کاربر ناشناس
نخل‌گردانی (آیین): تفاوت میان نسخه‌ها
جز
اصلاح پانویس و منابع
imported>Mahdiemadi جز (←نذرهای نخل: ویرایشی) |
imported>Mahdiemadi جز (اصلاح پانویس و منابع) |
||
| خط ۳۰: | خط ۳۰: | ||
==پیشینه تاریخی== | ==پیشینه تاریخی== | ||
استفاده از واژه نخل و اطلاق این عنوان بر رسم [[تابوت گردانی (آیین)|تابوتگردانی]] امام سوم شیعیان، به دوره [[صفویان|صفوی]] بازمیگردد. این مراسم با تشریفاتی کم و بیش شبیه به امروز در دوره صفویه در مناطق مرکزی و کویری [[ایران]]، رواج داشته است.<ref> خاکی، | استفاده از واژه نخل و اطلاق این عنوان بر رسم [[تابوت گردانی (آیین)|تابوتگردانی]] امام سوم شیعیان، به دوره [[صفویان|صفوی]] بازمیگردد. این مراسم با تشریفاتی کم و بیش شبیه به امروز در دوره صفویه در مناطق مرکزی و کویری [[ایران]]، رواج داشته است.<ref>خاکی، «ریخت‌شناسی آیین نخل‌گردانی»، ص۱۰.</ref> برخی از پژوهشگران، آیین نخل‌گردانی را از بدعت‌های حکومت صفویه می‌دانند.<ref>آیتی، تاریخ یزد، ۱۳۱۷ش، ص۲۴۴.</ref> | ||
==شکل و ساختمان نخل عزا== | ==شکل و ساختمان نخل عزا== | ||
[[پرونده:نخل عریان.jpg|200px|بندانگشتی|نخل عریان]] | [[پرونده:نخل عریان.jpg|200px|بندانگشتی|نخل عریان]] | ||
نخل، اتاقکی چوبی و حجیم به شکل مکعب مستطیل و با بامی شیروانی مانند است. چارچوب آن، بر اساس کوچک یا بزرگی، دارای چوب‌بستی با یک کف‌بند شامل هشت تا بیست تیرچه چوبی و الوار و چهار تا دوازده ستون چوبی بلند است. تنه نخل از به هم پیوستن تعدادی ترکه، تیرک، دستک و چند قید و بست تشکیل شده است؛ دو جبهه جلو و عقب نخل نیزچوبی و معمولاً مشبک است.<ref>بلوکباشی، | نخل، اتاقکی چوبی و حجیم به شکل مکعب مستطیل و با بامی شیروانی مانند است. چارچوب آن، بر اساس کوچک یا بزرگی، دارای چوب‌بستی با یک کف‌بند شامل هشت تا بیست تیرچه چوبی و الوار و چهار تا دوازده ستون چوبی بلند است. تنه نخل از به هم پیوستن تعدادی ترکه، تیرک، دستک و چند قید و بست تشکیل شده است؛ دو جبهه جلو و عقب نخل نیزچوبی و معمولاً مشبک است.<ref>بلوکباشی، نخل‌گردانی، ۱۳۸۰ش، ص۴۱.</ref> | ||
اسکلت نخل شبیه به یک اتاق مشبک است. ارتفاع قسمت جلوی این اتاق بیش از دیواره عقبی آن است. در نتیجه، سقف اتاق از جلو به عقب، به طرف پایین، شیب‌دار است. قسمت بالای دیواره‌های جلویی و عقبی نخل، معمولاً به شکل کمان یا به شکل زوایه میباشد. فاصله سطح قاعده نخل تا زمین، چهل تا پنجاه سانتیمتر است. این فاصله به‌اندازه‌ای است که هنگام بلند کردن نخل از زمین، کمترین فشار به افراد وارد می‌شود. معمولا ارتفاع دیواره جلویی نخل ۵/۲ تا ۵/۳ متر میباشد. فاصله پایه‌های دستگیره‌ای، به‌اندازه‌ای است که چند نفر بین آن قرار گیرند و هر پایه را دو تا چهار نفر به دست می‌گیرند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، | اسکلت نخل شبیه به یک اتاق مشبک است. ارتفاع قسمت جلوی این اتاق