۱۷٬۱۹۲
ویرایش
محمدعلی جناح: تفاوت میان نسخه‌ها
جز
بدون خلاصۀ ویرایش
Shamsoddin (بحث | مشارکتها) جزبدون خلاصۀ ویرایش |
Shamsoddin (بحث | مشارکتها) جزبدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۲: | خط ۲: | ||
'''محمدعلی جناح'''، معروف به قائد اعظم، رهبر جنبش استقلال و بنیانگذار پاکستان و از شخصیت های سیاسی [[خوجه|خوجه اثناعشری]] | '''محمدعلی جناح'''، معروف به قائد اعظم، رهبر جنبش استقلال و بنیانگذار پاکستان و از شخصیت های سیاسی [[خوجه|خوجه اثناعشری]] | ||
{{در دست ویرایش ۲|ماه=آوریل|روز=۶|سال=۲۰۱۵|چند = 2}} | {{در دست ویرایش ۲|ماه=آوریل|روز=۶|سال=۲۰۱۵|چند = 2}} | ||
== زندگینامه و خاندان == | == زندگینامه و خاندان == | ||
درباره زمان و مکان دقیق تولد محمدعلی جناح اختلاف‌نظر وجود دارد، اما نظر غالب این است که وی در ۸ ذیحجه ۱۲۹۳/ ۲۵ دسامبر ۱۸۷۶ در [[کراچی]] به دنیا آمده است.<ref> احمد، ص۳؛ برک‌و قریشی، ص۳۲؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه؛ د. اردو، ج۱۹، ص۶۱</ref> او در ۲۰ شهریور ۱۳۲۷/ ۱۱ سپتامبر ۱۹۴۸ بر اثر بیماری ریوی درگذشت و در سوگش، چهل روز عزای عمومی اعلام شد.<ref> برک و قریشی، ص۲۳ـ۲۶؛ احمد، ص۱۰ـ ۱۱؛ گریوال، ص۲۲ـ۲۳؛ لودی، ص۱۵ـ۱۶</ref> مراسم تدفینش را مولانا سید انیس الحسنین بر اساس سنت شیعیان اثناعشری انجام داد.<ref>عرب احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ص361</ref> جنازه او را در کراچی به خاک سپردند. بر قبر او آرامگاهی ساخته شد که به مزار قائد معروف است | [[پرونده:مزار قائد.JPEG|بندانگشتی|مزار قائد یا آرامگاه محمد علی جناح]] | ||
درباره زمان و مکان دقیق تولد محمدعلی جناح اختلاف‌نظر وجود دارد، اما نظر غالب این است که وی در ۸ ذیحجه ۱۲۹۳/ ۲۵ دسامبر ۱۸۷۶ در [[کراچی]] به دنیا آمده است.<ref> احمد، ص۳؛ برک‌و قریشی، ص۳۲؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه؛ د. اردو، ج۱۹، ص۶۱</ref> او در ۲۰ شهریور ۱۳۲۷/ ۱۱ سپتامبر ۱۹۴۸ بر اثر بیماری ریوی درگذشت و در سوگش، چهل روز عزای عمومی اعلام شد.<ref> برک و قریشی، ص۲۳ـ۲۶؛ احمد، ص۱۰ـ ۱۱؛ گریوال، ص۲۲ـ۲۳؛ لودی، ص۱۵ـ۱۶</ref> مراسم تدفینش را مولانا سید انیس الحسنین بر اساس سنت شیعیان اثناعشری انجام داد.<ref>عرب احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ص361</ref> جنازه او را در کراچی به خاک سپردند. بر قبر او آرامگاهی ساخته شد که به مزار قائد معروف است. | |||
پدر و مادر جناح، پیش از تولد نخستین فرزندشان، محمدعلی، از روستای پانلی‌در کاتیاوار ایالت گجرات به بندر کراچی مهاجرت کردند. پدر جناح بازرگان و خوجه اسماعیلی بود. پدربزرگ او اهل پنجاب بود و با دختری از خوجه‌های اسماعیلی [[ازدواج]] کرده بود. فاطمه جناح، خواهر کوچک و همدم سالهای مبارزه محمدعلی، خاندان خود را ایرانی تبار دانسته است.<ref> برک و قریشی، ص۳۲؛ احمد، ص۳ـ۴</ref> | |||
