آیه ابتلای ابراهیم: تفاوت میان نسخه‌ها

'''آیه ابتلای ابراهیم(ع)'''، [[آیه]] 124 [[سوره بقره]] است که طبق آن خداوند [[حضرت ابراهیم]] (ع) را به مقام [[امامت]] نصب کرده است. بر اساس اِین آیه [[شیعه|شیعیان]] معتقدند منصب [[امامت]] منصبی الهی است و نیز [[امام]] باید دارای مقام [[عصمت]] باشد

# مقصود از کلمات یا آزمون هایی که خداوند، [[ابراهیم]](ع) را به واسطه آنها آزموده است چیست؟

# سی خصلت یا دستورالعمل از [[شریعت]] اسلامی است که در سوره‌های توبه:112؛ احزاب:35 و مؤمنون، [[آیه]] 1ـ9 بیان شده است.

[[امین الاسلام طبرسی]] پس از نقل اقوال یاد شده، گفته است: [[آیه]] همه این اقوال را بر می‌تابد.<ref>مجمع البیان، ج1، ص 200</ref>

 

[[محمد بن جریر طبری|طبری]] پس از نقل این اقوال به جز قول اول گفته است: احتمال دارد همه موارد یاد شده مقصود باشد و یا برخی از آنها، زیرا در این باره [[روایت]] معتبری در دست نیست.<ref>جامع البیان، ج1، ص 608</ref>

[[ابن کثیر]] نظریه مجاهد را مخالف سیاق دانسته و بقیه اقوال را احتمال داده است.<ref>تفسیر القرآن العظیم، ج1، ص 292</ref>

قرطبی از ابواسحاق زجاج نقل کرده است که اقوال مختلف در تفسیر «کلمات» ناسازگار نیستند، زیرا ابراهیم (علیه‌السلام) با همه آنها مورد امتحان قرار گرفته است.<ref>الجامع لأحکام القرآن، ج2، ص 95</ref>

هر چند در قرآن کریم مقصود از «کلمات» بیان نشده است، ولی از سیاق [[آیه]] به دست می‌آید که «کلمات» هر چه بوده، در اثبات و اظهار شایستگی [[حضرت ابراهیم]] برای نیل به مقام [[امامت]] تأثیر داشته است.<ref>المیزان، ج1، ص 270</ref>

 

مقام خُلَّت آن است که انسان غرق در محبت و دوستی خداوند شده به چیزی جز او دل نمی‌بندد <ref>النهایة فی غریب الحدیث والأثر، ج2، ص 72</ref> در نتیجه در راه رضای خداوند از هیچ گونه فداکاری دریغ نمی‌ورزد.

 

در تأیید این نظریه شواهدی از [[قرآن کریم]] آورده شده است؛ چنان که در رد ادعای [[یهود]] و [[مسیحیت|نصارا]] در عصر [[پیامبر اکرم]] (صلی الله علیه وآله وسلم که هر یک از آنان آیین خود را به حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) نسبت می‌دادند، یادآور شده است که شایسته‌ترین افراد در انتساب به ابراهیم (علیه‌السلام) پیامبر [[اسلام]] و پیروان او و کسانی اند که قبل از [[اسلام]] از او پیروی می‌کردند<ref>آل عمران:68</ref> و در [[آیه]]‌ای، خداوند به [[پیامبر اکرم]] (صلی الله علیه وآله وسلم) وحی کرد که از آیین ابراهیم پیروی کند <ref>نحل:23</ref> و در آیه‌ای دیگر [[دین اسلام]] را همان [[آیین ابراهیم]] معرفی کرده است.<ref>حج:78</ref>

 

ب. [[قرآن کریم]] ابراهیم (علیه‌السلام) را [[شیعه]] [[نوح]] (علیه‌السلام) دانسته است<ref>صافات:83</ref> و مقصود این نیست که ابراهیم پیرو [[شریعت]] و آیین [[نوح]] (علیه‌السلام) بوده است، بلکه منظور این است که ابراهیم (علیه‌السلام) در مسیر [[توحید]] و مبارزه با [[شرک]] و جاهلیت، روش نوح (علیه‌السلام) را برگزیده بود؛ پیروی [[پیامبران]] پس از ابراهیم (علیه‌السلام) از آیین او نیز به همین معناست.

