Automoderated users، confirmed، مدیران، templateeditor
۶٬۰۴۵
ویرایش
نخل‌گردانی (آیین): تفاوت میان نسخه‌ها
جز
بدون خلاصۀ ویرایش
جز (Roohish صفحهٔ نخل‌گردانی را به نخل‌گردانی (آیین) منتقل کرد) |
جزبدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۲۲: | خط ۲۲: | ||
| پانویس جعبه = | | پانویس جعبه = | ||
}} | }} | ||
'''نَخْل‌ْگَردانی'''، مراسمی است که [[شیعیان]] برخی مناطق به عنوان تشییع نمادین پیکر [[امام حسین (ع)]] در [[عزاداری محرم|عزاداری]] روز [[روز عاشورا|عاشورا]] برگزار می‌کنند.{{سخ}} | '''نَخْل‌ْگَردانی'''، مراسمی است که [[شیعیان]] برخی مناطق به عنوان تشییع نمادین پیکر [[امام حسین(ع)]] در [[عزاداری محرم|عزاداری]] روز [[روز عاشورا|عاشورا]] برگزار می‌کنند.{{سخ}} | ||
در این مراسم | در این مراسم اتاقکی شبیه تابوت با پوشش سیاه و آراسته با انواع شالهای رنگارنگ و آیینه در حسینیه‌ها، تکایا و محلهای برگزاری عزاداری محرم توسط مردم حمل می‌شود. نخل‌گردانی بیشتر در شهرها و آبادی‌های اطراف کویر مرکزی ایران رواج دارد؛ از جمله جنوب خراسان، سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان و نائین. بیشترین و شاخص‌ترین نخل‌های ایران در استان یزد دیده می‌شود. | ||
اتاقک سیاه‌پوش در این مراسم هیچ شباهت و ارتباطی با درخت نخل یا خرما ندارد و در علت نامگذاری آن نظرات مختلفی وجود دارد. اسناد تاریخی، ریشه این رسم را در ایران، مربوط به | اتاقک سیاه‌پوش در این مراسم هیچ شباهت و ارتباطی با درخت نخل یا خرما ندارد و در علت نامگذاری آن نظرات مختلفی وجود دارد. اسناد تاریخی، ریشه این رسم را در ایران، مربوط به دوره [[صفویه]] می‌دانند. | ||
==پیشینه تاریخی== | ==پیشینه تاریخی== | ||
استفاده از واژه نخل و اطلاق این عنوان بر رسم تابوتگردانی امام سوم شیعیان، به دوره صفوی بازمیگردد. این مراسم با تشریفاتی کم و بیش شبیه به امروز در دوره صفویه و در مناطق | استفاده از واژه نخل و اطلاق این عنوان بر رسم تابوتگردانی امام سوم شیعیان، به دوره صفوی بازمیگردد. این مراسم با تشریفاتی کم و بیش شبیه به امروز در دوره صفویه و در مناطق مرکزی و کویری ایران، رواج داشته است.<ref> خاکی، محمدرضا و دیگری، ریخت‌شناسی آیین نخل‌گردانی، ص۱۰.</ref> به همین دلیل برخی از پژوهشگران، آیین نخل‌گردانی را از بدعت‌های حکومت صفویه می‌دانند.<ref>آیتی، عبدالحسین، تاریخ یزد، ص۲۴۴.</ref> | ||
== | ==شکل و ساختمان نخل عزا== | ||
[[پرونده:نخل عریان.jpg|200px|بندانگشتی|نخل عریان]] | [[پرونده:نخل عریان.jpg|200px|بندانگشتی|نخل عریان]] | ||
نخل، | نخل، اتاقکی چوبی و حجیم به شکل مکعب مستطیل و با بامی شیروانی مانند است. چارچوب آن، بر اساس کوچک یا بزرگی، دارای چوب‌بستی با یک کف‌بند شامل هشت تا بیست تیرچه چوبی و الوار و چهار تا دوازده ستون چوبی بلند است. تنه نخل از به هم پیوستن تعدادی ترکه و تیرک و دستک و چند قید و بست تشکیل شده؛ دو جبهه جلو و عقب نخل نیزچوبی و معمولاً مشبک است.<ref>بلوکباشی، علی، نخل‌گردانی...، ص۴۱.</ref>{{سخ}} | ||