پدر و مادر جناح، پیش از تولد نخستین فرزندشان، محمدعلی، از روستای پانلی‌در کاتیاوار ایالت گجرات به بندر کراچی مهاجرت کردند. پدر جناح بازرگان و خوجه اسماعیلی بود. پدربزرگ او اهل پنجاب و با دختری از خوجه‌های اسماعیلی | |||
== تحصیلات == | == تحصیلات == | ||
محمدعلی‌جناح در۱۳۰۵/دسامبر۱۸۸۷ در مدرسه الاسلام سند آغاز به تحصیل کرد | محمدعلی‌جناح در۱۳۰۵/دسامبر۱۸۸۷ در مدرسه الاسلام سند آغاز به تحصیل کرد. پدرش مدتی وی را به مدرسه انجمن اسلام در بمبئی فرستاد، او چندی بعد به کراچی بازگشت.<ref> برک و قریشی، ص۳۴</ref> | ||
محمدعلی در ۱۳۰۸/ ژانویه ۱۸۹۱ مدرسه را ترک کرد و نزد پدرش به بازرگانی پرداخت. ولی اندکی بعد این کار را رها کرد و به همان مدرسه بازگشت. سال بعد، پدرش | |||
محمدعلی در <small>۱۳۰۸/ ژانویه ۱۸۹۱</small> مدرسه را ترک کرد و نزد پدرش به بازرگانی پرداخت. ولی اندکی بعد این کار را رها کرد و به همان مدرسه بازگشت. سال بعد، پدرش او را برای تکمیل زبان انگلیسی به مدرسه تبلیغی کلیسا فرستاد. جناح تا پایان اکتبر همان سال در مدرسه مذکور درس خواند و در <small>ربیع‌الآخر ۱۳۱۰/ آغاز نوامبر ۱۸۹۲</small> راهی لندن شد. مدتی در شرکت تجاری گراهام کارآموزی کرد اما موافق طبع او نبود، دیری نگذشت که آنجا را رها کرد و به تحصیل در رشته حقوق و فراگیری وکالت در کانون وکلای لندن (کانون لینکلن)، روی آورد و تا <small>شوال ۱۳۱۲/ آوریل ۱۸۹۵</small> تحصیلات خود را به پایان رساند. در این سالها، او عضو فعال جامعه مسلمانان انگلستان بود.<ref> برک و قریشی، ص۳۴ـ۳۵، ۳۷ـ ۳۸، ۴۲؛احمد، ص۴</ref> | |||
جناح در ۱۳۱۴/۱۸۹۶، در بیست سالگی، موفق شد به عنوان جوان‌ترین فارغ‌التحصیل هندی، به مقام وکالت دست یابد<ref>(احمد، همانجا؛ اقبال لاهوری، مقدمه سروش، صسی‌وسه).</ref> وی در همان سال به هند بازگشت و در کراچی اقامت کرد و در <small>۱۴ ربیع‌الاول ۱۳۱۴/ ۲۴ اوت ۱۸۹۶</small>، به عنوان تنها وکیل مدافع مسلمان، همکاری با دادگاه عالی بمبئی را آغاز کرد. او به سبب شایستگیهایش در حرفه وکالت، در <small>۱۳۱۸/ ۱۹۰۰</small> به عنوان قاضی عالی‌رتبه دیوان عالی بمبئی انتخاب شد، اما این سِمَت را نپذیرفت و ترجیح داد به وکالت ادامه دهد<ref> برک و قریشی، ص۴۲ـ۴۳؛ منصوری، ص۱۱۸</ref> | |||
== ورود به سیاست == | == ورود به سیاست == | ||
جناح، هم زمان با بازگشت به هند، عضو کنگره ملی شد و بدین ترتیب به عرصه سیاست هند راه یافت. او در ۱۳۲۴/۱۹۰۶ نخستین بار به عنوان منشی مخصوص رئیس کنگره ملی هند (دادا بهای ناروجی) و در نشست سالانه کنگره در کلکته شرکت کرد | جناح، هم زمان با بازگشت به هند، عضو کنگره ملی شد و بدین ترتیب به عرصه سیاست هند راه یافت. او در ۱۳۲۴/۱۹۰۶ نخستین بار به عنوان منشی مخصوص رئیس کنگره ملی هند (دادا بهای ناروجی) و در نشست سالانه کنگره در کلکته شرکت کرد<ref>احمد، ص۶؛ برک و قریشی، ص۵۲</ref> حزب کنگره در آن زمان بزرگ‌ترین حزب سیاسی هند بود که اکثر اعضای آن هندوها بودند. در <small>۱۳۲۷/۱۹۰۹</small> جناح به نمایندگی از طرف شورای مسلمانان بمبئی در شورای قانونگذاری [[هند]] انتخاب شد.<ref> منصوری، ص۱۱۸</ref> | ||
