود فاصله گرفت.[۱۲] حسن علی‌پور وحید در کتاب «قرائت رحمانی: اسلام رحمانی با تاکید بر دیدگاه محسن کدیور» به نقد آراء کدیور در این رابطه پرداخته است.[۱۳]
گفته شده معرفی اسلام اصیل به صورت رحمانی کمک می‌کند تا درک صحیحی از واقعیت اسلام توسط جامعه جهانی شکل گیرد. این امر در پیش‌برد اهداف جمهوری اسلامی در عرصه روابط بین‌الملل نیز مؤثر خواهد بود.[۱۴]
اسلام ناب، خوانشی مقابل افراط و تفریط
گاهی یک شعارهایی داده می‌شود، شعارهای به‌ظاهر اسلامی که باطناً اسلامی نیست؛ از جمله‌ی چیزهایی که اخیراً خیلی رایج شده و انسان می‌شنود در نوشته‌ها و در گفته‌ها، «اسلام رحمانی» [است]؛ خب، کلمه‌ی قشنگی است، هم اسلامش قشنگ است، هم رحمانی‌اش قشنگ است؛ امّا یعنی چه؟ ... این اسلام رحمانی یک کلیدواژه‌ای است برای معارف نشئت‌گرفته‌ی از لیبرالیسم، یعنی آن چیزی که در غرب به آن لیبرالیسم گفته می‌شود. ... اگر اسلام رحمانی اشاره به این است، این، نه اسلام است، نه رحمانی است؛ مطلقا. تفکّر لیبرالیستی از تفکّر اروپای قرن هجدهم و نوزدهم -یعنی زیربنای فکری اومانیستی که نفی معنویّت و خدا و مانند اینها است- سرچشمه می‌گیرد. چون خدایی نیست، پس سلیقه‌ای است ... سلیقه‌ای که شد، آن‌وقت ارزش‌ها بر اساس منافع گروه‌های قدرتمند تعریف خواهد شد.
حسینی خامنه‌ای، «بیانات در دیدار جمعی از دانشجویان، ۱۳۹۴/۰۴/۲۰»، پایگاه دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
انگاره اسلام رحمانی را متأثر از فضای پروتستانیسم در مسیحیت دانسته‌اند که قرائتهای منعطف از دین ارائه داده است.[۱۵]
ناقدان اسلام رحمانی معتقدند که این دیدگاه تلاش دارد تا حوزه فقه را کاهش دهد و دین را به دنیاگرایی، اباحه‌گری، و تساهل و تسامح محدود کند. آن‌ها می‌گویند اسلام رحمانی یک قرائت روشنفکرانه از اسلام است که در پی کاهش خشونت، بخشی از احکام و قوانین اصلی دین را نادیده گرفته است.[۱۶]
بر اساس پژوهشی که در رابطه با دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای صورت گرفته، خوانش رحمانی از اسلام یک برداشت التقاطی است. زیرا تحت تأثیر جهان‌بینی نادرست و مبانی چون انسان‌محوری و دوری از توحید، کثرت‌گرایی ادیان، محوریت حیات دنیوی و محدود کردن گستره دین به امور اخروی شکل گرفته است. در نتیجه برای فهم حقیقت اسلام، باید به منابع اصیل آن توجه کرد. برون‌دادِ برداشتِ صحیح از اسلام، اسلام ناب، جامع و کامل است. این اسلام نیازی به تکمیل از مکاتب دیگر ندارد و باید به همه معارف آن متعهد بود.[۱۷]
بر اساس گزارشی، در نوع تعهد به اسلام سیاسی، یک دوقطبی برجسته شکل گرفته است: یک سوی آن مدافعان و پیروان اسلام رحمانی قرار دارند و سوی دیگر آن، قرائتهای تکفیری و خشونت‌آمیز از اسلام که تحت عنوان افراط‌گرایی اسلامی نیز شناخته می‌شود. در این بین، آیت‌الله خامنه‌ای و آیت‌الله جوادی آملی رویکرد سومی را در مقابل افراط و تفریط مطرح می‌کنند. این رویکرد همان نگاه امام خمینی به اسلام سیاسی است. تأکید بر عقلانیت، هوشیاری و عدم تسلیم در برابر دشمنان و در عین حال مردود دانستن هرگونه رویارویی غیرعقلانی و مبتنی بر خشونت و تکفیر ویژگی اصلی آن است.[۱۸]
کتاب‌شناسی
طرفداران و منتقدان انگاره اسلام رحمانی، کتاب‌های مستقلی را در این موضوع تالیف کرده‌اند که به مواردی از آن‌ها اشاره می‌شود:
- کتاب «اسلام رحمانی: تحلیلی بر مبانی و مؤلفه‌ها» اثر حسن علی‌پور وحید است که به معرفی و تحلیل انگاره اسلام رحمانی و جریا‌ن‌شناسی نظریه‌پردازان آن پرداخته است.[۱۹]
- کتاب «الإسلام الرحماني: المعرفة الدينية في العصر الحديث» (اسلام رحمانی« معرفت دینی در عصر جدید)، ترجمه عربی مجموعه مقالاتی از محسن کدیور در رابطه با اسلام رحمانی است. این کتاب در عراق به چاپ رسیده است.[۲۰]
- حسن علی‌پور وحید در اثر دیگری به نام «قرائت رحمانی: اسلام رحمانی با تاکید بر دیدگاه محسن کدیور»، دیدگاه‌های کدیور در این رابطه به نقد کرده است.[۲۱]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ جمشیدی، «نقدی بر پنج مؤلفه «اسلام رحمانی»»، پایگاه دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ کارشناس و دیگران، «نقد انگارۀ اسلام رحمانی به‌مثابه‌ی چالش فقه تمدنی با تأکید بر آرای امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری»، ص۶۷.