ج. ابراهیم (علیه‌السلام) مقام [[امامت]] را برای ذریه خود درخواست کرد و خداوند امامت را به فرزندان پاک و [[معصوم]] وی عطا نمود؛ چنان که درباره ابراهیم، [[اسحاق]] و [[یعقوب]] (علیهم السلام) فرموده است: «ما آنان را امامانی قرار دادیم که به فرمان ما (مردم را) هدایت می‌کردند...».<ref>انبیاء:73</ref>

ثالثاً، امامت در این آیه به عنوان امتنان الهی بر [[ابراهیم]] (علیه‌السلام) مطرح است، از این رو امامت، بزرگ‌ترین نعمت الهی یعنی [[نبوت]] است.<ref>مفاتیح الغیب، ج2، ص 36</ref>

گذشته از این، بی شک همه یا برخی از آزمون هایی که ابراهیم (علیه‌السلام) پشت سر گذاشت و بدان جهت شایسته مقام [[امامت]] شد، در دوران [[نبوت]] او رخ داده است، در این صورت چگونه می‌توان امامت را به [[نبوت]] تفسیر کرد.

از طرفی ابراهیم (علیه‌السلام) تا زمان کهولت فرزندی نداشته، و از داشتن فرزند به لحاظ قوانین عادی ناامید بوده است، و وقتی [[فرشته|فرشتگان]] الهی به او مژده فرزند دادند، گفت: «آیا به من ـ با این که پیر شده ام ـ به چنین چیزی بشارت می‌دهید».<ref>حجر:55</ref> بنابراین [[امامت]] در اواخر دوران [[نبوت]] ابراهیم و پس از بشارت او به فرزند، به وی عطا شده است. <ref>المیزان، ج1، ص 267ـ 268</ref>

شرط رسیدن به این مقام آن است که فرد به درجه‌ای از کمال معنوی نایل شود که حتی [[ترک اولی]] ـ کارهایی که ترکش سزاوارتر است ـ نیز از او سر نزند. اگرچه [[پیامبران]] پیش از ابراهیم (علیه‌السلام) از مقام [[عصمت]] برخوردار بوده‌اند، ولی چنان که [[قرآن]] یادآور شده است گاهی، از آنان کارهایی سرزده که ترک آن سزاوارتر بوده است.<ref>طه:115، قصص:15</ref> این پیامبران از چنان مقام بلندی که به ابراهیم (علیه‌السلام) عطا گردید، برخوردار نبوده‌اند و نمی‌توان گفتار و رفتار آنان را به صورت کامل و همه جانبه اسوه و الگوی بشریت در همه اعصار دانست، ولی ابراهیم (علیه‌السلام) پس از انجام آزمون‌های سخت به مقامی رسید که اسوه والگوی تمام عیار همه انسان‌ها به شمار می‌رود.<ref>منشور جاوید، ج5، ص 234ـ 237</ref>

 

چنان که پیش از این یادآور شدیم مقام امامت به فرزندان پاک و [[معصوم]] ابراهیم (علیه‌السلام) همچون [[اسحاق]] و [[یعقوب]] عطا شده است، و بدون شک مقام و منزلت معنوی و کمال وجودی [[پیامبران اولوالعزم]] مانند [[نوح]]، [[موسی]] و [[عیسی]] (علیهم السلام) برتر از چنین پیامبرانی بوده و از مقام امامت بهره مند بوده‌اند؛ بر این اساس نمی‌توان تنها ابراهیم (علیه‌السلام) را الگوی تمام عیار بشریت دانست.