جناح در جمادی‌الآخره ۱۳۳۱/ اکتبر | جناح در <small>جمادی‌الآخره ۱۳۳۱/ اکتبر ۱۹۱۳</small>، با حفظ عضویت و نفوذ خود در کنگره، به جامعه مسلمانان سراسر هند (مسلم‌لیگ) پیوست و در رده بالای این حزب فعالیت کرد. او مسلم‌لیگ را حزبی مؤثر در تشکیل هند یکپارچه می‌دانست و از آن پس، با ایفای نقش میانجی، به برقراری سازش میان هندوها و مسلمانان پرداخت. در <small>۱۳۳۲/ ۱۹۱۴</small> وی در رأس هیئت نمایندگی کنگره عازم انگلستان شد و پس از بازگشت، چند سالی برای ایجاد حسن‌تفاهم و همکاری بین حزب مسلم‌لیگ و کنگره کوشش بسیار کرد و در مذاکراتی که بین مسلم‌لیگ و کنگره در جریان بود و به پیمان لکهنو انجامید، نقش مؤثری ایفا کرد و با تلاش او برنامه اصلاح قانون اساسی، که شامل ضمانتهایی برای حقوق جامعه مسلمانان بود، پذیرفته شد.<ref> احمد، ص۶ـ۷؛ اظهر، ص۱۱۵؛ منصوری، ص۱۱۸؛ نیز رجوع کنید به جامعه مسلمانان سراسر هند </ref> این پیمان ازآن‌رو که رهبران هندو، مسلمانان را به عنوان موجودیتی سیاسی به رسمیت شناختند، برای مسلمانان شبه‌قاره نقطه عطفی بود<ref> گریوال، ص۱۹</ref> در نتیجه تلاشهای جناح برای اتحاد هندوها و مسلمانان، به او لقبِ سفیر وحدت هندو ـ مسلمان‌داده شد.<ref> احمد، ص۶ـ۷</ref> | ||
جناح در <small>۱۳۳۷/ ۱۹۱۹</small> در اعتراض به تصویب لایحه رولات‌در شورای قانونگذاری، دایر بر محاکمه شورشیان بدون دادرسی، از این شورا استعفا کرد. در سالهای ۱۲۹۹ـ ۱۳۱۹ ش/ ۱۹۲۰ تا ۱۹۴۰، شاخص سیاست هند، خشونت و تندروی میان هندوها و مسلمانان بود. در واقع در کنگره ملی هند، تحت تأثیر نگرش سیاسی ـ مذهبی هندوهای تندرو، بر ضد مسلمانان خشونتهایی پدید آمد. در چنین فضایی، جناح می‌کوشید با پرهیز از آمیختگی مسائل سیاسی با مذهب، بین هندوها و مسلمانان تفاهم ایجاد کند. در ۱۲۹۹ ش/ ۱۹۲۰ جناح با انتقاد از تصویب قطعنامه گاندی، به نام «عدم همکاری”با دولت، جلسه عمومی کنگره را، که رهبری آن به دست هندوهای تندرو افتاده بود، ترک کرد و از حزب کنگره کناره گرفت. او با تأکید بر شیوه مبارزه سیاسی و راه قانون اساسی برای کسب استقلال، سیاست عدم همکاری را بی‌ثمر می‌دانست. با وجود این، به کوشش خود در قالب مسلم‌لیگ، برای ایجاد تفاهم از طریق ارائه پیشنهادها و مذاکره با رهبران هندو در کنگره، در فاصله سالهای ۱۳۰۳ تا ۱۳۰۸ ش/ ۱۹۲۴ـ۱۹۲۹ ادامه داد، اما نتیجه‌ای به دست نیامد. از جمله مهم‌ترین این پیشنهادها، چهارده اصل معروف جناح درباره جایگاه مسلمانان در قانون اساسی آینده هند بود، شامل تدوین قانون فدرال، خودمختاری همسان تمام ایالات، شرکت کافی و مؤثر نمایندگان اقلیتها در قانونگذاری، مسلمان بودنِ حداقل یک سوم از نمایندگان مجلس قانونگذاری مرکزی، تضمین آزادی کامل دینی، آزادی عقیده