تربت: تفاوت میان نسخه‌ها

'''تُربَت'''، در اصطلاح [[شیعه|شیعی]] خاک یا غباری است که از اطراف قبر [[امام حسین(ع)]] برداشته می‌شود. گویند تا محدوده‌ ۵ فرسخی مرقد امام حسین(ع) تربت محسوب می‌شود، اما هر چه نزدیک‌تر به مرقد باشد، اثر بیشتری دارد. بنا بر اعتقادات شیعی، شفابخشی، ایمنی از ترس، برکت یافتن روزی، علم نافع، عزت یافتن، رفع فقر، و ظهور هر گونه اثر نیک و پسندیده، از آثار تربت است و در روایات بر فضیلت [[سجده]] بر تربت تاکید شده و رایج‌ترین استفاده از تربت نیز همین است. شیعیان ایرانی به آن [[مُهر کربلا]] نیز می‌گویند.

تربت در لغت به معنای «خاک» است.<ref>ابن منظور؛ فیروزآبادی، ذیل «ترب»</ref> برخی احتمال داده‌اند که به خاکی که از اطراف هر قبر مقدسی، همچون قبر [[امامان شیعه|امامان]]، پیامبران، شهیدان و صالحان برداشته می‌شود تربت می‌گویند، ولی معنای شایع یا منحصر آن، خاک قبر امام حسین(ع) است و مراد از کلمه «الطین» یا «طین القبر» هم در روایات [[امامان شیعه|ائمه(ع)]]، همین معناست.<ref>شهیدثانی، الفوائد الملیة لشرح الرسالة النفلیة،ص ۲۱۱؛ بحرانی،الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة،ج ۷، ص ۲۶۱</ref>

[[ابوریحان بیرونی]]<ref>بیرونی، آثارالباقیه،ص ۳۲۹</ref> از مزار امام حسین(ع) با تعبیر «تربت مسعوده» یاد کرده است. تربت همواره نزد [[شیعه|شیعیان]] محترم، مقدس و «شعار» آنان بوده است.<ref>آل کاشف الغطاء، الارض و التربة الحسینیة،ص ۳۲</ref>

بنا بر حدیثی، [[حضرت عیسی]](ع)، ضمن خبر دادن  به [[حواریون]] از شهادت امام حسین(ع)، به حرمت تربت ایشان اشاره کرده است.<ref>ابن بابویه، عیون اخبارالرضا،ج ۲، ص ۵۳۱ ۵۳۲</ref><ref>صدری، خاک بهشت، ص ۲۲</ref> احادیث متعددی در منابع [[شیعه]] و [[اهل سنّت]] [[روایت]] شده که حاکی از آگاهی [[پیامبر اکرم]](ص) درباره شهادت امام حسین(ع) است. در برخی از آنها آمده است که [[جبرائیل]] (یا فرشته‌ای دیگر) تربت سرخ [[کربلا]] را برای [[محمد(ص)|پیامبر]](ص) آورد که سبب تأثر آن حضرت شد. به سبب وجود تفاوت‌هایی در این احادیث، به‌ویژه درباره فرشته‌ای که تربت را آورده است، برخی احتمال تعدد این واقعه را مطرح کرده‌اند.<ref>بحرانی، عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الا´یات و الاخبار و الاقوال،ج ۱۷، ص ۱۲۴۱۳۱</ref><ref>امینی، سیرتنا و سنتنا،ص ۵۳ ۱۲۹</ref> این احادیث از طریق زنان و مردان [[صحابه|صحابی]]، از جمله شماری از [[همسران پیامبر]]، از [[محمد(ص)|پیامبر]](ص) [[روایت]] شده است.<ref>ابن حنبل، المسند،ج ۱۱، ص ۲۰۷ ۲۰۸</ref><ref>مفید، الارشاد،ج ۲، ص ۱۲۹</ref><ref>علوی شجری، فضل زیارة الحسین،ص ۹۰۹۲</ref>

