حیاء

حَیاء، از صفات نیک و فضایل اخلاقی به معنای شرم‌ کردن از ارتکاب زشتی‌ها. حیاء حالتی نفسانی است که موجب متانت و وقار و خودداری از انجام رفتار ناپسند می‌گردد. در روایات شیعه، حیا کلید خوبی‌ها، سبب پاکدامنی و مانع کارهای زشت قلمداد شده و عقل و ایمان از اسباب آن برشمرده شده‌اند. همچنین به مواردی از حیای ناپسند همچون حیا ورزیدن از تحصیل علم، شرم از کسب درآمد حلال، خدمت به مهمان، احترام به پدر و مادر و نیز طلب حقوق خود اشاره شده است.

مفهوم‌شناسی

حیاء از ریشه «ح ی و» یا «ح ی ی»، به معنای شرم داشتن و آزَرم از ارتکاب زشتی‌ها که در مقابل آن وقاحت و بی‌­شرمی قرار دارد.

این واژه در اصطلاح، نوعی حالت روانی یا انفعال و انقباض نفسانی است که موجب متانت و وقار در رفتار، حرکات و سکنات انسان شده و همچنین موجب خودداری از انجام امور ناپسند در انسان می‌­گردد و منشأ آن ترس از سرزنش دیگران است. در نتیجه هر چه این حالت در انسان قوی‌تر باشد، شخصیت آدمی وزین‌تر و رفتارش سنجیده‌تر خواهد بود و از آنچه با آراستگی شخصیت منافات دارد، بیشتر اجتناب می‌کند.

حیا در قرآن

حیاء در قرآن دقیقاً به همین شکل نیامده، اما مفهوم شرم داشتن، چهار مرتبه و با الفاظی از مصدر استحیاء، سه بار به کار رفته است: در آیه ۲۶ بقره و آیه ۵۳ احزاب به صورت فعلِ منفی «لایستَحیی» که در هر دو مورد به خدا نسبت داده شده است؛ و در آیه ۵۳ احزاب به‌صورت فعل مثبت «یستَحیی»، که فاعل آن رسول اکرم است. این مفهوم یک بار هم به‌صورت مصدر «استحیاء» در آیه ۲۵ قَصَص آمده و به دختر حضرت شُعَیب(ع) نسبت داده شده است.

مفسران در نسبت دادن فعل حیاء به خداوند، به تأویل آیاتِ یاد شده پرداخته و گفته‌اند که شرم نکردن خداوند در آیه ۲۶ بقره، به معنای نترسیدن و منصرف نشدن خداوند از انجام‌دادن امری است که، برخلاف نظر بندگان، فی‌نفسه زشت نیست و در آیه ۵۳ احزاب به معنای منصرف نشدن خداوند از بیان حق است.

در آیه ۲۵ قصص نیز استحیاء به صورت ظهور و بروز عفت و شدت حیاء در رفتار دختر شعیب معنا شده است. در صدر آیه ۵۳ سوره احزاب هم حیای پیامبر اکرم از اعتراض به کسانی که با رعایت نکردن ادب موجب آزار وی شده بودند، به سکوت حضرت در برابر بی‌ادبی آنان و برخاسته از حِلم پیامبر تفسیر شده است.

حیا در متون روایی

احادیث درباره حیاء، برحسب جهت‌گیری کلی آنها، بر دو دسته‌اند :

• احادیثی که ترغیب افراد را به حیاء، به عنوان امری اخلاقی، مورد توجه قرار داده‌اند. پاره‌ای از این احادیث، به صراحت اشخاص را به رعایت حیاء سفارش کرده و از محبوب بودن اهل حیاء در نزد خدا خبر داده‌اند، زیرا خدا خود اهل حیاء است. ازاینرو، حیاء در رأس ۹ خُلقِ نیک دیگر، یکی از «مکارم اخلاق» معرفی شده است، چنانکه پیامبر اکرم در دعاهای خویش، حیاء از خداوند را از او درخواست کرده است.

سفارش به حیاء حتی در خصوصی‌ترین زوایای زندگی فردی نیز مطرح گردیده است.

به پیامدهای مثبت مادّی و معنوی حیاء نیز توجه شده است؛ مثلا براساس حدیثی نبوی، حیاء سراسر خیر است و جز خیر نتیجه‌ای ندارد. ابن بابویه در توضیح معنای این حدیث گفته است که حیاء انسان را، چه دیندار باشد چه غیردیندار، از پلیدی‌ها بازمی‌دارد.

همچنین حیاء سبب همه زیبایی‌ها معرفی شده و وجود برخی امور در حوزه دین و مناسبات اجتماعی، مترتب بر آن دانسته شده است، از جمله انجام دادن فرایض دینی، دوری از زشتی‌ها، رعایت حقوق والدین، وفای به عهد، صله رحم، برآوردن نیازهای دیگران و پذیرایی از مهمان.