و انجام مراسم مذهبی و دیگر آزادیها برای تمام جوامع، گنجاندن قوانینی در قانون اساسی برای تضمین اعطای سهم کافی در بخشهای حکومتی و دولتی در کنار دیگر هندیان، تضمین حمایت کافی برای حفظ و ترویج فرهنگ و زبان و دین و حقوق شخصی و نهادهای خیریه مسلمانان در قانون اساسی و نیز مسلمان بودن حداقل یک سوم وزرا هیئت دولت<ref> رجوع کنید به کامران مقدّم، ص۲۰ـ ۲۸؛ برک و قریشی، ص۱۶۶ـ۱۶۷، ۲۰۳ـ۲۰۴؛ عایشه جلال، ص۱۰ـ۱۱</ref> | |||
جناح برای مجمع مرکزی قانونگذاری انتخاب شد و در دو دور «جلسه میزگرد»، که برای بررسی مسائل قانون اساسی در سالهای ۱۳۰۹ و ۱۳۱۰ ش/ ۱۹۳۰ و ۱۹۳۱ در لندن برگزار شد، شرکت کرد. موضع منفی هندوها در قبال حقوق و جایگاه مسلمانان، در این نشستها، امید جناح به تفاهم را از بین برد. در ۱۳۱۰ ش/۱۹۳۱ او بر آن شد چند سال در لندن اقامت کند. این تصمیم به معنای کناره‌گیری وی از عرصه سیاست و بی‌اعتنایی به حقوق مسلمانان نبود بلکه می‌خواست در لندن، که مرکز تحولات سیاسی هند و مهم‌ترین عرصه تعیین سرنوشت قانون اساسی شده بود، حضوری قوی و مؤثر داشته باشد.<ref> برک و قریشی، ص۱۹۸</ref> | جناح برای مجمع مرکزی قانونگذاری انتخاب شد و در دو دور «جلسه میزگرد»، که برای بررسی مسائل قانون اساسی در سالهای ۱۳۰۹ و ۱۳۱۰ ش/ ۱۹۳۰ و ۱۹۳۱ در لندن برگزار شد، شرکت کرد. موضع منفی هندوها در قبال حقوق و جایگاه مسلمانان، در این نشستها، امید جناح به تفاهم را از بین برد. در ۱۳۱۰ ش/۱۹۳۱ او بر آن شد چند سال در لندن اقامت کند. این تصمیم به معنای کناره‌گیری وی از عرصه سیاست و بی‌اعتنایی به حقوق مسلمانان نبود بلکه می‌خواست در لندن، که مرکز تحولات سیاسی هند و مهم‌ترین عرصه تعیین سرنوشت قانون اساسی شده بود، حضوری قوی و مؤثر داشته باشد.<ref> برک و قریشی، ص۱۹۸</ref> | ||
| خط ۳۴: | خط ۳۳: | ||
چون جناح برای استقلال و تأسیس پاکستان، به فعالیت حزبی و مبارزه انتخاباتی و ورود به نهاد قانونگذاری متوسل می‌شد، به برنامه خود برای بازسازی تشکیلات و تقویت و گسترش پایگاه مردمی حزب مسلم‌لیگ در میان مسلمانان شبه قاره ادامه داد و با استفاده از فضای سیاسی ناشی از جنگ جهانی دوم و کناره‌گیری کنگره از حکومت، سرانجام حزب را به چنان جایگاهی رساند که در انتخابات دی ۱۳۲۴/ دسامبر ۱۹۴۵ ـ ژانویه ۱۹۴۶ تقریباً همه کرسیهای مسلمانان را به دست آورد. این پیروزی، حاکی از جایگاه بلامنازع جناح، به عنوان تنها رهبر و سخنگوی اکثریت قریب به اتفاق مسلمانان، بود<ref> رجوع کنید به گریوال، ص۱۸ـ۱۹؛ عایشه جلال، ص۳۵ـ۱۷۳؛ جامعه مسلمانان سراسر هند</ref> | چون جناح برای استقلال و تأسیس پاکستان، به فعالیت حزبی و مبارزه انتخاباتی و ورود به نهاد قانونگذاری متوسل می‌شد، به برنامه خود برای بازسازی تشکیلات و تقویت و گسترش پایگاه مردمی حزب مسلم‌لیگ در میان مسلمانان شبه قاره ادامه داد و با استفاده از فضای سیاسی ناشی از جنگ جهانی دوم و کناره‌گیری کنگره از حکومت، سرانجام حزب را به چنان جایگاهی رساند که در انتخابات دی ۱۳۲۴/ دسامبر ۱۹۴۵ ـ ژانویه ۱۹۴۶ تقریباً همه کرسیهای مسلمانان را به دست آورد. این پیروزی، حاکی از جایگاه بلامنازع جناح، به عنوان تنها رهبر و سخنگوی اکثریت قریب به اتفاق مسلمانان، بود<ref> رجوع کنید به گریوال، ص۱۸ـ۱۹؛ عایشه جلال، ص۳۵ـ۱۷۳؛ جامعه مسلمانان سراسر هند</ref> | ||