===خون‌رنگ شدن تربت===

در برخی منابع، مُفاد این احادیث از جمله معجزات پیامبر(ص) به شمار آمده است.<ref>ابونعیم، ص ۵۵۳؛ بیهقی، ج ۶، ص ۴۶۸۴۷۰</ref> بر اساس این احادیث که بیشتر آنها از طریق ام سَلَمه نقل شده<ref>موحد ابطحی اصفهانی، ج ۴، ص ۲۱۸۲۴۲</ref>، پیامبر(ص) تربتی را که [[جبرائیل]] برای وی آورد، به [[ام سلمه]] داد و او آن را در شیشه‌ای (یا پیراهن یا روسری خود) نهاد، آنگاه پیامبر(ص) خون‌رنگ شدن تربت را در روز [[عاشورا]]، نشانه شهادت امام حسین(ع) معرفی کرد.<ref>ابویعلی موصلی، ج ۶، ص ۱۲۹۱۳۰؛ خُصَیبی، ص ۲۰۲۲۰۳؛ ابن قولویه، ص ۵۹ ۶۱؛ طبرانی، ج ۳، ص ۱۰۸؛ ابن شجری، ج ۲، ص ۸۲، مجلس ۲۹، ص ۱۳۹۱۴۰؛ حاکم نیشابوری، ج ۵، ص ۵۶۷</ref>

خون‌رنگ شدن تربت در روز عاشورا، در برخی گزارش‌های دیگر نیز آمده است.<ref>میثمی عراقی، ص ۵۴۲؛ دستغیب، ص ۱۲۳۱۲۴</ref> در منابع شیعی، این احادیث به واسطه حدود ۱۰ راوی، از پیامبر(ص) و [[امام باقر]](ع) و [[امام صادق]](ع) نقل شده است<ref>طوسی، ۱۴۱۴، ص ۳۱۴ ۳۱۸، ۳۳۰؛ فضل طبرسی، ج ۱، ص ۴۲۸</ref>. در برخی از آنها اشاره شده که پیامبر(ص) به‌ام سلمه مقداری تربت داده، و در حدیثی دیگر آمده که این تربت تا هنگام مرگ ام سلمه نزد وی بوده است.<ref>ابن قولویه، ص ۶۰</ref> و بنا بر روایتی آن تربت نزد امام باقر(ع) بوده است.<ref>طوسی، ۱۴۱۴، ص ۳۱۶</ref> در برخی دعاها نیز به ماجرای تربت آوردن [[جبرائیل]] اشاره یا تصریح شده است.<ref>ابن قولویه، ص ۲۸۰، ۲۸۲، ۲۸۴ ۲۸۵؛ مجلسی، ج ۹۸، ص ۱۱۸، ۱۲۹</ref>

از [[حضرت علی]](ع) احادیثی درباره تربت امام حسین(ع) نقل شده است، از جمله آنکه آن حضرت هنگام عبور از [[کربلا]] در [[جنگ صفین|جنگ صفّین]]، حدیث پیامبر(ص) را در شأن تربت برای اصحاب نقل کرد.<ref>نصربن مزاحم، ص ۱۴۰؛ ابن سعد، ص ۴۸۴۹؛ ابن حنبل، ج ۱، ص ۴۴۶؛ ابویعلی موصلی، ج ۱، ص ۲۹۸؛ ابن عساکر، ص ۲۳۴۲۳</ref> ظاهرا این حدیث دو بار، هنگام رفتن [[امام علی]](ع) به صفّین و هنگام بازگشت از آن، در [[کربلا]] شنیده شده است.<ref>موحد ابطحی اصفهانی، ج ۴، ص ۳۶۵۳۶۶</ref> در حدیثی دیگر، از آگاهی حضرت علی درباره تربت محل شهادت [[امام حسین(ع)]] سخن رفته است.<ref>ابن سعد، ص ۴۸؛ ابن قولویه، ص ۷۲</ref> بنا بر حدیثی، آن حضرت هنگام عبور از کربلا ضمن گریستن و اشاره به واقعه [[عاشورا]]، حرمت تربت آنجا را یادآور شدند.<ref>حمیری، ص ۲۶؛ ابن قولویه، ص ۲۶۹۲۷۰</ref>

دیگر [[امامان شیعه|امامان معصوم]] نیز درباره تربت سخن گفته‌اند و با اوصاف «مبارکه»، «طاهره» و «مِسکة مبارکه» آن را ستوده و بر فضیلت آن تأکید کرده‌اند.<ref>ابن قولویه، ص ۲۶۷ ۲۶۸، ۲۷۰۲۷۱؛ عصفری، ص ۱۶۱۷؛ مجلسی، ج ۹۸، ص ۱۲۸۱۳۲</ref> [[امام رضا]](ع) هنگام برداشتن تربت، آن را بوییده و گریسته است<ref>مجلسی، ج ۹۸، ص ۱۳۱</ref>. در برخی احادیث، از علاقه فرشتگان به تربت سخن رفته است.<ref>ابن قولویه، ص ۶۸؛ مفید،کتاب المزار، ص ۱۵۱؛ صدری، ص ۴۹</ref>