بیش از دیواره عقبی آن است. در نتیجه، سقف اتاق از جلو به عقب، به طرف پایین، شیب‌دار است. قسمت بالای دیواره‌های جلویی و عقبی نخل، معمولاً به شکل کمان یا به شکل زوایه میباشد. فاصله سطح قاعده نخل تا زمین، چهل تا پنجاه سانتیمتر است. این فاصله به‌اندازه‌ای است که هنگام بلند کردن نخل از زمین، کمترین فشار به افراد وارد می‌شود. معمولا ارتفاع دیواره جلویی نخل ۵/۲ تا ۵/۳ متر میباشد. فاصله پایه‌های دستگیره‌ای، به‌اندازه‌ای است که چند نفر بین آن قرار گیرند و هر پایه را دو تا چهار نفر به دست می‌گیرند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۰.</ref> | ||
===علت نامگذاری=== | ===علت نامگذاری=== | ||
نخل در واقع به معنای درخت خرما است و علت نامگذاری نخل عزا به نام این درخت چندان مشخص نیست، شاید مهم‌ترین علت رواج این نام و رسم، این باشد که در [[حدیث|روایات]] و باورهای مردم، پیکر امام حسین(ع)، بر روی شاخه‌های درخت خرما به سمت محل دفن حمل شده است.<ref>سید | نخل در واقع به معنای درخت خرما است و علت نامگذاری نخل عزا به نام این درخت چندان مشخص نیست، شاید مهم‌ترین علت رواج این نام و رسم، این باشد که در [[حدیث|روایات]] و باورهای مردم، پیکر امام حسین(ع)، بر روی شاخه‌های درخت خرما به سمت محل دفن حمل شده است.<ref>سید علی‌زاده، «نخل‌گردانی»، ص۴۶.</ref> دلیل دیگر این که اشکال قدیمی نخل را از چوب و برگ درخت خرما میساختند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۵۹.</ref> همچنین احتمال دارد نخل عزا به سبب تقدس و حرمت درخت خرما در فرهنگ ایران نخل نامیده شده است.<ref>زارع‌زاده، «تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم»، ص۴۶.</ref> | ||
===نمادشناسی اجزا=== | ===نمادشناسی اجزا=== | ||
| خط ۵۶: | خط ۵۶: | ||
*سر طوق بالای نخل به عنوان کاکل علی اکبر(ع). | *سر طوق بالای نخل به عنوان کاکل علی اکبر(ع). | ||
امروزه نخل‌هایی با این مقدار تزیین کمتر وجود دارد و گاه فقط به سیاه‌پوش کردن و تزیینات ساده اکتفا می‌شود.<ref>قاسمی ندوشن، | امروزه نخل‌هایی با این مقدار تزیین کمتر وجود دارد و گاه فقط به سیاه‌پوش کردن و تزیینات ساده اکتفا می‌شود.<ref>قاسمی ندوشن، محرم ندوشن، ۱۳۸۰ش، ص۳۹-۴۰.</ref> | ||
==ساختار مراسم== | ==ساختار مراسم== | ||
طبق رسومات آیین نخل‌گردانی در واقع در دو بخش برگزار میگردد: نخست نخل‌آرایی، نخل‌بندی که به آماده‌سازی و آراستن نخل عزا گفته می‌شود؛ دوم نخل‌گردانی و یا نخلبرداری.<ref> | طبق رسومات آیین نخل‌گردانی در واقع در دو بخش برگزار میگردد: نخست نخل‌آرایی، نخل‌بندی که به آماده‌سازی و آراستن نخل عزا گفته می‌شود؛ دوم نخل‌گردانی و یا نخلبرداری.<ref>خاکی، «ریخت شناسی آیین نخل‌گردانی»، ص۱۱-۱۲.</ref> | ||
===نخل بستن=== | ===نخل بستن=== | ||