در این جایگاه، او فعالانه در مذاکرات استقلال شرکت کرد. سرانجام در ۲۲ـ۲۳ مرداد ۱۳۲۶/ ۱۴ـ۱۵ اوت | در این جایگاه، او فعالانه در مذاکرات استقلال شرکت کرد. سرانجام در <small>۲۲ـ۲۳ مرداد ۱۳۲۶/ ۱۴ـ۱۵ اوت ۱۹۴۷</small>، تأسیس دولت [[پاکستان]] اعلام شد و جناح فرمانداری کل و ریاست مجمع مؤسسان پاکستان را برعهده گرفت. زمانِ کوتاه ریاست و اقتدار وی در دولت پاکستان <sup>(۲۳ مرداد ۱۳۲۶ ـ ۲۰ شهریور ۱۳۲۷/ ۱۵ اوت ۱۹۴۷ ـ ۲۱ سپتامبر ۱۹۴۸)</sup> صرف نظارت بر استقرار نهادهای حکومتی کشور شد.<ref> برک و قریشی، ص۲۳ـ۲۶؛ احمد، ص۱۰ـ ۱۱؛ گریوال، ص۲۲ـ۲۳؛ لودی، ص۱۵ـ۱۶</ref> | ||
== جناح و جماعت خوجه اثناعشری== | == جناح و جماعت خوجه اثناعشری== | ||
وی پس از آنکه به مذهب تشیع اثناعشری پیوست به عضویت جماعت بمبئی | وی پس از آنکه به مذهب تشیع اثناعشری پیوست<ref> روغنی، شیعیان خوجه در آینه تاریخ، ص141</ref> به عضویت جماعت بمبئی درآمد و به سمت یکی از اعضای کمیته مشورتی آن جماعت برگزیده شد. | ||
او در 1918 با راتان بای دختر سردینشادپتی، بازرگان پارسی مقیم بمبئی ازداج کرد. به پیشنهاد او راتان بای اسلام را پذیرفت. بنا بر سند دست نویس ازدواج که به فارسی نوشته شده است، عقد آن دو را شیخ ابوالقاسم نجفی، رهبر وقت شیعیان خوجه بمبئی خوانده است. | او در 1918 با راتان بای دختر سردینشادپتی، بازرگان پارسی مقیم بمبئی ازداج کرد. به پیشنهاد او راتان بای اسلام را پذیرفت. بنا بر سند دست نویس ازدواج که به فارسی نوشته شده است، عقد آن دو را شیخ ابوالقاسم نجفی، رهبر وقت شیعیان خوجه بمبئی خوانده است. | ||
راتان بای 11 سال بعد درگذشت و با توصیه محمد علی جناح در قبرستان آرام باغ شیعیان دخوجه اثناعشری دفن شد.<ref>عرب احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ص359</ref> | راتان بای 11 سال بعد درگذشت و با توصیه محمد علی جناح در قبرستان آرام باغ شیعیان دخوجه اثناعشری دفن شد.<ref>عرب احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ص359</ref> | ||
| خط ۵۰: | خط ۵۰: | ||
== منابع == | == منابع == | ||
* اردو دائره معارف اسلامیه، لاهور ۱۳۸۴ـ۱۴۱۰/ ۱۹۶۴ـ۱۹۸۹، ذیل «محمدعلی جناح، قائد اعظم (از شیرمحمد گریوال) | * اردو دائره معارف اسلامیه، لاهور ۱۳۸۴ـ۱۴۱۰/ ۱۹۶۴ـ۱۹۸۹، ذیل «محمدعلی جناح، قائد اعظم (از شیرمحمد گریوال) | ||
* میرزاعلی اظهر، «قائد اعظم پاکستان، در پاکستان[ مجموعه مقالات ]، کراچی. | * میرزاعلی اظهر، «قائد اعظم پاکستان، در پاکستان[ مجموعه مقالات]، کراچی. | ||
