التبیان فی تفسیر القرآن (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

| اندازه تصویر = 180px

| نویسنده = [[شیخ طوسی]] (متوفای ۴۶۰ ق)

شیخ طوسی در این تفسیر، علاوه بر نقل روایات معصومان(ع) و صحابه، با تکیه بر عقل و توجه به علوم مختلف، آرای مفسران گذشته و معاصران خود را بررسی و ارزیابی کرده است. از این رو، برخی این تفسیر را دربردارنده انواع علوم و فنون قرآنی، همچون صرف، نحو، اشتقاق، معانی، بیان، [[حدیث]]، [[فقه]]، [[کلام]] و تاریخ دانسته‌اند.<ref>صدر، تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام، ۱۳۷۰ش، ص۳۳۹.</ref>

بنابر گفته [[شیخ طوسی]] در مقدمه، او قصد داشته است با این تألیف، کاستی‌های تألیفات تفسیری پیشین را برطرف سازد. به گفته او هیچ‌یک از علمای شیعه کتابی جامع و کامل در تفسیر قرآن ننوشته بودند که آیات قرآن را از نظرگاه‌های مختلف مانند علم کلام، حدیث، لغت و جز آن تفسیر کند و روایات تفسیری و اندیشه‌گر‌یهای مفسران پیشین را به‌گونه مستوفی بررسی کند و آنچه را بدان نیاز هست، خود تفسیر کند. تنها گروهی به گردآوری احادیث درباره آیات پرداخته‌اند بی‌ آنکه روایات و آرای تفسیری را استقصا (= تفحص و جست و جوی کامل) و بررسی و ارزیابی کنند و از خود چیزی برای تبیین و تفسیر آیات بیفزایند.<ref>طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱-۳.</ref><br />

شیخ طوسی معتقد است که عالمان اهل سنت نیز در تفسیر قرآن یا هر روایتی درباره قرآن را نقل کرده و از این‌رو از اختصار و تمرکز بر موضوع دور مانده‌اند و یا تنها به تفسیر الفاظ غریب و مشکل قرآن نگریسته‌اند. برخی نیز کوشیده‌اند راهی میان این دو را برگزینند و از زاویه دانشی که در آن تخصص دارند قرآن را تفسیر کرده‌اند. شیخ طوسی تفاسیر گروه سوم، از جمله ابومُسلم محمد بن بحر اصفهانی (م. ۳۲۰ق.) و علی بن عیسی رمانی (م. ۳۸۴ق.)، از علمای معتزله را بهتر از دیگر آثار تفسیری دانسته ولی تذکار داده که همینان نیز از نظرگاه‌های علوم مختلف به تفسیر دست نزده و افزون بر این، گاه مطالبی طولانی آورده‌اند که نیازی به ذکر آنها نبوده است. بدین‌رو، او خود بر آن شده است تا تفسیری در عین اختصار، جامع و کامل تألیف کند که در آن، به علوم مختلف قرآنی مانند قرائت، معانی بیان، صرف و نحو و متشابهات بپردازد و نیز به شبهه‌ها و طعنه‌های ملحدان و مبطلان مانند اهل جبر و تشبیه و مانند آن پاسخ دهد. طوسی وعده داده است که در این اثر نه چنان کوتاه می‌نویسد که فهم مطالب مشکل شود و نه اصل ایجاز و اختصار را فرو می‌گذارد.<ref>طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱-۳.</ref><br /><br />

*روش شیخ طوسی در این اثر نسبت به تفاسیر پیشین شیعه تازگی دارد و گویا نخستین اثر تفسیری شیعی است که تنها به گردآوری روایات تفسیری نپرداخته بلکه خود، تحلیل، ارزیابی و اجتهاد هم کرده است. شیخ طوسی در این کتاب همراه ذکر و بررسی روایات معصومان(ع) و صحابه و نقل آراء و اندیشه‌های مفسران پیشین، خود نیز دست به‌اندیشه‌گری زده است. پیش از آن، در تفاسیر شیعه، مانند [[تفسیر قمی]] (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم)، [[تفسیر عیاشی]] (قرن سوم)و جز آن، تنها روایاتی که درباره آیات صادر شده بودند، نقل می‌گشتند و مؤلفان این [[تفسیر روایی|تفاسیر روایی]]، خود به تحلیل و ارزیابی دست نمی‌زدند. در میان [[اهل سنت]]، طبری (م. ۳۱۰ق.) با تفسیرش مشهور به ''جامع البیان فی تفسیر القرآن'' در این روش بر شیخ طوسی پیشی دارد.

* التبیان از تفاسیری است که آنها را به لحاظ منابع به‌کار رفته، «چند منبعی» یا «جامع» می‌خوانند. در این روش، مفسر از منابع و مستندات تفسیری متعددی از جمله قرآن، روایت و عقل در استنباطات تفسیری خود سود می‌برد.<ref>رک: معرفت، ۱۳۸۰، ج۲، ص۲۴۵ </ref> التبیان بدین لحاظ که در تفسیر آیات همزمان از منبع عقل و نقل بهره برده، از تفاسیر پیشین شیعه ممتاز است.