حیاء عیوب فرد را از دیگران می‌پوشاند و در کنار صداقت، حسن خلق و شکر نعمت‌های الهی، گناهان انسان را به حسنات تبدیل می‌نماید، چنانکه به کار بستن همزمان حیاء، حسن خلق، وفای به عهد، تدبیر در امور و آزادمنشی موجب برانگیخته شدن اقبال عمومی جامعه به فرد می‌گردد.

• احادیثی که در آنها به تبیین عملی و بیان مصادیق حیاء پرداخته شده است. براساس این دسته از احادیث، حیاء باید آگاهانه، بجا و به‌اندازه باشد، چنانکه به سفارش رسول اکرم حیاء در امور گوناگون باید بجا و به‌اندازه شأن آنها باشد و به فرموده امام حسن عسکری علیه‌السلام نیز زیاده‌روی در حیاء کردن از مصادیق اسراف است.

بنابر حدیث دیگری از پیامبر اکرم، حیای واقعی از خداوند باید همانگونه که شایسته آن است صورت پذیرد، که این امر با یاد مرگ و مراقبت شخص از فکر و اندرون (شکم) خود تحقق می‌یابد؛ بنابراین، حیاء از خداوند در مراعات واجبات و محرّمات شرعی ظهور و بروز می‌یابد. به گفته راغب اصفهانی، این حدیث متضمن سفارش افراد به تلاش برای شناخت خداوند نیز هست، زیرا تا انسان خدا را نشناسد او را بزرگ نخواهد شمرد و درنتیجه از او حیاء نخواهد کرد.

حیا در کلام معصومین

اهمیت

رسول خدا(ص): مَا کانَ الْفُحْشُ فِی شَیءٍ قَطُّ إِلَّا شَانَهُ وَ لَا کانَ الْحَیاءُ فِی شَیءٍ قَطُّ إِلَّا زَانَه

تعدّی و تجاوز (بی شرمی) با هیچ چیز همراه نشد مگر این که آن را زشت و بدنما گردانید و شرم و حیا با هیچ چیز همراه نگشت، مگر این که آن را زینت بخشیده وآراست.

امام علی(ع): مَنْ لَمْ یکنْ لَهُ سَخَاءٌ وَ لَا حَیاءٌ [حِبَاءٌ] فَالْمَوْتُ خَیرٌ لَهُ مِنَ الْحَیاةِ

کسی که سخاوت و حیا ندارد مرگ برایش بهتر از زندگی است.

امام علی(ع): مَنْ کسَاهُ الْحَیاءُ ثَوْبَهُ لَمْ یرَ النَّاسُ عَیبَه

آن کس که لباس حیاء بپوشد، کسی عیب او را نبیند.

اسباب حیا

• عقل:

پیامبر اسلام(ص): فَتَشَعَّبَ مِنَ الْعَقْلِ الْحِلْمُ وَ مِنَ الْحِلْمِ الْعِلْمُ وَ مِنَ الْعِلْمِ الرُّشْدُ وَ مِنَ الرُّشْدِ الْعَفَافُ وَ مِنَ الْعَفَافِ الصِّیانَةُ وَ مِنَ الصِّیانَةِ الْحَیاء

عقل موجب پیدایش حلم است و از حلم، علم و از علم، رشد و از رشد، عفاف و از عفاف، خویشتن داری و از خویشتن داری، حیا، و از حیا، وقار، و از وقار، مداومت بر عمل خیر و تنفّر از شرّ، و از تنفّر از شر، اطاعت نصیحت گوی، حاصل می‌گردد.

• ایمان:

امام صادق(ع): لَا إِیمَانَ لِمَنْ لَا حَیاءَ لَه

ایمان ندارد کسی که حیا ندارد.

موانع حیا

• از میان برداشتن پرده‌­ها و حریم‌­ها:

امام کاظم(ع): لَا تُذْهِبِ الْحِشْمَةَ بَینَک وَ بَینَ أَخِیک أَبْقِ مِنْهَا فَإِنَّ ذَهَابَهَا ذَهَابُ الْحَیاء

«پرده شرم و حیای میان خود و برادرت را برمدار و مقداری از آن را باقی گذار، زیرا از میان بردن و برداشتن آن، برداشتن حیاء است.»

• دست نیاز به سوی مردم دراز کردن:

امام صادق(ع): طَلَبُ الْحَوَائِجِ إِلَی النَّاسِ اسْتِلَابٌ لِلْعِزِّ وَ مَذْهَبَةٌ لِلْحَیاء

دراز کردن دست حاجت و نیاز به‌­سوی مردم، عزت آدمی را سلب میکند و شرم و حیا را میریزد.