در متون حدیثی و فقهی، آثار متعددی برای تربت ذکر شده است. در احادیث گفته شده که تربت، شفابخش بیماری‌هاست و شرط تأثیر آن، اعتقاد به آن یا اعتقاد به [[امامت]] [[امام حسین]](ع) دانسته شده است.<ref>کلینی، ج ۴، ص ۵۸۸؛ علوی شجری، ص ۹۱؛ طوسی، ۱۴۱۱، ص ۷۳۲۷۳۴؛ ابن مشهدی، ص ۳۶۱۳۶۳؛ مجلسی، ج ۹۸، ص ۱۱۸ به بعد</ref> برخی احادیث، شیوه برداشتن تربت یا خوردن آن را نیز مؤثر دانسته‌اند.<ref>برقی، ص ۵۰۰؛ کلینی، ج ۴، ص ۲۴۳؛ ابن بابویه، ۱۳۸۶، ص ۴۱۰؛ طوسی،الامالی، ص ۳۱۷</ref> شفاخواهی از تربت مورد [[اجماع]] [[فقیه|فقهای]] [[امامیه|امامی]] بوده<ref>شهید اول،البیان، ج ۲، ص ۲۵</ref> و آثاری درباره آن نوشته شده است.

 

اثر دیگر تربت، ایمنی از ترس است و بر همراه داشتن آن در احادیث تأکید شده است.<ref>ابن قولویه، ص ۲۷۸۲۸۰؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۷۵؛ الامالی، ۱۴۱۴، ص ۳۱۸</ref> [[امام رضا]](ع) در هر محموله‌ای مانند پارچه، اندکی تربت می‌گذاشته<ref>ابن قولویه، ص ۲۷۸</ref> و این کار گویا برای ایمنی آن بوده است.<ref>کلباسی، ص ۱۳۰</ref> همچنین، بنا بر منابع، به همراه داشتن تربت برکت دارد.<ref>ابن قولویه، ص ۲۷۸؛ نجفی، ج ۱۸، ص ۱۶۲</ref>

 

 

فقهای امامی اتفاق نظر دارند که تربت نهادن به همراه میت برای ایمنی او از [[عذاب قبر]] مستحب است،<ref>طوسی،الخلاف، ج ۱، ص ۷۰۶؛ محقق حلّی،المعتبر فی شرح المختصر، ج ۱، ص ۲۹۹۳۰۰</ref> اما در شیوه انجام این کار اختلاف نظر دارند.<ref>الفقه المنسوب للامام الرضا(ع)، ص ۱۸۴؛ طوسی، مصباح المتهجّد، ص ۲۰؛ طوسی، الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، ص ۲۵۰؛ ابن ادریس حلّی، ج ۱، ص ۱۶۵؛ محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، ج ۱، ص ۳۰۱؛ علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص ۹۴ ۹۵؛ شهید اول، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، ج ۲، ص ۲۱</ref> برخی فقها مستند این [[مستحب|استحباب]] را صرفا متبرک بودن تربت دانسته‌اند،<ref>شهید اول، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، ج ۲، ص ۲۱ موسوی عاملی، ج ۲، ص ۱۳۹</ref> ولی این عمل به نظر برخی دیگر، مستند به [[حدیث]] است.<ref>طوسی، تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۷۶؛ طوسی، مصباح المتهجّد، ص ۷۳۵؛ احمد طبرسی، ج ۲، ص ۵۸۲؛ یوسف بحرانی، ج ۴، ص ۱۱۲؛ حرّ عاملی، ج ۳، ص ۳۰؛ علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص ۹۵؛ شهید اول، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، ج ۲، ص ۲۱</ref>

برای تربت آثار دیگری هم ذکر شده است؛ از جمله زیاد شدن روزی، علم نافع، عزت یافتن، رفع فقر، و ظهور هر گونه اثر نیک و پسندیده.<ref>ابن قولویه، ص ۲۷۷، ۲۸۲ ۲۸۵؛ ابن بسطام، ص ۵۲؛ نوری، ۱۴۰۷ ۱۴۰۸، ج ۸، ص ۲۳۷؛ کلباسی، ص ۱۰۹؛ فرهاد میرزا قاجار، ص ۶</ref> درباره برخی آثار تربت این سوال مطرح شده است که آیا این آثار با خوردن تربت حاصل می‌شود یا ناشی از همراه داشتن آن است؟<ref>نراقی، ج ۱۵، ص ۱۶۳؛ کلباسی، ص ۶۷، ۷۷</ref>

