علم ذاتی خدا: تفاوت میان نسخه‌ها

اگر چه برخی به انکار علم خداوند به ذات خویش و علم او به موجودات پرداخته‌اند؛ امّا اکثر [[متکلم|الهی‌دانان]] بر این که «علم» یکی از [[صفات ذات|صفات ذاتی]] و کمالی خداوند است، اتفاق نظر دارند و اختلاف دیدگاه‌ها فقط در حدود و چگونگی علم خداوند به ذات خویش و به موجودات پیش از پیدایش آنها است.

[[فلسفه|فلاسفه]]، مفهوم «علم» را بدیهی و بی‌نیاز از تعریف می‌دانند.<ref>ملاصدرا، اسفار، ۱۹۸۱م، ج۳، ص۲۷۹.</ref>[[ملاصدرا]] تعریف آن را براساس الفاظ مترادف و صرفا برای تنبه به ذهن، ممکن دانسته<ref>ملاصدرا، اسفار، ۱۹۸۱م، ج۳، ص۲۷۸.</ref>و معتقد است که علم از سنخ وجود<ref>ملاصدرا، اسفار، ۱۹۸۱م، ج۳، ص۲۷۸.</ref>و حقیقتی مجرد{{یادداشت|مجرد، در اصطلاح فلسفی در مقابل مادی، به موجودی گفته می‌شود که عاری از خواص اشیاء مادی و جسمانی مانند: بُعد، شکل، رنگ و جرم است.(مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۱۵۹-۱۶۳.)}} از ماده است <ref>ملاصدرا، اسفار، ۱۹۸۱م، ج۳، ص۲۹۴.</ref>که در وجود یا ذات مجرد دیگری مانند نَفْسْ حضور می‌یابد.<ref>طباطبایی، نهایة الحکمة، ۱۴۳۴ق، ج2، ص158؛طباطبایی، بدایة الحکمة، ۱۴۳۳ق، ص۱۳۸.</ref>

نخستین فیلسوفی که در باب علم [[خداوند]] به موجودات پیش از ایجاد آنها اظهار نظر کرده، [[افلاطون]] در قرن پنجم قبل از میلاد است.<ref>حاجیها و دیگران، «علم پیشین الهی از دیدگاه حکمت صدرایی و سینوی و تطبیق آن با آیات و روایات»، ص۴۹.</ref> او معتقد بود که علم خداوند به اشیاء از طریق علم او به «مُثُل»{{یادداشت|«مُثُل» در نظر افلاطون، کلیات عینیِ مستقل و غیر قابل تغییری که در یک عالم متعالی و جدای از اشیاء محسوس هستند و اشیاء محسوس روگرفتی از این واقعیات کلی‌اند.(کاپلستون، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۹۶.)}} صورت می‌گیرد و خداوند این اشیاء را بر طبق الگوی صُور موجود در «عالم مثال» می‌سازد.<ref>کاپلستون، تاریخ فلسفه، یونان و روم، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۱۹.</ref>

