تربت: تفاوت میان نسخه‌ها

'''تربت'''، در اصطلاح [[شیعه|شیعی]] خاک یا غباری است که از اطراف قبر [[امام حسین (ع)]] برداشته می‌شود. گویند تا محدوده‌ پنج فرسخی از مرقد امام حسین (ع) تربت محسوب می‌گردد؛ اما هرچه نزدیک‌تر به مرقد باشد، اثر بیشتری دارد. بنا بر اعتقادات شیعی، شفابخشی، ایمنی از ترس، برکت یافتن روزی، علم نافع، عزت یافتن، رفع فقر، ظهور هر گونه اثر نیک و پسندیده از آثار تربت است و در روایات بر فضیلت [[سجده]] بر تربت تاکید شده و رایج‌ترین استفاده از تربت نیز همین است و شیعیان ایرانی به آن [[مُهر کربلا]] نیز می‌گویند.

 

 

[[ابوریحان بیرونی]]<ref>بیرونی، آثارالباقیه،ص 329</ref> از مزار امام حسین (ع) با تعبیر «تربت مسعوده» یاد کرده است . تربت همواره نزد [[شیعه|شیعیان]] محترم، مقدّس و «شعار» آنان بوده است.<ref>آل کاشف الغطاء، الارض و التربة الحسینیة،ص 32</ref>

 

بنا بر حدیثی ، [[حضرت عیسی]](ع)، ضمن اِخبار از شهادت امام حسین(ع) برای [[حواریون]]، به حرمت تربت ایشان اشاره کرده است.<ref>ابن بابویه، عیون اخبارالرضا،ج 2، ص 531 ـ532</ref><ref>صدری، خاک بهشت، ص 22</ref> احادیث متعددی در منابع [[شیعه]] و [[اهل سنّت]] ، حاکی از آگاهی [[پیامبر اکرم]](ص) از شهادت امام حسین(ع)، [[روایت]] شده و در برخی از آنها آمده است که [[جبرائیل]] (یا فرشته ای دیگر) تربت سرخ [[کربلا]] را برای [[محمد(ص)|پیامبر]](ص) آورد که سبب تأثر آن حضرت شد. به سبب وجود تفاوتهایی در این احادیث، بویژه در باره فرشته ای که تربت را آورده است، برخی احتمال تعدد این واقعه را مطرح کرده اند.<ref>بحرانی، عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الا´یات و الاخبار و الاقوال،ج 17، ص 124ـ131</ref><ref>امینی، سیرتنا و سنتنا،ص 53 ـ129</ref> این احادیث از طریق زنان و مردان [[صحابه|صحابی]]، از جمله شماری از [[همسران پیامبر]]، از [[محمد(ص)|پیامبر]](ص) [[روایت]] شده است.<ref>ابن حنبل، المسند،ج 11، ص 207ـ 208</ref><ref>مفید، الارشاد،ج 2، ص 129</ref><ref>علوی شجری، فضل زیارة الحسین،ص 90ـ92</ref>

 

خونْ رنگ شدن تربت در روز عاشورا در برخی گزارشهای دیگر نیز آمده است.<ref>میثمی عراقی، ص 542؛ دستغیب، ص 123ـ124</ref> در منابع شیعی، این احادیث به واسطه حدود ده راوی از پیامبر(ص) و [[امام باقر]](ع) و [[امام صادق]](ع) نقل شده است<ref>طوسی، 1414، ص 314ـ 318، 330؛ فضل طبرسی، ج 1، ص 428</ref>. در برخی از آنها اشاره شده که پیامبر(ص) به ام سلمه مقداری تربت داده، در حدیثی آمده که این تربت تا هنگام مرگِ ام سلمه نزد وی بوده.<ref>ابن قولویه، ص 60</ref> و بنا بر روایتی آن تربت نزد امام باقر(ع) بوده است.<ref>طوسی، 1414، ص 316</ref> در برخی دعاها نیز به ماجرای تربت آوردن [[جبرائیل]] اشاره یا تصریح شده است.<ref>ابن قولویه، ص 280، 282، 284ـ 285؛ مجلسی، ج 98، ص 118، 129</ref>

 