بنا بر احادیث و کتب فقهی، تربت بهترین چیزی است که می‌توان در [[سجده]] پیشانی را بر آن گذاشت.<ref> ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۱، ص ۲۶۸؛ شهید اول، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، ج ۲، ص ۲۶؛ یوسف بحرانی، ج ۷، ص ۲۶۰؛ نراقی، ج ۵، ص ۲۶۶</ref> در برخی روایات آمده که [[امام صادق]](ع) مقداری از تربت [[امام حسین]](ع) را که در کیسه‌ای ابریشمی و زردرنگ نگه می‌داشته، هنگام نماز بر [[سجاده]] خود می‌ریخته و بر آن سجده می‌کرده است.<ref>طوسی، مصباح المتهجّد، ص ۷۳۳؛ دیلمی، ج ۱، ص ۱۱۵؛ محمدباقر مجلسی، ج ۸۲، ص ۱۵۳؛ آل کاشف الغطاء، ص ۳۹</ref> به موجب برخی متون حدیثی و فقهی، [[سجده]] کردن بر تربت و [[تسبیح]] گفتن با تربت باعث رقت قلب می‌شود.<ref>مجلسی، ج ۲، ص ۱۷۷</ref>

قدیمی‌ترین متن درباره مُهر تربت که با تعبیر «لوحٌ مِنْ طینِ القبر» از آن یاد شده، در توقیعی از [[امام مهدی|امام عصر]](عج) آمده که در سال ۳۰۸ در پاسخ به سؤالات محمد بن [[عبدالله بن جعفر حمیری|عبدالله بن جعفر حِمیری]] صادر شده است. در این [[حدیث]] و احادیث دیگر، بر [[استحباب]] ذکر گفتن با [[تسبیح]] تربت تأکید شده.<ref>مفید، کتاب المزار، ص ۱۵۰ ۱۵۱؛ حسن طبرسی، ص ۲۸۱؛ ابن مشهدی، ص ۳۶۶ ۳۶۸؛ حرّ عاملی، ج ۶، ص ۴۵۵۴۵ مجلسی، ج ۸۲، ص ۳۳۳، ۳۴۰</ref> [[شهید اول]] این احادیث را [[متواتر]] خوانده است.<ref>شهید اول،الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، ج ۲، ص ۲۶</ref>

بنا بر حدیثی از [[امام صادق]](ع)، تسبیح حضرت [[فاطمه(س)]] نخست از نخ پشمی تابیده بود که عدد تکبیرات بر آن گره زده شده بود. با شهادت [[حمزه بن عبدالمطلب]] در [[جنگ احد]]، [[حضرت فاطمه]](س) از تربت وی تسبیح ساخت. پس از [[شهادت]] امام حسین(ع)، ساختن تسبیح تربت آن حضرت معمول شد. در حدیث دیگری از [[امام صادق]](ع)، تسبیح تربت حمزه با تسبیح تربت امام حسین(ع) مقایسه شده و تربت امام حسین(ع) برتر دانسته شده است.<ref>مفید، الارشاد، ص ۱۵۰ ۱۵۱</ref> در روایات بر ثواب در دست گرفتن تسبیح تربت امام حسین(ع)، حتی بدون گفتن [[ذکر]]، تأکید شده است،<ref>طوسی، مصباح المتهجّد، ص ۷۳۵؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۷۵ ۷۶؛ احمد طبرسی، ج ۲، ص ۵۸۳؛ مفید،کتاب المزار، ص ۱۵۲</ref> ولی ظاهرا استفاده از تسبیح تربت نیز همچون مهر تربت تا سال ۳۰۸ (تاریخ مکاتبة حمیری) هنوز سنتی فراگیر نبوده است.

با توجه به قداست تربت، احکام خاصی برای آن در کتب فقهی ذکر شده است، از جمله آنکه نجس کردن تربت [[حرام]] و برطرف کردن نجاست از آن [[واجب]] است. حتی نجس کردن تربت ممکن است نشانه کفر باشد.<ref>علامه حلّی، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، ج ۱، ص ۲۶۷؛ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج ۱، ص ۱۲۷؛ نجفی، ج ۸، ص ۳۳۵؛ آل کاشف الغطاء، ص ۱۷۵؛ سبزواری، ص ۱۸</ref> همچنین تربتی که همراه میت نهاده می‌شود، باید به گونه‌ای قرار گیرد که موجب بی‌احترامی به آن نشود.<ref>طباطبائی یزدی، ج ۱، ص ۳۱۵، مسئلة ۹؛ حکیم، ج ۴، ص ۱۹۹</ref> توهین به تربت، آثار دنیوی ناگواری به همراه دارد.<ref>طوسی، الامالی، ص ۳۲۰؛ نوری، ۱۳۷۸، ج ۲، ص ۲۸۳</ref>