اسکلت نخل شبیه به یک اتاق مشبک است. ارتفاع قسمت جلوی این اتاق بیش از دیواره عقبی آن است. در نتیجه، سقف اتاق از جلو به عقب، به طرف پایین، شیب‌دار است. قسمت بالای دیواره‌های جلویی و عقبی نخل، معمولاً به شکل کمان یا به شکل زوایه میباشد. فاصله سطح قاعده نخل تا زمین، چهل تا پنجاه سانتیمتر است. این فاصله به‌اندازه‌ای است که هنگام بلند کردن نخل از زمین، کمترین فشار به افراد وارد می‌شود. معمولا ارتفاع دیواره جلویی نخل ۵/۲ تا ۵/۳ متر میباشد. فاصله پایه‌های دستگیره‌ای، به‌اندازه‌ای است که چند نفر بین آن قرار گیرند و هر پایه را دو تا چهار نفر به دست می‌گیرند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخل‌گردانی در استان یزد، ص۶۰.</ref> | |||
===علت نامگذاری=== | ===علت نامگذاری=== | ||
نخل در واقع به معنای درخت خرما است و علت نامگذاری نخل عزا به نام این درخت چندان مشخص نیست، شاید مهم‌ترین علت رواج این نام و رسم، این باشد | نخل در واقع به معنای درخت خرما است و علت نامگذاری نخل عزا به نام این درخت چندان مشخص نیست، شاید مهم‌ترین علت رواج این نام و رسم، این باشد که در روایات و اعتقادات مردم، پیکر مقدس امام حسین(ع)، بر روی شاخه‌های درخت خرما قرار گرفته وبه محل دفن حمل شده است.<ref>سید علی زاده،سید احمد و دیگری، نخل‌گردانی، ص۴۶.</ref>{{سخ}} | ||
علت دیگر ذکر شده این که ظاهرا | علت دیگر ذکر شده این که ظاهرا اشکال قدیمی نخل را از چوب و برگ درخت خرما میساختند.<ref> جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخل‌گردانی در استان یزد، ص۵۹.</ref>{{سخ}} | ||
همچنین احتمال داد که نخل به سبب تقدس و حرمت درخت خرما در فرهنگ ایران نخل نامیده شده است. زیرا همچنان که نخل در ذهن دینی مردم بر مفهوم تجدید حیات و باروری، بیمرگی و جاودانگی، قدرت و استقامت دلالت داشته، تابوت نیز متضمن مفهوم قداست، قدرت، جاودانگی، تجلی نیروی قدسی و اراده خداوند به شمار می‌رفته است. <ref>فهیمه زارع زاده و دیگری، تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم، | همچنین احتمال داد که نخل به سبب تقدس و حرمت درخت خرما در فرهنگ ایران نخل نامیده شده است. زیرا همچنان که نخل در ذهن دینی مردم بر مفهوم تجدید حیات و باروری، بیمرگی و جاودانگی، قدرت و استقامت دلالت داشته، تابوت نیز متضمن مفهوم قداست، قدرت، جاودانگی، تجلی نیروی قدسی و اراده خداوند به شمار می‌رفته است.<ref>فهیمه زارع زاده و دیگری، تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم، ص۴۶.</ref> | ||
===نمادشناسی اجزا=== | ===نمادشناسی اجزا=== | ||
در میان باورهای شکل گرفته در طول سالیان که ریشه در عقاید عامیانه مردم محلی دارد؛ | در میان باورهای شکل گرفته در طول سالیان که ریشه در عقاید عامیانه مردم محلی دارد؛ هرکدام از عناصر به کار برده شده در نخل را، نمادی از یک حادثه و یا متعلق به شخص خاصی در حادثه کربلا دانسته‌اند که این نماد‌ها عبارتند از: | ||
۱-چوب نخل به عنوان جنازه سید الشهدا(ع)، | ۱-چوب نخل به عنوان جنازه سید الشهدا(ع)، | ||
۲-سیاه‌پوش | ۲-سیاه‌پوش کردن،به عنوان اعلام سوگواری و ماتم، | ||
[[پرونده:پیشانی نخل با طرح درخت سرو.jpg|200px|بندانگشتی|پیشانی نخل با طرح درخت سرو]] | [[پرونده:پیشانی نخل با طرح درخت سرو.jpg|200px|بندانگشتی|پیشانی نخل با طرح درخت سرو]] | ||
۳-شمشیر و نیزه به علامت تیر و نیزهای وارد شده بر بدن امام حسین(ع)، | ۳-شمشیر و نیزه به علامت تیر و نیزهای وارد شده بر بدن امام حسین(ع)، | ||
۴-سرو | ۴-سرو نخل، به عنوان قد و قامت [[حضرت علی اکبر علیه‌السلام|علی اکبر(ع)]]، | ||
۵-آینه به عنوان نور وجود امام حسین(ع)، | ۵-آینه به عنوان نور وجود امام حسین(ع)، | ||