[[آیت الله مصباح یزدی]]، بحث درباره علم خداوند را یکی از دشوارترین مباحث در [[فلسفه]] و [[کلام]] می‌داند.<ref>مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ج۲، ص۴۷۱.</ref> این مبحث، در فلسفه در بخش [[الهیات]] به معنی الاخص{{یادداشت|الهیات به معنی الاخص، بخشی از فلسفه است که موضوع آن، شناخت حق تعالی، صفات و افعال او است.(مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۵، ص۴۷۰.)}} مطرح شده است.<ref>سبزواری، شرح المنظومه، ۱۴۳۷ق، ج۲، </ref> [[ابن سینا]] در فصل ششم از مقاله هشتم [[الهیات شفا]] به بررسی علم ذاتی خداوند پرداخته است <ref>ابن سینا، الالهیات شفا، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۳۸۰.</ref>و در نمط چهارم کتاب [[الاشارات و التنبیهات]]، در «اشاره ۲۸» به اثبات علم خداوند،<ref>طوسی، شرح الاشارات و التنبیهات، ج۳، ص۶۵.</ref> در نمط هفتم در «تنبیه ۱۳» به بیان علم او به ذات خویش<ref>طوسی، شرح الاشارات و التنبیهات، ج۳، ص۲۹۸.</ref> و در «اشاره ۱۵» از همین نمط به بیان علم خداوند به جمیع موجودات و کیفیت آن، پرداخته است.<ref>طوسی، شرح الاشارات و التنبیهات، ج۳، ص۲۹۹.</ref>[[ملاصدرا]] در «موقِف سوم» از «سَفر سوم» [[اسفار اربعه]] به اثبات علم حق تعالی به ذاتش و علم او به موجودات خارج از ذاتش پرداخته است.<ref>ملاصدرا، اسفار، ۱۹۸۱م، ج۶، ص۱۴۹.</ref>[[علامه طباطبایی]] در کتاب‌های [[بدایة الحکمة]] و [[نهایة الحکمة]]، علم ذاتی خداوند را بعد از اثبات وجود خداوند و ذیل عنوان «علم واجب» بررسی کرده است <ref>طباطبایی، بدایة الحکمة، ۱۴۳۳ق، ص۱۶۳؛طباطبایی، نهایة الحکمة، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۳۵۰.</ref>و در مقاله چهاردهم از کتاب [[اصول فلسفه و روش رئالیسم]] ذیل عنوان «خدای هستی همهٔ کمالات را دارد» به اثبات و بیان علم ذاتی خداوند پرداخته است.<ref> مطهری، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ۱۳۸۹ش، ج۵، ص۱۷۱.</ref>مبحث علم ذاتی خداوند در کتاب‌های کلامی در ذیل عنوان [[صفات ذات|صفات ذاتی]] خداوند مورد بحث واقع شده است.<ref>طوسی، تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۱۹۲؛لاهیجی، شوارق الالهام، ۱۴۳۱ق، ج۵، ص۱۱۹؛ایجی، شرح المواقف، ۱۳۲۵ق، ج۸، ص۶۴.</ref>

ذات خداوند که وجوب صرف و فعلیت محض است، مبدأ وجود و کمالات وجودی همهٔ موجودات جهان هستی است.<ref>طباطبایی، نهایة الحکمة، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۲۶۵.</ref> از جمله برخی از این موجودات، آنهایی هستند که به ذات خویش عالم اند. پس حق تعالی که اعطا کننده این کمالات است نیز باید عالم به ذات خویش باشد؛ زیرا محال است اعطاء کننده یک کمالی فاقد آن کمال باشد.<ref>ملاصدرا، اسفار، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص ۱۷۶؛سبزواری، شرح منظومه، ۱۴۳۷ق، ج۱، ص۴۷۲؛مطهری، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج۵، ص۱۷۵.</ref>[[علامه طباطبایی]] همین روش را برای اثبات صفات خداوند و بویژه علم ذاتی او، در کتاب [[المیزان]] به‌کار برده است.<ref>طباطبایی، المیزان، ج۸، ص۴۵۸-۴۵۹.</ref> [[آیت الله سبحانی]] در کتاب [[محاضرات]]، این برهان را به این صورت تقریر کرده است: خداوند سبحان، انسان را عالِم به ذات خویش آفریده است و اعطاکننده یک کمال، عقلاً محال است که خالی از آن کمال باشد؛ بلکه آن کمال را باید به وجه اتمّ و اکمل داشته باشد. پس خداوند سبحان به ذات خویش به نحو اتمّ و اکمل علم دارد.<ref>سبحانی، محاضرات فی الالهیات، ۱۴۲۸ق، ص۹۶.</ref>

قائلین به علم ذاتی خداوند در پاسخ گفته‌اند که اولاً، علم از مقوله اضافه نیست که مبتنی بر دو طرف باشد؛ زیرا ما می توانیم به معدوم علم داشته باشیم و معدوم چیزی نیست که بخواهد طرف اضافه واقع شود<ref>سبزواری، شرح منظومه، ۱۴۳۷ق، ج۱، ص۲۱۸؛طباطبایی، بدایة الحکمة، ۱۴۳۳ق، ص۳۶. </ref>و به فرض که علم را از مقوله اضافه بدانیم، نمی‌توان پذیرفت که برای برقراری نسبت و اضافه، فقط باید طرفین حقیقی وجود داشته باشند؛ بلکه طرفین اعتباری نیز کفایت می‌کند.<ref>ایجی، شرح المواقف، ۱۳۲۵ق، ج۸، ص۷۱.</ref> پس در مورد ذات حق تعالی نیز تغایر مفهومی و اعتباری جهت اتصاف علم الهی کافی است و مفاهیم علم، عالم و معلوم همگی از همان وجود بسیط محض انتزاع می‌شوند.<ref>سبحانی، محاضرات فی الالهیات، ۱۴۲۸ق، ص۹۸؛دهقانی و بلانیان، «اقتراحی در باب علم پیشین الهی با تکیه بر آموزه‌هایی از فلسفه ملاصدرا»، ص۲۴۹.</ref>