به تزیین و آرایش نخل، نخل بستن میگویند. نخل را در نخستین [[دهه محرم]] و بیشتر در دو سه روز پیش از [[روز تاسوعا|تاسوعا]] میبندند. | به تزیین و آرایش نخل، نخل بستن میگویند. نخل را در نخستین [[دهه محرم]] و بیشتر در دو سه روز پیش از [[روز تاسوعا|تاسوعا]] میبندند. | ||
| خط ۶۵: | خط ۶۵: | ||
آراستن نخل بسته به کوچک و بزرگ بودن نخل، مقدار لوازم، زیورهای تزیینی، نوع و شکل آذینبندی یک تا چند روز طول میکشد. نخلهای بزرگ را چند روزه و معمولاً از پنجم تا نهم محرم، سیاه‌پوش و آذینبندی می‌کنند. | آراستن نخل بسته به کوچک و بزرگ بودن نخل، مقدار لوازم، زیورهای تزیینی، نوع و شکل آذینبندی یک تا چند روز طول میکشد. نخلهای بزرگ را چند روزه و معمولاً از پنجم تا نهم محرم، سیاه‌پوش و آذینبندی می‌کنند. | ||
برای بستن نخل، نخست همه سطح آن را با پارچه‌های سیاه، سبز، طاق شال و ترمه می‌پوشانند. این پوشش، به خصوص در دو سمت پیشانی و عقب با شاخه‌های گل، شمشاد، آینه و زیورهای گوناگون تزیین می‌شود. شمشیر، خنجر، دشنه، سپر، کلاه‌خود، تعدادی فانوس، چراغ لاله یا شمع بزرگ، تعدادی بیرق کوچک، نظر قربانی، چهل بسم‌اللّه و چند شمایل از امامان از دیگر زیورهای نخل است. | برای بستن نخل، نخست همه سطح آن را با پارچه‌های سیاه، سبز، طاق شال و ترمه می‌پوشانند. این پوشش، به خصوص در دو سمت پیشانی و عقب با شاخه‌های گل، شمشاد، آینه و زیورهای گوناگون تزیین می‌شود. شمشیر، خنجر، دشنه، سپر، کلاه‌خود، تعدادی فانوس، چراغ لاله یا شمع بزرگ، تعدادی بیرق کوچک، نظر قربانی، چهل بسم‌اللّه و چند شمایل از امامان از دیگر زیورهای نخل است.<ref>جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۱-۶۲.</ref> | ||
گاهی روی نخل یک دستار سبز، شال کمر و ردایی به نشانه لباس امام می‌گذارند و بیشتر اوقات زنگی از سقف نخل آویزان است که هنگام حمل نخل با به صدا در آمدن آن نخل‌کشان و افراد دسته صلوات می‌فرستند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، | گاهی روی نخل یک دستار سبز، شال کمر و ردایی به نشانه لباس امام می‌گذارند و بیشتر اوقات زنگی از سقف نخل آویزان است که هنگام حمل نخل با به صدا در آمدن آن نخل‌کشان و افراد دسته صلوات می‌فرستند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۱-۶۲.</ref> | ||
==== بابای نخل==== | ==== بابای نخل==== | ||
کسی که نخل را تزیین می‌کند، از کارآزمودگی و مهارت خاصی برخوردار است. این فرد را اصطلاحا «نخل‌بند»، «نخل پیوند»، «نخل آرا» و در بسیاری از مناطق ایران، «بابا»، «بابای نخل» یا «نخلی» می‌نامند. | کسی که نخل را تزیین می‌کند، از کارآزمودگی و مهارت خاصی برخوردار است. این فرد را اصطلاحا «نخل‌بند»، «نخل پیوند»، «نخل آرا» و در بسیاری از مناطق ایران، «بابا»، «بابای نخل» یا «نخلی» می‌نامند.{{مدرک}} | ||
===نخل‌گردانی=== | ===نخل‌گردانی=== | ||
[[پرونده:حمل نخل.jpg|250px|بندانگشتی|حمل نخل]] | [[پرونده:حمل نخل.jpg|250px|بندانگشتی|حمل نخل]] | ||