از [[حضرت علی]](ع) احادیثی در باره تربت امام حسین(ع) نقل شده است، از جمله آنکه آن حضرت هنگام عبور از [[کربلا]] در [[جنگ صفین|جنگ صفّین]] ، حدیث پیامبر(ص) را در شأن تربت برای اصحاب نقل کردند.<ref>نصربن مزاحم، ص 140؛ ابن سعد، ص 48ـ49؛ ابن حنبل، ج 1، ص 446؛ ابویعلی موصلی، ج 1، ص 298؛ ابن عساکر، ص 234ـ23</ref> ظاهراً این حدیث دو بار، هنگام رفتن [[امام علی]](ع) به صفّین و هنگام بازگشت از آن، در [[کربلا]] شنیده شده است.<ref>موحد ابطحی اصفهانی، ج 4، ص 365ـ366</ref> در حدیثی دیگر، از آگاهی حضرت علی نسبت به تربت محل شهادت [[امام حسین(ع)]] سخن رفته است.<ref>ابن سعد، ص 48؛ ابن قولویه، ص 72</ref> بنا بر حدیثی ، آن حضرت هنگام عبور از کربلا ضمن گریستن و اشاره به واقعه [[عاشورا]]، حرمت تربت آنجا را یادآور شدند.<ref>حمیری، ص 26؛ ابن قولویه، ص 269ـ270</ref>

امام حسین(ع) نیز هنگام رسیدن به کربلا، حدیث [[ام سلمه]] را در باره تربت نقل کردند.<ref>سبط ابن جوزی، ص 225</ref> بنا بر روایات، ام سلمه این [[حدیث]] را هنگام حرکت آن حضرت از [[مدینه]] برای ایشان نقل کرده بود.<ref>خصیبی، ص 203؛ مسعودی، ص 165؛ ابن حمزه، 1412، ص 330ـ331؛ موحد ابطحی اصفهانی، ج 4، ص 218ـ221</ref>

دیگر [[امامان شیعه|امامان معصوم]] نیز در باره تربت سخن گفته اند و با اوصاف «مبارکه»، «طاهره» و «مِسکة مبارکه» آن را ستوده و بر فضیلت آن تأکید کرده اند.<ref>ابن قولویه، ص 267ـ 268، 270ـ271؛ عصفری، ص 16ـ17؛ مجلسی، ج 98، ص 128ـ132</ref> [[امام رضا]](ع) هنگام برداشتن تربت، آن را بوییده و گریسته است<ref>مجلسی، ج 98، ص 131</ref>. در برخی احادیث از علاقه فرشتگان به تربت سخن رفته است.<ref>ابن قولویه، ص 68؛ مفید،کتاب المزار، ص 151؛ صدری، ص 49</ref>

 

گزارشهای بسیاری از زبان راویان موثق در باره اثر تربت در دست است.<ref>میثمی عراقی، ص 542؛ قمی، ج 2، ص 695؛ اعرجی فحّام، ج 2، ص 204ـ206؛ صدری، ص 109ـ110، 115ـ116</ref> شفاخواهی از تربت [[حمزه بن عبدالمطلب|حمزه]]، عموی پیامبر(ص)، و دیگر شهدا و صالحان نیز از دیر باز در میان مسلمانان مرسوم بوده است.<ref>سمهودی، ج 1، ص 69، 116، ج 2، ص 544؛ اعرجی فحّام، ج 2، ص 179ـ182</ref>

 

 

در احادیث به کام برداشتن نوزادان با تربت سفارش شده و فقها آن را [[مستحب]] دانسته<ref>کلینی، ج 6، ص 24؛ مفید، المقنعة، ص 521؛ سلاّ ر دیلمی، ص 156؛ ابن برّاج، ج 2، ص 259؛ ابن حمزه، الوسیلة الی نیل الفضیلة، ص 372؛ یوسف بحرانی، ج 7، ص 131</ref> و هدیه دادن آن را توصیه کرده اند.<ref>شهید اول، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، ج 2، ص 26</ref>

 

 

فقهای امامی اتفاق نظر دارند که تربت نهادن به همراه میت برای ایمنی او از [[عذاب قبر]] مستحب است،<ref>طوسی،الخلاف، ج 1، ص 706؛ محقق حلّی،المعتبر فی شرح المختصر، ج 1، ص 299ـ300</ref> اما در شیوه انجام دادن این کار اختلاف نظر دارند.<ref>الفقه المنسوب للامام الرضا(ع)، ص 184؛ طوسی، مصباح المتهجّد، ص 20؛ طوسی، الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، ص 250؛ ابن ادریس حلّی، ج 1، ص 165؛ محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، ج 1، ص 301؛ علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، ج 2، ص 94ـ 95؛ شهید اول، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، ج 2، ص 21</ref> برخی فقها مستند این [[مستحب|استحباب]] را صرفاً متبرک بودن تربت دانسته اند،<ref>شهید اول، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، ج 2، ص 21 موسوی عاملی، ج 2، ص 139</ref> ولی این عمل مستند به [[حدیث]] است.<ref>طوسی، تهذیب الاحکام، ج 6، ص 76؛ طوسی، مصباح المتهجّد، ص 735؛ احمد طبرسی، ج 2، ص 582؛ یوسف بحرانی، ج 4، ص 112؛ حرّ عاملی، ج 3، ص 30؛ علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، ج 2، ص 95؛ شهید اول، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، ج 2، ص 21</ref>