• زیاد سخن گفتن:

امام علی(ع): مَنْ کثُرَ کلَامُهُ کثُرَ خَطَؤُهُ وَ مَنْ کثُرَ خَطَؤُهُ قَلَّ حَیاؤُهُ وَ مَنْ قَلَّ حَیاؤُهُ قَلَّ وَرَعُهُ وَ مَنْ قَلَّ وَرَعُهُ مَاتَ قَلْبُهُ

کسی که زیاد سخن میگوید، زیاد هم اشتباه دارد، و هر کس که بسیار اشتباه کرد، شرم و حیای او اندک است، و آنکس که شرم او اندک شود، پرهیزکاری او نیز اندک خواهد بود، و آنکه پرهیزکاری و پارسایی­اش اندک گردد، دلش بمیرد.

آثار حیا

• کلید خوبی‌ها:

امام علی(ع):الْحَیاءُ مِفْتَاحُ کلِّ الْخَیرِ

شرم کلید هر خیری است

• مانع کارهای زشت:

امام علی(ع):الْحَیاءُ یصُدُّ عَنْ فِعْلِ الْقَبِیحِ

شرم از فعل قبیح منع می‌­کند.

• محوکننده خطاها:

امام علی(ع): الْحَیاءُ مِنَ اللَّهِ یمْحُو کثِیراً مِنَ الْخَطَایا

شرم از خدا بسیاری از خطاها و گناهان را محو می­‌کند.

• محافظت از عذاب:

امام علی(ع): الْحَیاءُ مِنَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی تَقِی [یقی من] عَذَابَ النَّارِ

شرم از خدا ‌[انسان را] از عذاب آتش حفظ مصون می‌دارد.

• پاکدامنی:

امام علی(ع): ثَمَرَةُ الْحَیاءِ الْعِفَّةُ

میوه شرم عفت است

• پوشیده شدن عیب:

امام علی(ع): مَنْ کسَاهُ الْحَیاءُ ثَوْبَهُ خَفِی عَنِ النَّاسِ عَیبُهُ

هر که شرم بپوشاند جامه او را، عیب او از مردم پنهان ماند.

• مانع هلاکت:

امام علی(ع): مَنْ صَحِبَهُ الْحَیاءُ فِی قَوْلِهِ زَایلَهُ الْخَنَی فِی فِعْلِهِ

هر کسی که در گفتار او حیا باشد، خناء(هلاک یا فساد) در کردار او جداشود.

حیای ناپسند

• حیاورزیدن از تحصیل علم:

امام علی(ع): وَ لَا یسْتَحْیی الْجَاهِلُ إِذَا سُئِلَ عَمَّا لَا یعْلَمُ أَنْ یتَعَلَّمَ

کسی شرم نکند از آموختنِ آنچه نمی­‌داند.

• حیاورزیدن از کسب درآمد حلال:

امام صادق(ع): کسی که از طلب مال حلال حیا نکند، هزینه‌هایش سبک شود و خداوند خانواده‌اش را از نعمت خویش بهره‌مند گرداند.

• حیاورزیدن از خدمت به مهمان:

امام علی(ع): ثَلَاثٌ لَا یسْتَحْیا مِنْهُنَّ... خِدْمَةُ الرَّجُلِ ضَیفَهُ

سه چیز است که نباید از آن شرم کرد: از جمله خدمت کردن به مهمان.

• حیاورزیدن از احترام:

امام علی(ع): ثَلَاثٌ لَا یسْتَحْیا مِنْهُنَّ... قِیامُهُ عَنْ مَجْلِسِهِ لِأَبِیهِ وَ مُعَلِّمِهِ

سه چیز است که نباید از آنها شرم کرد از جمله... برخاستن از جای خود برای پدر و معلم.

• حیاورزیدن از طلب حقوق:

امام علی(ع): ثَلَاثٌ لَا یسْتَحْیا مِنْهُنَّ... طَلَبُ الحَق و اِن قَلّ

سه چیز است که نباید از آنها شرم کرد از جمله... حق خود اگرچه‌اندک باشد.

منابع

• دهخدا علی اکبر؛ فرهنگ دهخدا، تهران، چاپخانه مجلس، سال ۱۳۲۵ ش.
• سید رضی؛ نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم، موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمومنین، بهار ۸۴، نوبت ۲۶، حکمت ۲۲۳.
• کلینی، محمدبن یعقوب؛ اصول من الکافی، علی اکبر غفاری، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۱، چاپ چهارم، ج۲، ص۵۵ باب المکارم
• ابو محمد حرّانی؛ تحف العقول عن آل الرسول، ترجمه صادق حسن‌زاده، قم، انتشارات آل علی(ع)، ۱۳۸۳، نوبت سوم، ص۱۵
• عبد الواحد، آمدی؛ تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۸، چاپ دوم، ص۲۵۷.
• ابو محمد حرّانی؛ تحف العقول عن آل الرسول، ترجمه صادق حسن‌زاده، قم، انتشارات آل علی(ع)، ۱۳۸۳، نوبت سوم، ص۴۷.

پیوند به بیرون

مطالعه بیشتر: مدخل حیاء در دانشنامه جهان اسلام