۶-علم‌هایی | ۶-علم‌هایی که بر نخل بسته می‌شود به عنوان نشانههایی که به [[حضرت عباس علیه‌السلام|ابوالفضل العباس(ع)]] اشاره دارد، | ||
۷-پارچه‌های | ۷-پارچه‌های زینتی به عنوان حجله [[قاسم بن حسن|قاسم بن حسن]]، | ||
۸-زنگ‌هایی | ۸-زنگ‌هایی که قدیم می‌بستند به عنوان زنگ کاروان امام حسین(ع)، | ||
۹- | ۹-عزاداری که نخل را برمی‌دارند به عنوان تشیع کنندگان، | ||
۱۰-سر طوق بالای نخل به عنوان | ۱۰-سر طوق بالای نخل به عنوان کاکل علی اکبر(ع).{{سخ}} | ||
امروزه نخل‌هایی با این مقدار تزیین کمتر وجود دارد و گاه فقط به سیاه‌پوش کردن و تزیینات ساده اکتفا می‌شود.<ref>قاسمی ندوشن، حمیدرضا، محرم ندوشن، ص۳۹-۴۰.</ref> | |||
==ساختار مراسم== | ==ساختار مراسم== | ||
طبق رسومات آیین نخل‌گردانی در واقع در دو بخش برگزار میگردد؛ نخست نخل‌آرایی، نخل‌بندی یا همان آماده‌سازی و به اصطلاح آرایش نخل عزا، دوم نخل‌گردانی و یا نخلبرداری. <ref>خاکی،محمد رضا و دیگری، ریخت شناسی آیین نخل‌گردانی، ص۱۱-۱۲.</ref> | طبق رسومات آیین نخل‌گردانی در واقع در دو بخش برگزار میگردد؛ نخست نخل‌آرایی، نخل‌بندی یا همان آماده‌سازی و به اصطلاح آرایش نخل عزا، دوم نخل‌گردانی و یا نخلبرداری.<ref>خاکی،محمد رضا و دیگری، ریخت شناسی آیین نخل‌گردانی، ص۱۱-۱۲.</ref> | ||
===نخل بستن=== | ===نخل بستن=== | ||
به تزیین و آرایش نخل، نخل بستن میگویند. نخل را در نخستین | به تزیین و آرایش نخل، نخل بستن میگویند. نخل را در نخستین دهه محرم و بیشتر در دو سه روز پیش از تاسوعا میبندند. | ||
[[پرونده:نخل آرایی.jpg|200px|بندانگشتی|نخل آرایی]] | [[پرونده:نخل آرایی.jpg|200px|بندانگشتی|نخل آرایی]] | ||
بستن وآرایش نخل | بستن وآرایش نخل بسته به کوچک و بزرگ بودن نخل، مقدار اشیاء ولوازم و زیورهای تزیینی و بالاخره نوع و شکل آذینبندی یک تا چند روز طول میکشد. نخل‌های بزرگ را چند روزه و معمولاً از پنجم تا نهم محرم، سیاه‌پوش و آذینبندی می‌کنند.{{سخ}} | ||
برای بستن نخل، نخست همه سطح آن را با پارچه‌های سیاه و سبز و طاق شال و ترمه می‌پوشانند. این پوشش، به خصوص در دو سمت پیشانی و عقب با شاخه‌های گل، شمشاد، آینه و زیورهای گوناگون تزیین می‌شود. شمشیر، خنجر، دشنه، سپر و کلاه‌خود، و چند فانوس، چراغ لاله یا شمع بزرگ، چند بیرق کوچک، نظر قربانی، چهل بسم‌اللّه و چند شمایل از امامان از دیگر زیورهای نخل است.{{سخ}} | |||
گاهی روی نخل | گاهی روی نخل یک دستار سبز و شال کمر و ردایی به نشانه لباس امام می‌گذارند و معمولا زنگی از سقف نخل آویزان است که هنگام حمل نخل با به صدا در آمدن آن نخل‌کشان و افراد دسته صلوات می‌فرستند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخل‌گردانی در استان یزد، ص۶۱-۶۲.</ref> | ||
==== بابای نخل==== | ==== بابای نخل==== | ||
کسی که نخل را تزیین می‌کند، از کارآزمودگی و مهارت خاصی برخوردار است. این فرد را اصطلاحا «نخل‌بند»، «نخل پیوند»، «نخل آرا» ودر بسیاری از مناطق ایران، «بابا» یا «بابای نخل» یا «نخلی» می‌نامند. | |||
===نخل‌گردانی=== | ===نخل‌گردانی=== | ||
[[پرونده:حمل نخل.jpg|250px|بندانگشتی|حمل نخل]] | [[پرونده:حمل نخل.jpg|250px|بندانگشتی|حمل نخل]] | ||