 

 

برای تربت آثار دیگری هم ذکر شده است ، از جمله زیاد شدن روزی، علم نافع، عزت یافتن، رفع فقر، ظهور هر گونه اثر نیک و پسندیده.<ref>ابن قولویه، ص 277، 282ـ 285؛ ابن بسطام، ص 52؛ نوری، 1407ـ 1408، ج 8، ص 237؛ کلباسی، ص 109؛ فرهاد میرزا قاجار، ص 6</ref> در باره برخی آثار تربت این بحث مطرح شده است که آیا این آثار با خوردن تربت حاصل می شود یا ناشی از همراه داشتن آن است.<ref>نراقی، ج 15، ص 163؛ کلباسی، ص 67، 77</ref>

 

 

قدیمترین متن در باره مُهر تربت ـ که با تعبیر «لوحٌ مِنْ طینِ القبر» از آن یاد شده ـ در توقیعی از [[امام مهدی|امام عصر]](عج) آمده که در سال 308 در پاسخ به سؤالات محمدبن [[عبدالله بن جعفر حمیری|عبدالله بن جعفر حِمیَری]] صادر شده است. در این [[حدیث]] و احادیث دیگر بر [[استحباب]] ذکر گفتن با [[تسبیح]] تربت تأکید شده.<ref>مفید، کتاب المزار، ص 150ـ 151؛ حسن طبرسی، ص 281؛ ابن مشهدی، ص 366ـ 368؛ حرّ عاملی، ج 6، ص 455ـ45 مجلسی، ج 82، ص 333، 340</ref> [[شهید اول]] این احادیث را [[متواتر]] خوانده است.<ref>شهید اول،الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، ج 2، ص 26</ref>

 

بنا بر حدیثی از [[امام صادق]](ع)، تسبیح حضرت [[فاطمه(س)]] نخست از نخ پشمیِ تابیده بود که عدد تکبیرات بر آن گره زده شده بود. با شهادت [[حمزه بن عبدالمطلب]] در [[جنگ احد]]، [[حضرت فاطمه]](س) از تربت وی تسبیح ساختند. پس از ''[[شهادت]]'' امام حسین(ع) ساختن تسبیح تربت آن حضرت معمول شد. در حدیث دیگری از [[امام صادق]](ع)، تسبیح تربت حمزه با تسبیح تربت امام حسین(ع) مقایسه و تربت امام حسین(ع) برتر دانسته شده است.<ref>مفید، الارشاد، ص 150ـ 151</ref> در روایات بر ثوابِ در دست گرفتن تسبیح تربت امام حسین(ع)، حتی بدون گفتن [[ذکر]]، تأکید شده است،<ref>طوسی، مصباح المتهجّد، ص 735؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ج 6، ص 75ـ 76؛ احمد طبرسی، ج 2، ص 583؛ مفید،کتاب المزار، ص 152</ref> ولی ظاهراً استفاده از تسبیح تربت نیز همچون مهر تربت تا سال 308 (تاریخ مکاتبة حمیری) هنوز سنّتی فراگیر نشده بوده است.

 

 

خوردن خاک، حرام و خوردن تربت، فقط برای [[شفا]]، جایز است.<ref>کلینی، ج 6، ص 265ـ266، 378؛ ابن برّاج، ج 2، ص 433؛ ابن حمزه، ص 433؛ محقق حلّی، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج 3، ص 176؛ نراقی، ج 15، ص 162؛ کلباسی، ص 28ـ30</ref> در برخی احادیث و فتاوای فقهی، [[افطار]] با تربت جایز است، گرچه عده ای از فقها این امر را درست نمی دانند.<ref>الفقه المنسوب للامام الرضا(ع)، ص 210؛ ابن شعبه، ص 488؛ ابن بابویه، 1414، ج 2، ص 174؛ مفید، مسارّ الشیعة فی مختصر تواریخ الشریعة، ص 31؛ ابن طاووس، اقبال، ص 281 ؛ شهید اول، البیان، ص 203؛ شهید اول، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، ج 4، ص 175ـ176؛ محمدباقر مجلسی، ج 57، ص 158ـ161</ref> مقدار تربتی که برای شفا می توان خورد، اندک و حداکثر به مقدار یک نخود تعیین شده است.<ref>کلینی، ج 6، ص 378؛ ابن برّاج، ج 2، ص 429ـ430؛ ابن ادریس حلّی، ج 1، ص 318؛ محقق حلّی، شرایع، ج 3، ص 176؛ مجلسی، ج 57، ص 161ـ162؛ کلباسی، ص 45ـ47</ref>