[[شیخ طوسی]] در [[تبیان]]، به این نظریه اشاره کرده است.<ref>تبیان، ج1، ص 449</ref> وی در رساله‌ای که در این مسئله تألیف کرده گفته است:

1.از [[آیه]] مربوط به فرمانروایی [[طالوت]] به دست می‌آید که [[پیامبر]] الهی در آن زمان دارای مقام امامت و فرمانروایی نبوده است، زیرا اگر چنین بود، مردم از او نمی‌خواستند که فرمانروایی را برای آنها برگزیند؛ همچنین اگر وی دارای مقام فرمانروایی بود مردم نمی‌گفتند: ما از طالوت به فرمانروایی سزاوارتریم، بلکه می‌گفتند تو از طالوت به فرمانروایی سزاوارتری.

2.[[هارون]] با [[موسی]] (علیهما السلام) در نبوت شریک بود، ولی مقام امامت به معنای تدبیر امور اجتماعی مردم را نداشت، به دلیل این که موسی (علیه‌السلام) وقتی می‌خواست به [[میقات]] برود او را جانشین خود کرد؛ اگر وی مقام امامت را داشت، به استخلاف نیاز نمی‌بود.

3.خداوند مقام امامت را به ابراهیم پس از آن که دارای مقام نبوت و رسالت بود و پس از آن که از عهده آزمون‌های الهی به خوبی بیرون آمد عطا کرد، بنابراین، نبوت ابراهیم (علیه‌السلام) با امامت او ملازم نبوده است.<ref>الرسائل العشر، ص 111ـ 113</ref> [[امین الإسلام طبرسی]] نیز این دیدگاه را برگزیده است.<ref>مجمع البیان، ج1، 201</ref>

 

درست است که حکم کردن در اختلافات مردم به کتاب نسبت داده شده،ولی روشن است که کتاب تنها قانون و معیار داوری را بیان می‌کند و در کنار آن قاضی برای تشخیص مصداق‌ها و حاکم برای اجرای قانون لازم است تا غرض از نبوت وشریعت تحقق یابد، و داور و مجری [[شریعت]] افرادی مستقل و در عرض [[پیامبران]] نبوده‌اند. بنابراین، پیامبران الهی هر دو معنای [[امامت]] را دارا بودند. در [[آیه]]‌ای دیگر می‌فرماید: «ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم، و با آنها کتاب و میزان (شناسایی حق از باطل و قوانین عادلانه) نازل کردیم تا مردم به عدالت قیام کنند...».<ref>حدید:25</ref>

[[هارون]]، اگر چه دارای شأن و مقام امامت بود، ولی با وجود [[حضرت موسی]](ع) که پیامبر [[اولوالعزم]] بود و زعامت سیاسی جامعه در دست وی بود، زمینه‌ای برای اعمال امامت سیاسی توسط [[هارون]] وجود نداشت. و همه امور باید با اجازه حضرت موسی انجام می‌گرفت.

همچنین اگر مقصود از امامت [[حضرت ابراهیم]]، رهبری سیاسی بود به چنان آزمون‌های دشواری نیاز نبود. در زعامت سیاسی، علاوه بر صلاحیت‌های معنوی درایت و کاردانی در رهبری جامعه لازم است، که پیامبران الهی به مقتضای این که شایسته‌ترین انسان‌های عصر خود بودند، چنین ویژگی هایی را دارا بودند، به ویژه آن که از مقام [[عصمت]] در علم و عمل نیز برخوردار بودند.