- ↑ مقدسی و یزدی، «اسلام آناتولی در اندیشه اجتماعی فتح الله گولن»، ص۷۴.
- ↑ کدیور، «اسلام رحمانی»، وب‌سایت رسمی محسن کدیور.
- ↑ علی‌پور وحید، قرائت رحمانی، ۱۳۹۵ش، ص۱۵.
- ↑ کدیور، «اسلام رحمانی»، وب‌سایت رسمی محسن کدیور.
- ↑ کدیور، «اسلام رحمانی»، وب‌سایت رسمی محسن کدیور.
- ↑ کارشناس و دیگران، «نقد انگارۀ اسلام رحمانی به‌مثابه‌ی چالش فقه تمدنی با تأکید بر آرای امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری»، ص۶۷.
- ↑ کارشناس و دیگران، «نقد انگارۀ اسلام رحمانی به‌مثابه‌ی چالش فقه تمدنی با تأکید بر آرای امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری»، ص۶۷؛ مهربانی‌فر و مؤذن، «مطالعه مقایسه‌ای خوانش‌های مختلف شخصیت های فکری- سیاسی پس از انقلاب اسلامی از«اسلام رحمانی»»، ص۱۵۸؛ جمشیدی، «نقدهای آیت‌الله خامنه‌ای به منطق هویّتی اسلام رحمانی»، ص۳۹.
- ↑ علی‌پور وحید، اسلام رحمانی، ۱۳۹۴ش، ص۱۱؛ جمشیدی، «نقدهای آیت‌الله خامنه‌ای به منطق هویّتی اسلام رحمانی»، ص۵۶.
- ↑ مهربانی‌فر و مؤذن، «مطالعه مقایسه‌ای خوانش‌های مختلف شخصیت های فکری- سیاسی پس از انقلاب اسلامی از«اسلام رحمانی»»، ص۱۵۸-۱۵۹.
- ↑ کدیور، «اسلام رحمانی»، وب‌سایت رسمی محسن کدیور.
- ↑ علی‌پور وحید، قرائت رحمانی: اسلام رحمانی با تاکید بر دیدگاه محسن کدیور، ۱۳۹۵ش، شناسنامه کتاب.
- ↑ فتحی و تولایی، «تبیین چهره رحمانی از اسلام و نقش آن درپیشبرد ایده جهان عاری ازخشونت و افراط گری(WAVE)»، ص۷۱.
- ↑ کارشناس و دیگران، «نقد انگارۀ اسلام رحمانی به‌مثابه‌ی چالش فقه تمدنی با تأکید بر آرای امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری»، ص۶۶.
- ↑ علی‌پور وحید، اسلام رحمانی، ۱۳۹۴ش، ص۱۹-۲۰.
- ↑ جمشیدی، «نقدهای آیت‌الله خامنه‌ای به منطق هویّتی اسلام رحمانی»، ص۵۶-۵۷.
- ↑ مهربانی‌فر و مؤذن، «مطالعه مقایسه‌ای خوانش‌های مختلف شخصیت های فکری- سیاسی پس از انقلاب اسلامی از«اسلام رحمانی»»، ص۱۵۹.
- ↑ علی‌پور وحید، اسلام رحمانی: تحلیلی بر مبانی و مؤلفه‌ها، ۱۳۹۴ش، ص۱۳.