* [[تفسیر کلامی]]: شیخ طوسی در مباحث عقلی، فلسفی و کلامی چیره بوده و از این‌رو، به تناسب موضوعات، از موضوعات کلامی بسیار یاد کرده و از روش عقلی برای تبیین معانی آیات بهره برده است. او در برخی مواضع، هنگام تفسیر یک [[آیه]]، اندیشه‌های فرقه‌های کلامی مانند [[مرجئه]] را نیز نقل و نقد کرده است.<ref>برای نمونه نک: طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۱۸۱. </ref><br />

* [[تفسیر ادبی]]: روش تحلیل لغوی، صرفی و نحوی کلمات برای راه یافتن به معانی آیات در این تفسیر قابل توجه است.<ref>برای نمونه نک: طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳.</ref> شیخ طوسی از منابع معتبر ادبی و اشعار فصیح عربی برای تحلیل لغوی سود برده است.<ref>نک: ذیل عنوان منابع در همین مقاله.</ref>

*در غالب موارد، هنگام تفسیر یک [[آیه]] آرای مفسران نخستین قرآن و اقوال کسانی مانند ابن عباس که از منابع تفسیری اهل سنت‌اند، ذکر و بررسی شده است.<ref>برای نمونه نک: طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۵۷.</ref>

*شیخ طوسی پیش از پرداختن به تفسیر متن قرآن، دو فصل آورده است. نخست فصلی است با عنوان «در مطالبی که باید پیش از تفسیر از آنها آگاهی داشت» که شیخ در ابتدای این فصل به اختصار در رد [[تحریف قرآن]] چه تحریف به زیادت و چه تحریف به نقیصه سخن گفته است.<ref>طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳ و ۴.</ref>فصل دوم با عنوان «نامهای قرآن و نامگذاری سوره‌ها و آیات»، مختصری است درباره موضوعاتی مانند نامهای قرآن و اصطلاحات و مفاهیمی مانند [[سوره]]، [[آیه]] و جز آن که آگاهی از آنها برای ورود به تفسیر قرآن کریم، مناسب می‌نماید.<ref>طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص ۷۲۲.</ref>

اهمیت التبیان افزون بر مطالب و محتوای آن، بیشتر در روشی است که به جریان تفسیرنویسی شیعی وارد کرده و برای تفاسیر بعدی شیعی به سرمشق تبدیل شده است.<ref>نک: ذیل عنوان ویژگی‌های روشی همین مقاله.</ref> مفسران شیعه بعدی و کتاب‌شناسان، این کتاب را ستوده و از محاسن آن سخن گفته‌اند.<ref>برای نمونه نک: تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۳۲۹؛ بحر العلوم، الفوائد الرجالیه، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص ۲۲۸</ref> [[فضل بن حسن طبرسی]] مولف تفسیر مجمع البیان تصریح دارد که التبیان سرمشق او در تدوین تفسیرش بوده است.<ref>طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۷۵.</ref>

*شیخ طوسی از کتاب‌های تفسیری متعددی در تالیف تفسیر خود بهره گرفته است. کتاب [[جامع البیان]]، اثر طبری (م. ۳۱۰ق.) از مهم‌ترین آنها است که شیخ هم در محتوا و هم در روش از آن اخذ کرده است.<ref>نک: ذیل عنوان ویژگی‌های روشی، همین مقاله.</ref> کتاب دیگر که به گفته برخی پژوهشگران افزون بر محتوا، تاثیر روشی نیز بر التبیان داشته، ''[[المصابیح فی تفسیر القرآن]]'' تالیف عالم شیعه، وزیر مغربی (۳۷۰۴۱۸ ق)است.<ref>کریمی نیا، ۱۳۹۰، ص۱۱۹.</ref> قریب ۲۰۰ روایت تاریخی، سیره و اسباب النزول نخستین بار در تفسیر مغربی ذکر شده است که عمده‌ آنها به تفسیر ''التبیان'' و از آنجا به تفسیر ''مجمع البیان'' راه یافته است.<ref>[http://cqs.blogfa.com/post/99 المصابیح فی تفسیر القرآن: گنجی کهن در تاریخ تفسیر شیعه ۲]، سایت مطالعات قرآنی.</ref>

*از منابع تفسیری این کتاب، روایاتی از برخی [[صحابه]] و [[تابعین]] است. این روایات در تفاسیر پیشین شیعه، که به دست ما رسیده‌اند، کم‌تر به عنوان منابع تفسیر آیات به‌کار رفته‌اند؛ روایاتی از کسانی مانند [[ابن عباس]]، [[عبدالله بن مسعود]]، [[ابی بن کعب|اُبی بن کعب]]، [[ابو سعید خدری]] مجاهد بن جبر مکی، ضحاک بن مزاحم و طاووس بن کیان.<ref>محسن قاسم پور، تحلیلی بر رویکرد تفسیری شیخ طوسی در تبیان.</ref>

*از مهم‌ترین منابع فقهی طوسی در بیان نکات فقهی آیات، کتاب ''[[الخلاف فی الاحکام (کتاب)|خلاف]]'' نوشته خود اوست.<ref>برای نمونه نک: طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۵.</ref>

# چاپ سنگی در دو جلد به اهتمام میرزا علی آقا شیرازی و سید عبدالرسول روغنی زاده اصفهانی در سال ۱۳۶۵ق.