 

از نظر فقها خرید و فروش تربت جایز است،<ref>شهید اول،  الدروس، ج 2، ص 26؛آل کاشف الغطاء، ص 376</ref> ولی در برخی روایات از آن نهی شده است.<ref>ابن قولویه، ص 286</ref>

 

برای برداشتن ، خوردن یا به همراه داشتن تربت، دعاها و اعمال خاصی مانند [[غسل]]، خواندن آیاتی از [[قرآن]]، بوسیدن و برچشم نهادن آن ذکر شده است.<ref>ابن قولویه، باب 93ـ94؛ طوسی، الامالی، ص 318، ابن طاووس، الامان، ص 47؛ ابن طاووس، فلاح السائل، ص 62، 224ـ 225؛ ابن مشهدی، ص 363ـ366</ref> به نظر فقها این آداب تأثیر تربت را بیشتر یا سریع تر می کند، ولی اصل تأثیر تربت بدانها وابسته نیست.<ref>مقدّس اردبیلی، ج 11، ص 236</ref>

 

<ref>ابن قولویه، بابهای 17، 91ـ 95</ref> و آثار مستقلی نیز در باره تربت نوشته شده است، از جمله [[رسالة السجود علی التربة المشویة]] اثر [[محقق کرکی]]، [[الارض و التربة الحسینیة]] از [[محمدحسین آل کاشف الغطاء]]، [[الاستشفاء بالتربة الشریفة الحسینیة]] از [[ابوالمعالی کلباسی]]، خاک بهشت از مهدی صدری، سجده گاه در فضیلت سجده بر تربت از [[سیدمحمد امروهی هندی]]،<ref>آقابزرگ طهرانی، ج 12، ص 147</ref> سجده گاه رسول در سجده بر تربت به زبان اردو از احمد سلطان مصطفوی چشتی.<ref>آقابزرگ طهرانی، ج 12، ص 147</ref>

 

 

برخی آثار چاپ نشده در باره تربت اینهاست: [[شرف التربة]] تألیف [[محمد بن بکران رازی]]،<ref>نجاشی، ص 394؛ آقابزرگ طهرانی، ج 14، ص 180</ref> [[شرف التربة]] تألیف [[ابوالمفضل شیبانی]]،<ref>نجاشی، ص 396؛ آقابزرگ طهرانی، ج 14، ص 180</ref> [[لمعة معانی]] به فارسی در اثبات فضیلت سجده بر تربت اثر [[سیدعلی رضوی لاهوری]]،<ref>آقابزرگ تهرانی، ج 18، ص 354</ref> [[مثنوی شفانامه]] در باره اثر تربت [[سیدالشهدا]](ع) سروده [[تائب تبریزی]].<ref>آقابزرگ تهرانی،ج 19، ص 84</ref>

 

 

{{پانویس|2}}

 

 

*محمدحسین آل کاشف الغطاء، الارض و التربة الحسینیة ، قم 1416/ 1995.

*ابن ادریس حلّی، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی ، قم 1410ـ1411.

*ابن بابویه، الامالی، تهران 1362 ش.

*ابن بابویه، علل الشرایع، نجف 1386/1966، چاپ افست قم، بی تا.

*ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، چاپ مهدی لاجوردی ، قم 1363 ش.

*ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری ، قم 1414.

*ابن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، چاپ علی اکبر غفاری ، قم 1363 ش.

*ابن برّاج، المهذب، قم 1406.

*ابن بسطام (حسین بن بسطام) و ابن بسطام (عبداللّه بن بسطام)، طب الائمة، نجف 1385، چاپ افست قم 1363 ش.

*ابن حمزه، الثاقب فی المناقب، چاپ نبیل رضا علوان، قم 1412.

*ابن حمزه، الوسیلة الی نیل الفضیلة، چاپ عبدالعظیم بکاء، نجف 1399/1979.