 

از نظر فقها، خرید و فروش تربت جایز است،<ref>شهید اول، الدروس، ج ۲، ص ۲۶؛آل کاشف الغطاء، ص ۳۷۶</ref> ولی در برخی روایات از آن نهی شده است.<ref>ابن قولویه، ص ۲۸۶</ref>

محدوده‌ای از اطراف قبر [[امام حسین(ع)]] که از آن تربت برداشته می‌شود، در روایات گوناگون، ۲۰ [[ذراع]]، ۲۵ ذراع، ۷۰ ذراع، یک میل، ۴ میل، ۱۰ میل، یک فرسخ و ۵ [[فرسخ]] ذکر شده است که به نظر فقها، تمام آنها می‌تواند درست باشد، بدین ترتیب که هر چه تربت به قبر امام حسین(ع) نزدیک‌تر باشد، احترام و اثر آن بیشتر است.<ref>طوسی، تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۷۱۷۲؛ طوسی، مصباح المتهجّد، ص ۷۳۱۷۳۲؛ ابن فهد حلّی، ج ۴، ص ۲۲۰؛ شهید ثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج ۷، ص ۳۲۷؛ مقدّس اردبیلی، ج ۲، ص ۳۱۳؛ مجلسی، ج ۵، ص ۳۷۰۳۷۱؛ نراقی، ج ۱۵، ص ۱۶۵۱۶۷</ref>

برای برداشتن، خوردن یا به همراه داشتن تربت، دعاها و اعمال خاصی مانند [[غسل]]، خواندن آیاتی از [[قرآن]]، بوسیدن و بر چشم نهادن آن ذکر شده است.<ref>ابن قولویه، باب ۹۳۹۴؛ طوسی، الامالی، ص ۳۱۸، ابن طاووس، الامان، ص ۴۷؛ ابن طاووس، فلاح السائل، ص ۶۲، ۲۲۴ ۲۲۵؛ ابن مشهدی، ص ۳۶۳۳۶۶</ref> به نظر فقها، این آداب، تأثیر تربت را بیشتر یا سریع‌تر می‌کند، ولی اصل تأثیر تربت بدانها وابسته نیست.<ref>مقدّس اردبیلی، ج ۱۱، ص ۲۳۶</ref>

احادیث راجع به تربت در منابع حدیثی بسیاری ذکر شده <ref>ابن قولویه، بابهای ۱۷، ۹۱ ۹۵</ref> و آثار مستقلی نیز درباره تربت نوشته شده است، از جمله [[رسالة السجود علی التربة المشویة]] اثر [[محقق کرکی]]، [[الارض و التربة الحسینیة]] از [[محمدحسین آل کاشف الغطاء]]، [[الاستشفاء بالتربة الشریفة الحسینیة]] از [[ابوالمعالی کلباسی]]، خاک بهشت از مهدی صدری، سجده‌گاه در فضیلت سجده بر تربت، از [[سیدمحمد امروهی هندی]]،<ref>آقابزرگ طهرانی، ج ۱۲، ص ۱۴۷</ref> سجده‌گاه رسول در سجده بر تربت به زبان اردو، از احمد سلطان مصطفوی چشتی.<ref>آقابزرگ طهرانی، ج ۱۲، ص ۱۴۷</ref>

 

برخی آثار چاپ نشده درباره تربت:

[[شرف التربة]] تألیف [[محمد بن بکران رازی]]،<ref>نجاشی، ص ۳۹۴؛ آقابزرگ طهرانی، ج ۱۴، ص ۱۸۰</ref> [[شرف التربة]] تألیف [[ابوالمفضل شیبانی]]،<ref>نجاشی، ص ۳۹۶؛ آقابزرگ طهرانی، ج ۱۴، ص ۱۸۰</ref> [[لمعة معانی]] به فارسی در اثبات فضیلت سجده بر تربت، اثر [[سیدعلی رضوی لاهوری]]،<ref>آقابزرگ تهرانی، ج ۱۸، ص ۳۵۴</ref> [[مثنوی شفانامه]] درباره اثر تربت [[سیدالشهدا]](ع)، سروده [[تائب تبریزی]].<ref>آقابزرگ تهرانی،ج ۱۹، ص ۸۴</ref>