- ↑ کدیور، الإسلام الرحماني، ۲۰۲۲م، شناسنامه کتاب؛ «انتشار کتاب «اسلام رحمانی: معرفت دینی در دوران مدرن» به عربی»، وب‌سایت رسمی محسن کدیور.
- ↑ علی‌پور وحید، قرائت رحمانی: اسلام رحمانی با تاکید بر دیدگاه محسن کدیور، ۱۳۹۵ش، ص۱۵-۱۶.
منابع
- «انتشار کتاب «اسلام رحمانی: معرفت دینی در دوران مدرن» به عربی»، وب‌سایت رسمی محسن کدیور، تاریخ درج مطلب: ۷ دی ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۸ آبان ۱۴۰۳ش.
- جمشیدی، مهدی، «نقدهای آیت‌الله خامنه‌ای به منطق هویّتی اسلام رحمانی»، فصلنامه علمی مطالعات راهبردی انقلاب اسلامی، دوره ۱، شماره ۴، شماره پیاپی ۴، دی ۱۴۰۲ش.
- جمشیدی، مهدی، «نقدی بر پنج مؤلفه «اسلام رحمانی»»، پایگاه دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۲۵ آذر ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۸ آبان ۱۴۰۳ش.
- حسینی خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در دیدار جمعی از دانشجویان»، پایگاه دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب ۲۰ تیر ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید ۲۸ آبان ۱۴۰۳ش.
- علی‌پور وحید، حسن، اسلام رحمانی: تحلیلی بر مبانی و مؤلفه‌ها، قم، نشر معارف، ۱۳۹۴ش.
- علی‌پور وحید، قرائت رحمانی: اسلام رحمانی با تاکید بر دیدگاه محسن کدیور، قم، نشر معارف، ۱۳۹۵ش.
- فتحی، محمدجواد و محمدمهدی تولایی، «تبیین چهره رحمانی از اسلام و نقش آن درپیشبرد ایده جهان عاری ازخشونت و افراط گری(WAVE)»، فصلنامه مطالعات سیاسی جهان اسلام، دوره ۶، شماره ۳، شماره پیاپی ۲۳، آذر ۱۳۹۶ش.
- کارشناس، علی و دیگران، «نقد انگارۀ اسلام رحمانی به‌مثابه‌ی چالش فقه تمدنی با تأکید بر آرای امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری»، دوفصلنامه علمی مطالعات بنیادین تمدن نوین اسلامی، دوره ۵، شماره ۲، شماره پیاپی ۱۰، مهر ۱۴۰۱ش.
- کدیور، محسن، «اسلام رحمانی»، وب‌سایت رسمی محسن کدیور، تاریخ درج مطلب: ۲ مرداد ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۸ آبان ۱۴۰۳ش.
- کدیور، محسن، الإسلام الرحماني: المعرفة الدينية في العصر الحديث، ترجمة حسن الصراف، بغداد، منشورات لاوكون، ۲۰۲۲م.
- مقدسی، الهام سادات و مهدی حسین‌زاده یزدی، «اسلام آناتولی در اندیشه اجتماعی فتح الله گولن»، فصلنامه علمی نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، دوره ۱۳، شماره ۱، فروردین ۱۴۰۲ش.
- مهربانی‌فر و مؤذن، «مطالعه مقایسه‌ای خوانش‌های مختلف شخصیت های فکری- سیاسی پس از انقلاب اسلامی از«اسلام رحمانی»، فصلنامه اندیشه سیاسی در اسلام، دوره ۱۰، شماره ۳۶، شماره پیاپی ۳۶، شهریور ۱۴۰۲ش.
| خویشاوندان سرشناس |  | |
|---|---|---|
| استادان | ||
| آثار و اندیشه‌ها | آثار آیت‌الله خامنه‌ای • ترجمه کتاب صلح امام حسن(ع) • پیشوای صادق • کتاب انسان ۲۵۰ ساله • فلسطین • طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن • حدیث ولایت • آفتاب در مصاف • غناء • نامه‌ای برای تو • بیانیه گام دوم انقلاب • فتوای حرمت اهانت به مقدسات اهل‌سنت • نظریه انسان ۲۵۰ ساله • جهاد تبیین • حماسه امام سجاد • همرزمان حسین • اقتصاد مقاومتی • فتوای حرمت ساخت و به‌کارگیری سلاح هسته‌ای • دو امام مجاهد • نامه به دانشجویان حامی فلسطین در آمریکا | |
| فعالیت‌های سیاسی | ||
| تأسیس مراکز | ||
| اعضای دفتر، شورای استتفتاء و... | ||
| وابسته | ||