*ابن حنبل، المسند ، چاپ احمدمحمد شاکر، قاهره 1416/ 1995.

*ابن سعد، ترجمة الامام الحسین علیه السلام و مقتله، من القسم غیرالمطبوع من کتاب الطبقات الکبیر لابن سعد، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم 1415.

*ابن شجری، کتاب الامالی و هی الشهیرة بالامالی الخمیسیة، بیروت 1403/ 1983.

*ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول ، چاپ علی اکبر غفاری ، تهران 1376 ش.

*ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب ، چاپ یوسف بقاعی ، بیروت 1412/ .1991

*ابن طاووس، الاقبال بالاعمال الحسنة، چاپ فضل اللّه نوری، تهران 1312، چاپ افست 1367 ش.

*ابن طاووس، الامان من اخطار الاسفار و الازمان، قم 1409.

*ابن طاووس، کتاب فلاح السائل، بیروت: الدارالاسلامیه، بی تا.

*ابن عساکر، ترجمة ریحانة رسول اللّه الامام المَفْدیّ فی سبیل اللّه الحسین بن علی بن ابی طالب صلوات اللّه علیهم من تاریخ مدینة دمشق ، بیروت 1398/ 1978.

*ابن فهد حلّی، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم 1407ـ1413.

*ابن قولویه، کامل الزیارات، چاپ عبدالحسین امینی، نجف 1356.

*ابن مشهدی، المزار الکبیر، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم 1419.

*احمدبن عبداللّه ابونعیم، دلائل النبوة، چاپ محمد رواس قلعه جی و عبدالبر عباس ، بیروت 1412/ 1991.

*ابویعلی موصلی، مسند، چاپ حسین سلیم اسد، بیروت 1410ـ1412.

*محمدرضا اعرجی فحّام، احسن الجزاء فی اقامة العزاء علی سیدالشهداء (علیه السلام )، ج 2، قم 1401.

*عبدالحسین امینی، سیرتنا و سنتنا، بیروت 1412/1992.

*عبداللّه بن نوراللّه بحرانی، عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الا´یات و الاخبار و الاقوال، ج 17، قم 1407.

*یوسف بن احمد بحرانی ، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم 1363ـ1367 ش.

*احمدبن محمد برقی ، کتاب المحاسن، چاپ محدّث ارموی، قم، 1331 ش.

*احمدبن حسین بیهقی، دلائل النبوة، چاپ عبدالمعطی قلعجی، بیروت 1405/ 1985.

*محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، بیروت 1418/ 1998.

*هادی حائری خراسانی ، معجزات و کرامات ائمة اطهار علیهم السلام، قم 1417.

*محسن حکیم، مستمسک العروة الوثقی ، نجف 1388، چاپ افست بیروت، بی تا.

*عبداللّه بن جعفر حمیری، قرب الاسناد، قم 1413.

*حسین بن حمدان خصیبی، الهدایة الکبری، بیروت 1406/ 1986.

*محمدعلی داعی الاسلام، فرهنگ نظام، چاپ سنگی حیدرآباد دکن 1305ـ 1318 ش، چاپ افست تهران 1362ـ1364 ش.

*عبدالحسین دستغیب، داستانهای شگفت، تهران 1362 ش.

*حسین بن محمد دیلمی، ارشاد القلوب، بیروت 1398/ 1978.

*جعفر سبحانی، «مصاحبه با آیت اللّه جعفر سبحانی »، حوزه، ش 43ـ44 (فروردین ـ تیر 1370).

*محمدباقر سبزواری، ذخیرة المعاد فی شرح الارشاد، چاپ سنگی تهران 1273ـ1274، چاپ افست قم، بی تا.

*سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، بیروت 1401/1981.

*حمزة بن عبدالعزیز سلاّ ر دیلمی، المراسم العلویة فی الاحکام النبویة، چاپ محسن حسینی امینی، بیروت 1414/ 1994.

*علی بن عبداللّه سمهودی، وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت 1404/ 1984.

*محمد پادشاه بن غلام محیی الدین شاد، آنندراج: فرهنگ جامع فارسی، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران 1363 ش.

*محمدبن مکی شهیداول، البیان، چاپ محمد حسون، قم 1412؛

*محمدبن مکی شهیداول، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة ، قم 1414.

*محمدبن مکی شهیداول، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، قم 1419.

*زین الدین بن علی شهیدثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، چاپ محمد کلانتر، بیروت 1403/ 1983.