به طور معمول نخل سیاه‌پوش را در روز [[روز عاشورا|عاشورا]] بلند می‌کنند و با آداب خاصی می‌گردانند. در برخی مناطق این کار در روز یازدهم محرم انجام می‌شود. نخل را در [[حسینیه|حسینیه‌ها]] یا میدان‌های شهر و روستا یا در گذرها و محله‌های شهر می‌گردانند. داخل حسینیه‌ها یا میدانها نخل را چند بار با فاصله زمانی متفاوت و در هر بار، یک تا سه بار در طول و عرض یا گرداگرد حسینیه و میدان حرکت می‌دهند و می‌گردانند.<ref> | به طور معمول نخل سیاه‌پوش را در روز [[روز عاشورا|عاشورا]] بلند می‌کنند و با آداب خاصی می‌گردانند. در برخی مناطق این کار در روز یازدهم محرم انجام می‌شود. نخل را در [[حسینیه|حسینیه‌ها]] یا میدان‌های شهر و روستا یا در گذرها و محله‌های شهر می‌گردانند. داخل حسینیه‌ها یا میدانها نخل را چند بار با فاصله زمانی متفاوت و در هر بار، یک تا سه بار در طول و عرض یا گرداگرد حسینیه و میدان حرکت می‌دهند و می‌گردانند.<ref>زارع‌زاده، «تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم»، ص۵۰.</ref> در بیرون از این دو مکان نخل را همراه با دسته‌های [[سینه‌زنی (آیین)|سینهزن]] و [[زنجیزنی (آیین)|زنجیرزن]] در گذرگاههای محله میبرند و گاه به [[زیارت|زیارتگاه]] یا [[امامزاده|امامزاده]] محله و یا به مجلس عزاداری و [[روضه‌خوانی (آیین)|روضه‌خوانی]]، یا تا در خانه روحانی و [[مجتهد]] بزرگ محلی حمل می‌کنند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۴.</ref> | ||
در برخی مناطق یک مرد روی چوببست جبهه جلوی نخل می‌نشیند و نخل‌کشان را در حمل نخل راهنمایی می‌کند. در برخی مناطق، یک یا دو نفر سیاه‌پوش در دو جبهه جلو و عقب نخل می‌نشینند؛ در تمام مسیر حرکت نخل، [[قرآن]] و چاووشی می‌خوانند و سنج می‌زنند. در شهرهای دیگری، [[سنج و دمام (آیین)|سنجزنان]] همراه با علمکشان و بیرقداران دسته در پیش دسته نخل‌گردانان حرکت می‌کنند و سنج مینوازند. | در برخی مناطق یک مرد روی چوببست جبهه جلوی نخل می‌نشیند و نخل‌کشان را در حمل نخل راهنمایی می‌کند. در برخی مناطق، یک یا دو نفر سیاه‌پوش در دو جبهه جلو و عقب نخل می‌نشینند؛ در تمام مسیر حرکت نخل، [[قرآن]] و چاووشی می‌خوانند و سنج می‌زنند. در شهرهای دیگری، [[سنج و دمام (آیین)|سنجزنان]] همراه با علمکشان و بیرقداران دسته در پیش دسته نخل‌گردانان حرکت می‌کنند و سنج مینوازند. | ||
ناظم یا راهنمای نخل‌کشان چند گام پیشتر از نخل حرکت می‌کند و مسیر تعیین شده را به آن‌ها نشان می‌دهد و حرکتشان را در حمل نخل تنظیم و هدایت می‌کند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، | ناظم یا راهنمای نخل‌کشان چند گام پیشتر از نخل حرکت می‌کند و مسیر تعیین شده را به آن‌ها نشان می‌دهد و حرکتشان را در حمل نخل تنظیم و هدایت می‌کند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۵.</ref> | ||