به طور معمول نخل سیاه‌پوش را در روز | به طور معمول نخل سیاه‌پوش را در روز عاشورا بلند می‌کنند و با آداب خاصی می‌گردانند. در برخی مناطق این کار در روز یازدهم محرم انجام می‌شود. نخل را در حسینیه‌ها یا میدان‌های شهر یا روستا یا در گذرها و محله‌های شهر می‌گردانند. داخل حسینیه‌ها یا میدانها نخل را چند بار با فاصله زمانی متفاوت و در هر بار، یک تا سه بار در طول و عرض یا گرداگرد حسینیه و میدان حرکت می‌دهند و می‌گردانند.<ref>فهیمه زارع زاده و دیگری، تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم،ص۵۰.</ref> در بیرون از این دو مکان نخل راهمراه با دسته‌های سینهزن و زنجیرزن در گذرگاههای محله میبرند، و گاهی به زیارتگاه یا امامزاده محله و یا به محل مجلس عزاداری و روضهخوانی، یا به در خانه روحانی و [[مجتهد]] بزرگ محلی حمل می‌کنند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخل‌گردانی در استان یزد، ص۶۴.</ref> | ||
در برخی مناطق | در برخی مناطق یک مرد روی چوببست جبهه جلوی نخل می‌نشیند و نخل‌کشان را در حمل نخل راهنمایی می‌کند. در برخی مناطق، یک یا دو نفر سیاه‌پوش در دو جبهه جلو و عقب نخل می‌نشینند؛ در تمام مسیر حرکت نخل، قرآن و چاووشی می‌خوانند و سنج می‌زنند. در شهرهای دیگری، سنجزنان همراه با علمکشان و بیرقداران دسته در پیش دسته نخل‌گردانان حرکت می‌کنند و سنج مینوازند.{{سخ}} | ||
ناظم یا راهنمای | ناظم یا راهنمای نخل‌کشان چند گام پیشتر از نخل حرکت می‌کند و مسیر تعیین شده و مرسوم را به آن‌ها نشان می‌دهد و حرکتشان را در حمل نخل تنظیم و هدایت می‌کند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخل‌گردانی در استان یزد، ص۶۵.</ref>{{سخ}} | ||
برای برداشتن نخل در مناطق مختلف، | برای برداشتن نخل در مناطق مختلف، سنت‌های خاصی وجود دارد برخی از آن‌ها همچنان رعایت می‌شود. به عنوان نمونه در بلند کردن نخل، برداشتن هر پایه آن، مخصوص صنف، طایفه یا اهل محل خاصی بود و معمولا این حق موروثی بوده است به عنوان مثال در نصرآباد پیشکوه یزد، هر پایه مخصوص صنف‌های نجار، آهنگر، قصاب، دباغ، سراج، میرآب و مانند آن بوده و امروزه نیز این رسم تا حدودی در این محله و همچنین میبد و تفت و برخی نقاط دیگر پابرجاست.<ref>سید علی زاده،سید احمد و دیگری، نخل‌گردانی، ص۴۷.</ref> | ||
==باورهای عامیانه== | ==باورهای عامیانه== | ||
[[پرونده:نخل گردانی در یزد | [[پرونده:نخل گردانی در یزد ۱۲۸۰ش.jpg|200px|بندانگشتی|نخل‌گردانی در یزد، میدان امیرچخماق، ۱۲۸۰ش]] | ||
[[پرونده:نخل گردانی | [[پرونده:نخل گردانی ۱۲۸۴ش در طبس.png|200px|بندانگشتی|نخل‌گردانی در طبس سال ۱۲۸۴ش]] | ||
نخل عزا و مراسم مربوط به آن مانند دیگر مناسک دینی رایج میان مردم با باورها و | نخل عزا و مراسم مربوط به آن مانند دیگر مناسک دینی رایج میان مردم با باورها و سنت‌هایی همراه است که معمولا ریشه دینی و سندیت عقیدتی ندارند بلکه صرفا بر اعتقادات عمومی مردم استوار است و شاید به نوعی ریشه در تجربیات حسی آنان دارد.{{سخ}} | ||
برخی از این باورها درباره نخل عبارتست از: | برخی از این باورها درباره نخل عبارتست از: | ||
* زنان نازا برای | * زنان نازا برای فرزند‌دار شدن از زیر نخل عبور می‌کنند، | ||
* کودک بیمار را برای شفا یافتن از بالای نخل رد می‌کنند، | * کودک بیمار را برای شفا یافتن از بالای نخل رد می‌کنند، | ||
* اگر در هنگام | * اگر در هنگام حرکت در کوچهها نخل به دیوار خانهای برخورد نماید، عقیده بر این است که اتفاق ناگوار و ناراحت کننده‌ای در آن خانه رخ می‌دهد و صاحب خانه سعی می‌کند برای رفع آن گوسفندی قربانی کند، | ||