*زین الدین بن علی شهیدثانی، الفوائد الملیّة لشرح الرسالة النفلیّة، قم 1378 ش.

*زین الدین بن علی شهیدثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، قم 1413ـ 1419.

*مهدی صدری، خاک بهشت، قم 1377 ش.

*علی طباطبائی، ریاض المسائل، قم 1412ـ1420.

*محمدکاظم بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی، العروة الوثقی، تهران 1358 ش.

*سلیمان بن احمد طبرانی ، المعجم الکبیر، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی ، چاپ افست بیروت 1404.

*احمدبن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به ، قم 1413.

*حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، چاپ محمدحسین اعلمی، بیروت 1392/1972.

*فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، قم 1417.

*محمدبن حسن طوسی، الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، تهران 1400.

*محمدبن حسن طوسی، الامالی، قم 1414.

*محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت 1401/ 1981.

*محمدبن حسن طوسی، کتاب الخلاف ، قم 1407ـ1417.

*محمدبن حسن طوسی، مصباح المتهجّد ، بیروت 1411/ 1991.

*ابوسعید عباد عصفری، اصل، در اصول الستة عشر، قم 1405.

*حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، ج 1 و 2، قم 1414.

*حسن بن یوسف علامه حلّی، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، ج 1، قم 1413.

*جواد علوی، «آیة اللّه بروجردی در بروجرد»، حوزه، سال 8، ش 43ـ44 (فروردین ـ تیر 1370).

*محمدبن علی علوی شجری، فضل زیارة الحسین (علیه السلام)، چاپ احمد حسینی، قم 1403.

*علی بن موسی(ع)، امام هشتم، الفقه المنسوب للامام الرضا علیه السلام، مشهد 1406.

*محمدبن حسن فاضل هندی، کشف اللثام عن قواعد الاحکام، ج 2، قم 1418.

*فرهاد میرزاقاجار، قمقام زخّار و صمصام بتار، تهران 1377.

*محمدبن یعقوب فیروزآبادی، القاموس المحیط، بیروت 1407/ 1987.

*نعمان بن محمد قاضی نعمان، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار، چاپ محمد حسینی جلالی، قم 1409ـ1412.

*عباس قمی، فوائد الرضویة: زندگانی علمای مذهب شیعه، تهران، 1327 ش.

*محمدبن محمدابراهیم کلباسی، الاستشفاء بالتربة الشریفة الحسینیة، چاپ حسین غیب غلامی، قم 1412.

*محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت 1403/1983.

*محمدتقی بن مقصود علی مجلسی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی، قم 1406ـ1413.

*جعفربن حسن محقق حلّی، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقال، قم 1408.

*جعفربن حسن محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، ج 1، قم 1364 ش.

*علی بن حسین محقق کرکی، رسائل المحقق الکرکی، چاپ محمد حسون، ج 2.

*رسالة السجود علی التربة المشویّة، قم 1409.

*علی بن حسین مسعودی، اثبات الوصیة، قم 1417/ 1996.

*محمدبن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد، قم 1413.

*محمدبن محمد مفید، کتاب المزار، چاپ محمدباقر ابطحی، قم 1413.

*محمدبن محمد مفید، مسارّ الشیعة فی مختصر تواریخ الشریعة، چاپ مهدی نجف، قم 1413.

*محمدبن محمد مفید، المقنعة، قم 1410.

*احمدبن محمد مقدّس اردبیلی، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، چاپ مجتبی عراقی، علی پناه اشتهاردی، و حسین یزدی اصفهانی، قم، ج 2، 1403، ج 11، 1414.

*محمدباقر موحد ابطحی اصفهانی، الامام الحسین علیه السلام فی احادیث الفریقین من قبل الولادة الی بعد الشهادة، قم 1414ـ 1415.

*محمدبن علی موسوی عاملی ، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، قم 1410؛

*محمود میثمی عراقی، دارالسلام، تهران 1374؛

*احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر بـ رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم 1407.

*محمدحسن بن باقر نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت 1981.

*احمدبن محمدمهدی نراقی، مستندالشیعة فی احکام الشریعة، قم، ج 5، 1415، ج 15، 1418؛

*نصربن مزاحم ، وقعة صفین، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قاهره 1382، چاپ افست قم 1404.

*حسین بن محمدتقی نوری، دارالسلام فیما یتعلق بالرؤیا والمنام ، قم 1378.

*حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، قم 1407ـ 1408.

* منبع مقاله: [http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=3421 دانشنامه جهان اسلام]