ثانیاً، اساساً علم ذات به خودش، اعم از علم الهی و بشری، از سنخ علم حصولی نیست تا قائل به حضور صورت معلوم نزد عالم بشویم؛ بلکه از سنخ علم حضوری است <ref>سبزواری، شرح المنظومه، ۱۴۳۷ق، ج۱، ص ۴۷۸؛دهقانی و بلانیان، «اقتراحی در باب علم پیشین الهی با تکیه بر آموزه‌هایی از فلسفه ملاصدرا»، ص۲۴۹.</ref> و در علم حضوری، ذات مجرد نزد خودش حاضر است و واسطه‌ای در کار نیست.<ref>سبحانی، المحاضرات فی الالهیات، ۱۴۲۸ق، ص۹۵.</ref>

*خداوند فقط به ذاتش علم دارد و به غیر ذاتش علم ندارد؛ یعنی به معلول‌هایش علم ندارد؛ زیرا ذات خداوند ازلی است و همه معلول‌ها و مخلوق‌های او حادث و غیر ازلی هستند؛ از طرفی علم، تابع معلوم است و لازم می آید که معلول‌ها و مخلوقات خداوند ازلی باشند و آن محال است. بنابراین خداوند به غیر ذاتش؛ یعنی به معلول‌ها و مخلوقاتش علم ندارد.<ref>ملاصدرا، اسفار، ۱۹۸۱م، ج۶، ص۱۷۹؛سبزواری، شرح منظومه، ۱۴۳۷ق، ج۱، ص۴۷۸.</ref>

[[ملاصدرا]] بحث درباره علم ذاتی خداوند را از پیچیده‌ترین و بحث برانگیزترین مسائل حِکمی می‌داند که بسیاری در حل آن به بیراهه رفته‌اند.<ref>ملاصدرا، مبدأ و معاد، ۱۳۵۴ش، ص۹۰.</ref>[[سید جواد مصطفوی]] در شرحش بر کتاب [[اصول کافی]] به وجود ۳۲ قول در این مبحث اشاره کرده است.<ref>مصطفوی، شرح و ترجمه اصول کافی، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۱۴۹.</ref>برخی از معروفترین این اقوال <ref>شیروانی، شرح و ترجمه بدایة الحکمة، ۱۳۹۳ش، ج۴،ص۱۰۷.</ref>عبارتند از:

خداوند به ذاتش علم حضوری و به اشیاء پیش از پیدایش آنها، علم تفصیلیِ حصولی دارد.<ref>طباطبایی، نهایة الحکمة، ۱۴۳۴ق، ج۲، ۲۵۰.</ref>بیان استدلال به این صورت است:

#از آنجا که نفس انسان، علم حضوری به افعال خود دارد و این علم حضوری کمال محسوب می شود و ثبوت آن برای خداوند ممتنع نمی باشد، پس خداوند علم حضوری به افعال خود دارد و این کمال به نحو ضرورت و وجوب برای او ثابت است.<ref>شیخ اشراق، المشارع و المطارحات، ۱۳۸۵ش، ص۳۸۱.</ref>

علم خداوند به موجودات، پیش از پیدایش آنها، «علم اجمالی در عین کشف تفصیلی»{{یادداشت|علم اجمالی در این مبحث، غیر از علم اجمالی در علم «اصول فقه» است؛ یعنی به معنای ابهام و اهمال نیست؛ بلکه منظور از آن، علم واحد بسیط است که به نحو غیر متمایز در نزد عالِم حاضر است؛ مثلاً فقیهی که ملکه اجتهاد دارد، همهٔ مسائل فقهی به صورت بسیط و واحد در نزد او حاضر است و به این معنا گفته می‌شود او دارای علم اجمالی است و زمانی که به تک تک مسائل توجه می‌کند و آن مسائل متکثر و از هم متمایز می‌شوند، در این حالت گفته می‌شود او علم تفصیلی دارد. با این توضیح، وقتی که گفته می‌شود، علم خداوند به موجودات پیش از پیدایش آنها، علم اجمالی در عین کشف تفصیلی است؛ یعنی این علم، با وجودِ واحدِ بسیط و غیر متمایز در ذات حق موجود است و در عین حال، کشف آن تفصیلی و متمایز است. (ملاصدرا، اسفار، ۱۹۸۱م، ج۶، ص۲۴۱؛ فیاضی، تعلیقه بر نهایة الحکمة، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۱۱۲۵. )}} است.<ref>ملاصدرا، اسفار، ۱۹۸۱م، ج۶، ص۲۷۰-۲۷۱.</ref>بیان مطلب به این صورت است:

[[ملاصدرا]] در کتاب [[مبدأ و معاد]] با استناد به آیه «أَلَا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ ؛ آیا کسی که همه موجودات را آفریده است، نمی‌داند؟ و حال آن که او لطیف و آگاه است.»<ref>سوره ملک، آیه۱۴.</ref> به بیان علم خداوند به ذات خویش و ملازمه آن با علم به سایر موجودات پرداخته و معتقد است، از آنجا که خداوند علّت تامه تحقق موجودات است، پس علمش به ذات خویش مستلزم علم به همهٔ موجودات غیر از ذات است.<ref>ملاصدرا، مبدأ و معاد، ۱۳۵۴ش، ص۹۰.</ref>

برخی از فلاسفه، آیه «وَإِن مِّن شَيْءٍ إِلاَّ عِندَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَّعْلُومٍ؛ و هیچ چیزی نیست مگر آن که خزانه‌هایش نزد ماست و آن را جز به اندازه معین نازل نمی‌کنیم.»<ref>سوره حجر، آیه ۲۱.</ref>را ناظر به علم پیشین خداوند به موجودات می‌دانند.<ref>ملاصدرا، اسفار، ۱۹۸۱م، ج۷، ص۷۵. </ref>[[ملاصدرا]] برای بیان [[قضا و قدر]] الهی به این آیه استناد کرده است.<ref>ملاصدرا، اسفار، ۱۹۸۱م، ج۷، ص۷۵. </ref> [[قضا و قدر|قضای الهی]] در نظر او، عالَمی عقلی است که همه موجودات، با صورت عقلی‌شان در آن بوده و آن به نحو اجمال در علم خداوند موجود است.<ref>ملاصدرا، اسفار، ۱۹۸۱م، ج۷، ص۷۵. </ref>

در منابع [[روایت|روایی]] مانند: توحید [[شیخ صدوق]]، در ابواب علم <ref>شیخ صدوق، التوحید، جماعة المدرّسين في الحوزة العلمية، ج۱، ص۱۳۴.</ref> و [[صفات ذات]] <ref>شیخ صدوق، التوحید، جماعة المدرّسين في الحوزة العلمية، ج۱، ص۱۳۹.</ref> و در [[اصول کافی]] در باب صفات ذات،<ref>کلینی، الکافی، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۲۶۲.</ref> [[حدیث|احادیثی]] وارد شده است که مربوط به علم ذاتی خداوند می‌باشد.

یک نمونه از این روایات، نامه‌ای است از «ایوب بن نوح» که از [[امام هادی(ع)]] می‌پرسد: «آیا خداوند قبل از آفریدن موجودات، به آنها عالِم بوده است؟ یا این که ابتدا آنها را آفریده و بعد به آنها علم پیدا کرده است؟» امام(ع) در پاسخ او نوشتند: «« لَمْ يَزَلِ اللهُ عَالِماً بِالْأَشْيَاءِ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ الْأَشْيَاءَ كَعِلْمِهِ بِالْأَشْيَاءِ بَعْدَ مَا خَلَقَ الْأَشْيَاءَ؛ خداوند قبل از آفریدن موجودات به آنان عالِم بود، همان گونه كه بعد از آفریدن به آنها علم دارد.»<ref>کلینی، الکافی، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۲۶۲، ح۴.</ref>

*سبزواری، ملاهادی،اسرار الحکم، قم، مطبوعات دينى‌، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

*شیخ صدوق، التوحید، قم، جماعة المدرّسين في الحوزة العلمية، بی‌تا.

*شیخ اشراق، المشارع و المطارحات، ترجمه صدرالدین طاهری، تهران، مجلس شوراي اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

*طوسی، خواجه نصیرالدین، تجریدالاعتقاد، تهران، مكتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.

*فیاضی، غلامرضا، تعلیقه بر نهایة الحکمة، قم، مركز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمينی، چاپ چهارم، ۱۳۸۶ش.

*مصطفوی، جواد، شرح و ترجمه اصول کافی، تهران، کتابفروشی علميه اسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

*ملاصدرا، الحكمة المتعالية في الأسفار العقلية الأربعة، بیروت، دار إحياء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.

*ملاصدرا، مبدأ و معاد، تهران، انجمن حكمت و فلسفه ايران‌، چاپ اول، ۱۳۵۴ش.