* زنان برای بر آورده شدن حاجات در شبهای تاسوعا و عاشورا تا صبح در | * زنان برای بر آورده شدن حاجات در شبهای تاسوعا و عاشورا تا صبح در کنار نخل در چراغ نفتی یا شمع روشن می‌کنند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخل‌گردانی در استان یزد، ص۶۸.</ref> | ||
===نذرهای نخل=== | ===نذرهای نخل=== | ||
این نذورات بسته به اعتقادات بومی صاحبان نخل عبارتند از: | این نذورات بسته به اعتقادات بومی صاحبان نخل عبارتند از: | ||
* انواع | * انواع پارچه‌های قیمتی و ابریشمی قدیمی که در پوشاندن نخل به کار می‌رود. | ||
* انواع زیورهای نقره‌ای | * انواع زیورهای نقره‌ای که به جلوی نخل دوخته و آویزان می‌کنند. | ||
* اگر پسر | * اگر پسر جوانی فوت کرده باشد قبای دامادی وی را نذر نخل می‌کنند. | ||
* گاهی زنی | * گاهی زنی که دارای فرزند نمیشود، لباس عروسی خود را نذر نخل می‌کند. | ||
* | * انواع میوههای فصل؛ انواع حلواها؛ شربتهای مختلف؛ نان و قند. | ||
* برخی قند را در پای نخل حل | * برخی قند را در پای نخل حل کرده به صورت شربت بین مردم پخش می‌کنند. | ||
* عدهای | * عدهای کله قندها را به فردی که سوارنخل است می‌دهند تا وی از آن برای پذیرایی از عزاداران استفاده کند. همچنین تعدادی آن را به بابای نخل و دیگر افراد محتاج می‌دهند. در مورد نذر نان نیز به این شکل عمل می‌شود.<ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخل‌گردانی در استان یزد، ص۶۸.</ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس| | {{پانویس|۲}} | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
{{منابع| | {{منابع|۲}} | ||
* آیتی، عبدالحسین،(۱۳۱۷)، تاریخ یزد، یزد، نشرمولف. | * آیتی، عبدالحسین،(۱۳۱۷)، تاریخ یزد، یزد، نشرمولف. | ||
* بلوکباشی، علی، نخل‌گردانی، نمایش تمثیلی از جاودانگی حیات شهیدان، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، ۱۳۸۰. | * بلوکباشی، علی، نخل‌گردانی، نمایش تمثیلی از جاودانگی حیات شهیدان، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، ۱۳۸۰. | ||
* جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، مجله معرفت، شماره ۱۵۱، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، تیر ۱۳۸۹. | * جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، مجله معرفت، شماره ۱۵۱، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، تیر ۱۳۸۹. | ||
* خاکی،محمد رضا، قائدی، | * خاکی،محمد رضا، قائدی، سیاوش، «ریخت شناسی آیین نخل‌گردانی؛ نمایش نمادین جاودانگی اساطیر»، صحنه، شماره ۹۷، تهران، حوزه هنری، پاییز و زمستان ۱۳۹۳ و بهار ۱۳۹۴. | ||
* سید علی زاده،سید احمد، ثقفی، زهره، «نخل‌گردانی»، کیهان فرهنگی، شماره ۲۷۸ و ۲۷۹، تهران، آذر و دی ۱۳۸۸. | * سید علی زاده،سید احمد، ثقفی، زهره، «نخل‌گردانی»، کیهان فرهنگی، شماره ۲۷۸ و ۲۷۹، تهران، آذر و دی ۱۳۸۸. | ||
* فهیمه زارع زاده، رهبرنیا، | * فهیمه زارع زاده، رهبرنیا، زهرا، «تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم»، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، تهران، موسسه مطالعات هنر اسلامی، شماره۱۱، پاییز و زمستان ۱۳۸۸. | ||
* قاسمی ندوشن، حمیدرضا، محرم ندوشن، یزد، انتشارات مصباح، ۱۳۸۰. | * قاسمی ندوشن، حمیدرضا، محرم ندوشن، یزد، انتشارات مصباح، ۱۳۸۰. | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
{{عزاداری محرم}} | {{عزاداری محرم}} | ||