* مجله هلال، [ بی‌تا. ] | * مجله هلال، [ بی‌تا.] | ||
* عرب احمدی امیربهرام، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، قم: شیعه شناسی ۱۳۸۹ش. | * عرب احمدی امیربهرام، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، قم: شیعه شناسی ۱۳۸۹ش. | ||
* محمداقبال لاهوری، کلیات اشعار فارسی مولانا اقبال لاهوری، با مقدمه و شرح احوال و تفسیر کامل احمد سروش، تهران [? ۱۳۴۳ش ] | * محمداقبال لاهوری، کلیات اشعار فارسی مولانا اقبال لاهوری، با مقدمه و شرح احوال و تفسیر کامل احمد سروش، تهران [? ۱۳۴۳ش ]. | ||
* شهین‌دخت کامران مقدّم، جناح حماسه‌یی در تاریخ، [ تهران ] ۱۳۶۰ ش؛ | * شهین‌دخت کامران مقدّم، جناح حماسه‌یی در تاریخ، [تهران] ۱۳۶۰ ش؛ | ||
* محمد منصوری، «روز تولد قائد اعظم”، در پاکستان [ مجموعه مقالات ] | * محمد منصوری، «روز تولد قائد اعظم”، در پاکستان [مجموعه مقالات]. | ||
* Akbar S. Ahmed, Jinnah, Pakistan and Islamic identity , London ۱۹۹۷ | {{چپ‌چین}} | ||
* Ayesha Jalal, The sole spokesman:Jinnah the Muslim League and the demand for Pakistan , Cambridge ۱۹۸۵; | * Akbar S. Ahmed, Jinnah, Pakistan and Islamic identity, London ۱۹۹۷. | ||
* S.M. Burke and Salim al-Din Quraishi , Quaid-i-Azam Mohammad Ali Jinnah: his personality and his politics , Karachi ۱۹۹۷ | * Ayesha Jalal, The sole spokesman:Jinnah the Muslim League and the demand for Pakistan, Cambridge ۱۹۸۵; | ||
* EI ۲ , s.v. "Djinah" (by K. Callard); Sher Muhammad Garewal, "Quaid-i-Azam Mohammad Ali Jinnah: the greatest leader of the present century", Journal of the Research Society of Pakistan , XXXIV , no.۱ (Jan. ۱۹۹۷) | * S.M. Burke and Salim al-Din Quraishi, Quaid-i-Azam Mohammad Ali Jinnah: his personality and his politics, Karachi ۱۹۹۷. | ||
* Muhammad Zahi Khan Lodhi, "Quaid-i-Azam Muhammad Ali Jinnah: the greatest leader of the century", Journal of the Research Society of Pakistan , XXXIV , no. ۴ | * EI ۲ , s.v. "Djinah" (by K. Callard); Sher Muhammad Garewal, "Quaid-i-Azam Mohammad Ali Jinnah: the greatest leader of the present century", Journal of the Research Society of Pakistan, XXXIV, no.۱ (Jan. ۱۹۹۷). | ||
* Muhammad Zahi Khan Lodhi, "Quaid-i-Azam Muhammad Ali Jinnah: the greatest leader of the century", Journal of the Research Society of Pakistan, XXXIV, no. ۴ Oct. ۱۹۹۷. | |||
== پیوند به بیرون == | == پیوند به بیرون == | ||
* منبع مقاله: [http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=4916 دانشنامه جهان اسلام] | * منبع مقاله: [http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=4916 دانشنامه جهان اسلام] | ||
{{پایان}} | |||
{{خوجه های اثناعشری}} | {{خوجه های اثناعشری}} | ||