أ. آیاتی که پس از اشاره به مقام [[امامت]] [[پیامبران]] از هدایت‌گری آنان سخن گفته است: «و از آنان (بنی اسرائیل) امامانی قرار دادیم که به فرمان ما [مردم را] هدایت می‌کردند، چون شکیبایی نمودند و به آیات ما [[یقین]] داشتند».<ref>سجده:24؛ انبیا:73</ref>

ب. آیاتی که امر الهی را تبیین کرده است: «فرمان او چنین است که هرگاه چیزی را اراده کند، تنهابه آن می‌گوید: موجود باش، آن نیز بی درنگ موجود می‌شود، پس منزه است خداوندی که مالکیت و حاکمیت همه چیز در دست اوست و شما را به سوی او باز می‌گرداند».<ref>یس:82 و 83؛ قمر:50</ref>

ج. آیاتی که بیان می‌کند معرفت کامل و [[یقین]] ناب در گرو آن است که انسان از ظاهر جهان گذشته، [[ملکوت]] و باطن اشیا را مشاهده کند؛ چنان که درباره ابراهیم (علیه‌السلام) فرموده است:«این چنین، [[ملکوت]] آسمان‌ها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم، تا اهل یقین گردد».<ref>انعام:75؛ تکاثر:6؛ مطففین:18ـ 21</ref>

بر این اساس، حرکت انسان‌ها به سوی خدا و وصول آنان به کمال مطلوب از راه تأثیر درونی و معنوی امام تحقق می‌یابد؛ چنان که در حیات ظاهری نیز [[امام]] راه سعادت را به بشر نشان می‌دهد. از این رو، هدایتگری امام دو جنبه ظاهری و باطنی دارد.<ref>المیزان، ج1، ص 272ـ 273</ref>

با توجه به آیات 72 و 73 [[سوره انبیاء]] که [[امامت]] را برای [[اسحاق]] و [[یعقوب]] ثابت می‌کند و عدم مزیت این دو پیامبر بر [[پیامبران]] دیگر نسبت به مقام امامت، و قطعی بودن امامت پیامبران [[اولوالعزم]]، نمی‌توان عمومیت امامت را در حق پیامبران الهی انکار کرد. البته امامت به معنای هدایتگری باطنی و ایصال به مطلوب، مراتب و درجات مختلفی، متناسب با مراتب و درجات وجودی هر یک از پیامبران الهی، دارد، و همه آنان از این مقام بهره مندند.

[[فخر رازی]] از جمله: '''إِنّی جاعِلُک لِلنّاسِ إِماماً'''؛ «من تو را امام و پیشوای مردم قرار می‌دهم»، بر [[عصمت]] [[ابراهیم]] (علیه‌السلام) به عنوان [[امام]] چنین استدلال کرده که امام کسی است که به او اقتدا می‌شود، اگر از او [[گناه|گناهی]] سرزند، پیروی از او در آن [[گناه]] واجب می‌شود، ولی این باطل است، زیرا لازمه معصیت بودن فعل، حرمت آن است، و از طرفی چون پیروی از امام واجب است، انجام آن واجب خواهد شد، و جمع میان حرمت و وجوب در یک فعل و یک زمان محال است.<ref>مفاتیح الغیب، ج4، ص 40</ref>

[[متکلمان]] و [[مفسران]] [[امامیه]] با استناد به جمله: '''لا ینالُ عَهدی الظالمین'''؛«پیمان من به ستمکاران نمی‌رسد»، استدلالشان چنین است: کسی که مرتکب [[گناه]] شود، [[ظلم]] کرده است، زیرا [[حدود الهی]] را نقض نموده و به نص قرآن«... و هر کس از حدود الهی تجاوز کند،ستمکار است»<ref>بقره:229</ref> ظالم می‌باشد. و خداوند فرموده است: '''لا ینالُ عَهدی الظالمین''' و مقصود از عهد، امامت است، زیرا پیش از آن، جمله: '''إِنّی جاعِلُک لِلنّاسِ إِماماً''' آمده است، و ابراهیم (علیه‌السلام) مقام امامت را برای فرزندان خود درخواست کرد و خداوند در پاسخ فرمود: «عهد من به ظالمان نمی‌رسد». اگر مقصود از عهد، امامت نباشد، پاسخ با سؤال هم‌آهنگ نخواهد بود.<ref>اللوامع الالهیه، ص 332ـ 333 </ref><ref>الشافی، ج3، ص 141</ref>