برای برداشتن نخل در مناطق مختلف، سنت‌های خاصی وجود دارد برخی از آن‌ها همچنان رعایت می‌شود. به عنوان نمونه در بلند کردن نخل، برداشتن هر پایه آن، مخصوص صنف، طایفه یا اهل محل خاصی بود و معمولا این حق موروثی بوده است به عنوان مثال در نصرآباد پیشکوه یزد، هر پایه مخصوص صنف‌های نجار، آهنگر، قصاب، دباغ، سراج، میرآب و مانند آن بوده و امروزه نیز این رسم تا حدودی در این محله و همچنین میبد، تفت و برخی نقاط دیگر پابرجاست.<ref> | برای برداشتن نخل در مناطق مختلف، سنت‌های خاصی وجود دارد برخی از آن‌ها همچنان رعایت می‌شود. به عنوان نمونه در بلند کردن نخل، برداشتن هر پایه آن، مخصوص صنف، طایفه یا اهل محل خاصی بود و معمولا این حق موروثی بوده است به عنوان مثال در نصرآباد پیشکوه یزد، هر پایه مخصوص صنف‌های نجار، آهنگر، قصاب، دباغ، سراج، میرآب و مانند آن بوده و امروزه نیز این رسم تا حدودی در این محله و همچنین میبد، تفت و برخی نقاط دیگر پابرجاست.<ref>سید علی‌زاده، «نخل‌گردانی»، ص۴۷.</ref> | ||
==باورهای عامیانه== | ==باورهای عامیانه== | ||
[[پرونده:نخل گردانی در یزد 1280ش.jpg|200px|بندانگشتی|نخل‌گردانی در یزد، میدان امیرچخماق، ۱۲۸۰ش]] | [[پرونده:نخل گردانی در یزد 1280ش.jpg|200px|بندانگشتی|نخل‌گردانی در یزد، میدان امیرچخماق، ۱۲۸۰ش]] | ||
[[پرونده:نخل گردانی 1284ش در طبس.png|200px|بندانگشتی|نخل‌گردانی در طبس سال ۱۲۸۴ش]] | [[پرونده:نخل گردانی 1284ش در طبس.png|200px|بندانگشتی|نخل‌گردانی در طبس سال ۱۲۸۴ش]] | ||
نخل عزا و مراسم مربوط به آن مانند دیگر مناسک دینی رایج میان مردم با باورها و سنت‌هایی همراه است که معمولا مبانی دینی ندارند بلکه صرفا بر اعتقادات عمومی مردم استوار است. این باورها گاه ریشه در تجربیات حسی آنان دارد. | نخل عزا و مراسم مربوط به آن مانند دیگر مناسک دینی رایج میان مردم با باورها و سنت‌هایی همراه است که معمولا مبانی دینی ندارند بلکه صرفا بر اعتقادات عمومی مردم استوار است. این باورها گاه ریشه در تجربیات حسی آنان دارد.<ref>جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۸.</ref> | ||
برخی از این باورها درباره نخل عبارتست از: | برخی از این باورها درباره نخل عبارتست از: | ||
| خط ۸۹: | خط ۸۹: | ||
* کودک بیمار را برای شفا یافتن از بالای نخل رد می‌کنند. | * کودک بیمار را برای شفا یافتن از بالای نخل رد می‌کنند. | ||
* اگر در هنگام حرکت در کوچه‌ها نخل به دیوار خانه‌ای برخورد نماید، عقیده بر این است که اتفاق ناگوار و ناراحت کننده‌ای در آن خانه رخ می‌دهد و صاحب خانه سعی می‌کند برای رفع آن گوسفندی قربانی کند. | * اگر در هنگام حرکت در کوچه‌ها نخل به دیوار خانه‌ای برخورد نماید، عقیده بر این است که اتفاق ناگوار و ناراحت کننده‌ای در آن خانه رخ می‌دهد و صاحب خانه سعی می‌کند برای رفع آن گوسفندی قربانی کند. | ||