گفته شده ظالم کسی است که اوّلاً، مرتکب [[گناه کبیره]] شود و ثانیاً، از [[گناه]] خود توبه نکند، اما بر گناهکاری که [[توبه]] نماید، عنوان [[ظالم]] صدق نمی‌کند.<ref>شرح المواقف، ج8، ص 351 </ref><ref>المغنی، ج20، ص 194 </ref><ref>مفاتیح الغیب، ج4، ص 42 </ref> <ref>شرح العقائد النسفیه، ص 113</ref>

پاسخ این است که نفی در [[آیه]] '''لا ینالُ عَهدی الظالمین''' اطلاق دارد، و مفادش این است که بر هر کس در لحظه‌ای از زندگی خود عنوان [[ظالم]] منطبق گردد، از عهد [[امامت]] بهره‌ای نخواهد داشت، و تقیید این اطلاق به دلیل دیگری نیاز دارد که چنین دلیلی در دست نیست.<ref>التبیان، ج1، ص 449 </ref><ref>الشافی، ج3، ص 139 </ref><ref>مجمع البیان، ج1، ص 202</ref>

بدون شک، [[حضرت ابراهیم]] (علیه‌السلام) برای دسته دوم و سوم از ذریه خود از خداوند درخواست [[امامت]] نکرده است، آنچه مورد سؤال او قرار گرفته باشد دسته اول و چهارم است، از سوی دیگر، جمله '''لا ینالُ عَهدی الظالمین''' بیانگر آن است که گروه نخست از عهد [[امامت]] بهره‌ای ندارند. بنابراین، تنها گروه چهارم بهره مند از امامت می‌باشند؛ یعنی کسانی که هیچ گاه مرتکب کاری نمی‌شوند که مصداق ظالم باشند.<ref>المیزان، ج1، ص 274</ref>

{{پانویس|3}}

*البرهان فی تفسیر القرآن، بحرانی، سید هاشم، دارالکتب العلمیه، قم، 1393ق.

*التبیان فی تفسیر القرآن، طوسی، محمد بن حسن، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، 1409ق.

*تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر، اسماعیل بن عمرو بن کثیر دمشقی، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1419ق.

*جامع البیان فی تفسیر القرآن، طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، دار المعرفة، بیروت، 1412ق.

*الجامع لأحکام القرآن (تفسیر قرطبی، قرطبی، محمد بن احمد، تحقیق عبدالرزاق المهدی، دارالکتاب العربی، بیروت، 1423ق.

*الرسائل العشر، طوسی، محمد بن حسن، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، بی تا.

*الشافی فی الامامة، سید مرتضی، علی بن حسین، مؤسسة الصادق، تهران، 1407ق.

*شرح العقاید النسفیه، تفتازانی، سعدالدین، مطبعه مولوی، محمد عارف، 1364ش.

*شرح المقاصد، تفتازانی، سعدالدین، منشورات الشریف الرضی، قم، 1409ق.

*شرح المواقف، جرجانی، میرسید شریف، منشورات الشریف الرضی، قم، 1412ق

*اللوامع الالهیه، الفاضل المقداد، جمال الدین مقداد بن عبدالله، مکتبة المرعشی، قم، 1405ق.

*مجمع البیان، طبرسی، فضل بن حسن، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1379ش

*المغنی فی ابواب التوحید والعدل، همدانی، عبدالجبار، تحقیق الدکتور محمود محمد قاسم، دارالکتب، بیروت، 1382ق.

*المیزان، طباطبایی، محمدحسین، مؤسسة الأعلمی، بیروت، 1393ق.

*النهایة فی غریب والاثر، ابن الأثیر، مبارک بن محمد، مؤسسه اسماعیلیان، قم، 1361ش.