* زنان برای بر آورده شدن حاجات در شب‌های روز [[تاسوعا|تاسوعا]] و [[روز عاشورا|عاشورا]] تا صبح در کنار نخل، چراغ نفتی یا شمع روشن می‌کنند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، | * زنان برای بر آورده شدن حاجات در شب‌های روز [[تاسوعا|تاسوعا]] و [[روز عاشورا|عاشورا]] تا صبح در کنار نخل، چراغ نفتی یا شمع روشن می‌کنند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۸.</ref> | ||
===نذرهای نخل=== | ===نذرهای نخل=== | ||
این [[نذر|نذورات]] بسته به اعتقادات صاحبان نخل در هر منطقه‌ای متفاوت است. این نذرها عبارتند از: | این [[نذر|نذورات]] بسته به اعتقادات صاحبان نخل در هر منطقه‌ای متفاوت است. این نذرها عبارتند از: | ||
| خط ۹۸: | خط ۹۸: | ||
انواع میوههای فصل، انواع حلواها، شربتهای مختلف، نان و قند. | انواع میوههای فصل، انواع حلواها، شربتهای مختلف، نان و قند. | ||
* برخی قند را در پای نخل حل کرده به صورت شربت بین مردم پخش می‌کنند. | * برخی قند را در پای نخل حل کرده به صورت شربت بین مردم پخش می‌کنند. | ||
* عدهای کله قندها را به فردی که سوارنخل است می‌دهند تا وی از آن برای پذیرایی از عزاداران استفاده کند. همچنین تعدادی آن را به بابای نخل و دیگر افراد محتاج می‌دهند. در مورد نذر نان نیز به این شکل عمل می‌شود.<ref>جمشیدی گوهرریزی، | * عدهای کله قندها را به فردی که سوارنخل است می‌دهند تا وی از آن برای پذیرایی از عزاداران استفاده کند. همچنین تعدادی آن را به بابای نخل و دیگر افراد محتاج می‌دهند. در مورد نذر نان نیز به این شکل عمل می‌شود.<ref>جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۸.</ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| خط ۱۰۴: | خط ۱۰۴: | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
{{منابع|۲}} | {{منابع|۲}} | ||
* آیتی، عبدالحسین، | * آیتی، عبدالحسین، تاریخ یزد، یزد، نشرمولف، ۱۳۱۷ش. | ||
* بلوکباشی، علی، | * بلوکباشی، علی، نخل‌گردانی؛ نمایش تمثیلی از جاودانگی حیات شهیدان، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، ۱۳۸۰ش. | ||
* جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، مجله معرفت، | * جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، مجله معرفت، ش۱۵۱، تیر ۱۳۸۹ش. | ||
* | * خاکی، محمد رضا / قائدی، سیاوش، «ریخت شناسی آیین نخل‌گردانی؛ نمایش نمادین جاودانگی اساطیر»، صحنه، ش ۹۷، پاییز و زمستان ۱۳۹۳ش و بهار ۱۳۹۴ش. | ||
* زارع زاده، فهیمه / رهبرنیا، زهرا، «تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم»، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، ش۱۱، پاییز و زمستان ۱۳۸۸ش. | |||
* | * سید علی زاده، سید احمد / ثقفی، زهره، «نخل‌گردانی»، کیهان فرهنگی، ش ۲۷۸ و ۲۷۹، آذر و دی ۱۳۸۸ش. | ||
* قاسمی ندوشن، حمیدرضا، محرم ندوشن، یزد، انتشارات مصباح، | * قاسمی ندوشن، حمیدرضا، محرم ندوشن، یزد، انتشارات مصباح، ۱۳۸۰ش. | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
{{عزاداری محرم}} | {{عزاداری محرم}} | ||